Murmańczycy

Batalion murmańczyków na apelu w Archangielsku w 1919 przed brytyjskim generałem Frederickiem Cuthbertem Poolem. Salutujący pułkownik to Stanisław Dowoyno-Sołłohub
Brytyjski oficer odznacza za odwagę murmańczyków
Pogrzeb murmańczyka 1918 rok.

Murmańczycy – potoczna nazwa polskich formacji zbrojnych walczących w latach 1918–1919 przeciwko bolszewikom w rejonie Murmańska i Archangielska na północy Rosji.

Geneza

W maju i czerwcu 1918 zostały ostatecznie rozbite trzy polskie korpusy wschodnie, sformowane z żołnierzy-Polaków z armii carskiej. Zebrani w Kijowie oficerowie, głównie z II Korpusu w końcu maja 1918 uchwalili powołanie „Komisji Wojskowej” w oparciu o dość liczną Polonię w Moskwie, powierzając jednocześnie naczelne dowództwo nad polskimi formacjami wojskowymi generałowi Józefowi Hallerowi. Haller udał się do Moskwy, gdzie 15 czerwca zawarł umowę z przedstawicielami państw sprzymierzonych o tworzeniu oddziałów polskich na Murmaniu i Archangielsku opanowanym w tym okresie przez oddziały Ententy. Stamtąd polscy żołnierze mieli być przewożeni do organizowanej we Francji Armii Polskiej. Kilka tysięcy żołnierzy i oficerów z rozbitych korpusów, głównie z obszarów Ukrainy, a także ci, którzy wyszli z pierścieni okrążeń wojsk niemieckich i austro-węgierskich, a także transportów jenieckich zdążających na zachód, próbowało nadal walczyć o Ojczyznę i dotrzeć na północ Rosji. Jednakże bolszewicy, zgodnie z zobowiązaniem przyjętym wobec niemieckiego ambasadora hrabiego von Mirbacha-Harffa, rozstrzeliwali na miejscu bez sądu wszystkich schwytanych polskich żołnierzy. W rezultacie na północ dotarło jedynie kilkuset Polaków. Przy „Komisji Wojskowej” utworzono Wydział Mobilizacyjny, z pułkownikiem Michałem Żymierskim na czele. Miał on za zadanie kierowanie polskich żołnierzy na Murmań, gdzie miała powstać 4 Dywizja Strzelców Polskich. Wydział Mobilizacyjny funkcjonował sprawnie do połowy lipca, kierując poprzez punkty etapowe kilkuset Polaków do rejonu formowania. Niestety bolszewicy realizując wyraźny rozkaz Trockiego, zaczęli wyłapywać przedzierających się żołnierzy i rozstrzeliwać ich bez sądu. Zmieniono więc koncepcję kierując Polaków do nowego ośrodka formowania na Kubaniu. 20 czerwca generał Józef Haller, francuskim pociągiem sanitarnym, wyjechał z Moskwy i 26 czerwca przybył do Murmańska, gdzie brytyjski generał Frederick Cuthbert Poole zatwierdził instrukcję tworzenia oddziałów polskich, wyznaczając miejscowość Kola, jako ośrodek ich formowania. 4 lipca generał Haller odpłynął brytyjskim niszczycielem do Szkocji, wyznaczając świeżo mianowanego generałem Lucjana Żeligowskiego na dowódcę Wojska Polskiego na Wschodzie. Wielu z przybywających do ośrodka żołnierzy, szczególnie oficerów, kierowanych było do Wojska Polskiego we Francji, gdzie brakowało kadry oficerskiej. Ze względu na zbyt małe siły, zrezygnowano z tworzenia dywizji. Dowódcą tego oddziału mianowany został podpułkownik Machcewicz. Pomimo trudności, zdołano sformować na północy Rosji kilka oddziałów. Korzystały one z pomocy organizacyjnej i wsparcia materiałowego wojsk brytyjskich, współdziałały też z nimi w operacjach skierowanych przeciwko Armii Czerwonej. Odbywało się to zgodnie z umową, zawartą w Murmańsku przez generała Hallera z brytyjskim dowódcą Korpusu Interwencyjnego. Pierwsze z nich poczęły formować się już w czerwcu 1918. W mieście Kola powstał wówczas oddział składający się z kompanii strzelców i Legii Oficerskiej wspomaganych baterią artylerii i plutonem karabinów maszynowych[1] (razem około 200 żołnierzy). Stanowił więc siłę zdolną podjąć działania zbrojne na skalę lokalną. Kolejną polską formacją był Oddział Dwiński. Sformował się on z żołnierzy polskich ukrywających się w Archangielsku przed bolszewikami. 31 lipca 1918, gdy wybuchło w mieście powstanie antybolszewickie, Polacy w sposób znaczący przyczynili się do opanowania miasta. Oddział pod dowództwem kapitana Sołodkowskieqo został skierowany nad północną Dwinę. Liczył wówczas 40 oficerów i żołnierzy. Na obszarze tym walczył do połowy grudnia 1918, zyskując sobie miano „Lwów Północy”. 24 września 1918 stan liczebny „Oddziału Polskiego w Koli” wynosił 30 oficerów i 79 żołnierzy. Podlegał on w całości dowództwu brytyjskiemu i brał udział w licznych walkach przeciw bolszewikom, ciesząc się doskonałą opinią zarówno u dowództwa brytyjskiego, jak też wśród miejscowej ludności. W październiku 1918 oddział został przeniesiony do Archangielska. W tym samym czasie tworzono inne polskie formacje. Po zdobyciu Onegi przez Brytyjczyków, w końcu lipca 1918 zaczął się tam formować oddział majora Horawskiego, który w połowie września także został przeniesiony do Archangielska. Kolejny oddział polski sformował się w Archangielsku nazajutrz po zdobyciu miasta. Jego dowództwo objął podpułkownik Kubiak. Nastąpiło też wkrótce scalenie wszystkich polskich formacji w mieście (z wyjątkiem Oddziału Dwińskiego) oraz ich reorganizacja. Z części utworzono szkołę oficerską, z drugiej części Batalion Strzelców. 1 grudnia 1918 stan batalionu wynosił wraz z Oddziałem Dwińskim: 90 oficerów, 33 podoficerów, 176 szeregowych. Pod dowództwem majora Juliana Skokowskiego także wyruszył on na front – nad rzekę Onega. W połowie stycznia 1919 liczebność oddziału wojsk polskich w północnej Rosji, czyli tzw. Murmańczyków, wynosiła 22 oficerów i 286 szeregowych.

Walki z bolszewikami

Murman.PNG

Pomimo dużych trudności, udało się utworzyć kilka oddziałów, które wkrótce zmuszone zostały przez bolszewików do walki. Na podstawie umowy zawartej na krótko przed wyjazdem przez generała Hallera z brytyjskim dowódcą korpusu interwencyjnego generałem Poolem, korzystały one z pomocy organizacyjnej i wsparcia materiałowego wojsk brytyjskich, współdziałały też z nimi w operacjach skierowanych przeciwko wojskom bolszewickim. Pierwsze z nich zaczęto formować już w czerwcu 1918. Oddziały Murmańczyków działały na północy Rosji do połowy września 1919 (ogółem liczyły wówczas ponad 300 oficerów i żołnierzy), kiedy – po decyzji aliantów wycofania się z Rosji – zostały najpierw przerzucone do Archangielska, a stamtąd ewakuowane statkami do Polski, dokąd przybyły w grudniu 1919. Polskie oddziały na Murmaniu brały udział w walkach na półwyspie Kolskim i w rejonie Archangielska (walnie przyczyniając się do jego zdobycia) oraz wzdłuż linii kolejowej i rzek (Dwina i Onega) biegnących wśród tajgi z południa ku Morzu Białemu. W październiku 1918 występowały one w składzie: kompania strzelców, kompania ckm, bateria oficerska i pluton Dwiński – łącznie około 300 żołnierzy. Aktualny dowódca sił interwencyjnych – brytyjski generał Edmund Ironside, bardzo cenił polskich żołnierzy, nie chciał wypuścić Polaków spod swojej komendy. Dopiero po walkach nad rzeką Onegą oraz wzdłuż linii kolejowej Archangielsk-Wołogda, po zapadnięciu decyzji o wycofaniu alianckich oddziałów interwencyjnych, 20 września 1919, oddziały polskie drogą morską mogły odpłynąć do Polski.

Polskie formacje wojskowe

Oddział Polski w Koli – 3 lipca 1918 roku generał Haller powierzył utworzenie oddziału i jego dowództwo pułkownikowi Stanisławowi Machcewiczowi, byłemu dowódcy 14 Pułku Strzelców Polskich. Pułkownik Machcewicz po bitwie pod Kaniowem, przy pomocy Polskiej Organizacji Wojskowej w Kijowie i Moskwie, a także francuskiej Ambasady przy rządzie bolszewickim w Moskwie, przybył na Murmań 19 czerwca 1918 roku (attaché wojskowy ambasady francuskiej, generał Lavergne, wystawiał listy „laissez-passer” kierujące wojskowych polskich do Wojska Polskiego we Francji, przez port w Murmańsku. Podobno do pewnego stopnia te listy były uznane i szanowane przez bolszewików). Z powodu zablokowania kolejowej linii murmańskiej przez bolszewików w Koli zebrało się sześćdziesięciu kilku żołnierzy i aż około 100 oficerów. Jednak oddział systematycznie zwiększał swoją liczebność, ponieważ kolejnym grupkom żołnierzy udawało się przedostawać przez linię frontu bolszewickiego.

Oddział składał się z:

  • kompanii strzelców – dowódca kapitan Sułkowski,
  • Legii Oficerskiej – dowódca kapitan Lipski,
  • baterii artylerii – dowódca porucznik Świątecki,
  • plutonu karabinów maszynowych – dowódca kapitan Radoliński.

24 września stan oddziału to 30 oficerów, 79 żołnierzy (w tym część oficerów) i jedna „siostra miłosierdzia”. Uzbrojenie strzelców stanowiły karabinki piechoty rosyjskiej tzw. trzyliniówki wzoru Mosin-Nagant. Po pierwszym okresie, w którym żołnierze pełnili służbę wartowniczą i umacniali swoje pozycje, nastąpił okres regularnego szkolenia wojskowego z zakresu musztry, taktyki, walki w polu i strzelań. Powołano Oficerską Radę Honorową. Oddział podlegał Naczelnemu Dowództwu Brytyjskiemu generała Poole'a, który we wrześniu wydał rozkaz połączenia wszystkich polskich oddziałów w Archangielsku i 18 października 1918 oddział został przeniesiony do tego miasta[2].

Oddział majora Horawskiego, który powstał pod koniec lipca 1918, po zdobyciu przez Brytyjczyków Onegi. W połowie września także przerzucono go do Archangielska.

Oddział Dwiński kapitana Sołodkowskiego, utworzony w Archangielsku po wybuchu powstania antybolszewickiego 31 lipca 1918, w którym Polacy odegrali znaczną rolę. Oddział w liczbie około 40 ludzi został następnie skierowany nad Dwinę, gdzie działał do połowy grudnia 1918. Nazywano go także „Lwami Północy”.

Oddział podpułkownika Kubiaka, także sformowany w Archangielsku po powstaniu przeciwko bolszewikom. Na jego bazie w wyniku połączenia różnych polskich formacji w mieście (z wyjątkiem Oddziału Dwińskiego) zorganizowano Batalion Strzelców pod dowództwem majora Juliana Skokowskiego. Batalion liczył około 260 oficerów i żołnierzy. Wkrótce wyruszył w rejon rzeki Onega.

W Archangielsku powstała także szkoła oficerska pod dowództwem kapitana Wacława Lipskiego[3].

Dowództwo Wojsk Polskich w północnej Rosji
Szefem Misji Wojskowej WP na Murmaniu był pułkownik Stanisław Dowoyno-Sołłohub, a dowódcą Oddziałów WP pułkownik Machcewicz. 29 października 1918 roku, po wyjeździe pułkownika Machcewicza do Francji, dowódcą Wojsk Polskich w północnej Rosji został major Julian Skokowski[3].

Obsada personalna Dowództwa Wojsk Polskich w północnej Rosji

  • szef sztabu – kpt. Bogusław Szul-Skjöldkrona
  • adiutant – ppor. Stefan Benedykt (od 25 XI 1918 – ppor. Mieczysław Kwiatkowski)
  • szef wydziału gospodarczego i oficer rachunkowy – kpt. Artur Kronenberg (1887 – 1940 Katyń)
  • oficer prowiantowy - Rafał Krywko
  • lekarz – mjr lek. Hugo Karwowski (1894 – 1941 Zakopane)[3]

Wojna polsko-bolszewicka i losy powojenne

Dalsze losy Murmańczyków ściśle związane były z działaniami militarno-politycznymi aliantów w tym regionie Europy. Gdy sprzymierzeni podjęli decyzję o wycofaniu swoich wojsk z północnej Rosji, w połowie września 1919 także polska formacja została stamtąd ewakuowana do Archangielska, a następnie do Polski. Powrót Murmańczyków do Polski nastąpił w grudniu 1919. Nie był to koniec szlaku bojowego Murmańczyków. Wojsko Polskie prowadzące wówczas wojnę z bolszewikami, potrzebowało dodatkowych sił. Murmańczycy po powrocie do Polski natychmiast zostali włączeni do walk. W styczniu 1920 Batalion Murmańczyków wszedł w skład nowo sformowanego 64 Grudziądzkiego Pułku Piechoty jako jego 3. batalion.

W okresie II Rzeczypospolitej istniał Związek Murmańczyków, skupiający byłych żołnierzy polskich formacji wojskowych z północnej Rosji. Z jego inicjatywy w 1938 podczas święta pułkowego 64 Pułkowi Piechoty zmieniono nazwę na 64 Pomorski Pułk Strzelców Murmańskich.

Motyw Murmańczyków pojawia się w poezji Artura Oppmana („Murmańczyk”) i Eugeniusza Małaczewskiego.

Walki o Murmań zostały upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie, napisem na jednej z tablic, w okresie II RP i po 1990 „MURMAŃ 1918”.

Zobacz też

Przypisy

  1. Bagiński 1921 ↓, s. 451.
  2. Bagiński 1921 ↓, s. 450–453.
  3. a b c Bagiński 1921 ↓, s. 465.

Bibliografia

  • Henryk Bagiński: Wojsko Polskie na Wschodzie 1914-1920. Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa. Zakłady Graficzno-Wydawnicze „Książka”, 1921.
  • Jerzy Krzyś: 64 Pomorski Pułk Strzelców Murmańskich, Wydawnictwo: Ajaks, 1993, ​ISBN 83-85621-22-9​.
  • Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1990, ​ISBN 83-21111-04-1​.
  • Mieczysław Wrzosek: Polskie formacje wojskowe podczas pierwszej wojny światowej – 151 tom Rozpraw Uniwersytetu Warszawskiego, Wydawnictwo Filii UW Białystok, 1977.

Media użyte na tej stronie

Murman.PNG
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Tereny działań Oddziału Murmańskiego (lipiec - wrzesień 1918)
British officers conferring decoration for bravery upon Polish soldiers of Murmansk Battalion.jpg
British officers conferring decoration for bravery upon Polish soldiers of so called Murmansk Battalion.
British officers conferring decoration for bravery upon Polish soldiers of Murmansk Battalion 2.jpg
Batalion murmańczyków na apelu w Archangielsku w 1919 przed brytyjskim generałem Frederickiem Cuthbertem Poolem. Salutujący pułkownik to Stanisław Dowoyno-Sołłohub.
Pogrzeb murmańczyka.jpg
Autor: Nieznany, Licencja: CC0
Pogrzeb żołnierza, który padł na dalekim posterunku pod biegunem, Murmańsk 1918 rok.