Muszkatołowcowate

Muszkatołowcowate
Ilustracja
Myristica fragrans
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

magnoliopodobne

Rząd

magnoliowce

Rodzina

muszkatołowcowate

Nazwa systematyczna
Myristicaceae R. Br.
Prodr.: 399. 27 Mar 1810

Muszkatołowcowate, muszkatowcowate (Myristicaceae R. Br.) – rodzina roślin drzewiastych i krzewiastych z około 475 gatunkami[2] zaliczanymi do 20[2]–21 rodzajów[3]. Występują na obszarach międzyzwrotnikowych, przy czym zasięgi poszczególnych rodzajów mieszczą się z reguły w którymś z trzech centrów występowania – w Azji wraz z północną Australią i Oceanią, w Afryce wraz z Madagaskarem oraz na kontynentach amerykańskich. We florze Polski brak przedstawicieli tej rodziny. Wielu przedstawicieli rodziny ma duże znaczenie gospodarcze. Najbardziej rozpowszechnionym w uprawie gatunkiem jest muszkatołowiec korzenny Myristica fragrans, z którego nasion pozyskuje się gałkę muszkatołową. Poza tym do rodziny tej należy szereg innych roślin przyprawowych, owocowych, leczniczych i dostarczających drewna[4].

Morfologia

Nasiona muszkatołowca korzennego – gałka muszkatołowa
Owoc i nasiono w osnówce Knema globularia
Pokrój
Drzewa, rzadziej krzewy[4]. Rośliny wyróżniają się obecnością czerwonego soku, wydłużonymi i czerwonawymi pąkami szczytowymi. Główna oś pędu jest zwykle wyprostowana, a odgałęzienia skupione są w pozornych okółkach i rozpościerają się promieniście[2].
Liście
Zimozielone[5]. Wyrastają naprzemianlegle w dwóch rzędach, pozbawione są przylistków. Są całobrzegie i niepodzielone[4]. Ogonek jest zwykle krótki, a blaszka od spodu sinawa[2], skórzasta[5]. Często w różnym stopniu uszkadzana jest przez owady, co wskazywane jest jako cecha wyróżniająca dla rodziny[2]. Często też blaszka jest przezroczyście punktowana[6].
Kwiaty
Zwykle drobne (o średnicy poniżej 1 cm[2]) i jednopłciowe, przy czym rośliny są jednopienne i dwupienne. Kwiaty skupione są w pęczkach tworzących złożone wiechy, grona, wierzchotki i główki[6]. Luźne kwiatostany o długich szypułkach występują u amerykańskich przedstawicieli rodziny i w azjatyckim rodzaju Horsfieldia. Skrócenie szypułek dające efekt główkowatego baldachu nastąpiło w rodzaju Scyphocephalium, a typowe główki występują w rodzajach Brochoneura i Pycnanthus[4]. Elementy kwiatu ułożone są w okółkach (inaczej niż u innych przedstawicieli rzędu magnoliowców, gdzie zwykle mają układ spiralny). Okwiat zbudowany jest zwykle z 3, rzadziej 2, 4 lub 5 zrośniętych listków, barwy żółtawobiałej, rzadziej żółtej, pomarańczowej do czerwonej[4]. W kwiatach męskich pręciki są zrośnięte w kolumienkę (wyjątkiem są niektórzy przedstawiciele rodzaju Compsoneura, u których wolne pręciki zagięte są do środka kwiatu). Kolumienka może być smukła i wydłużona (rodzaje Myristica, Virola i Iryanthera), lub krótka (Horsfieldia). W rodzaju Knema kolumienkę tworzą tylko nitki pręcików i jest ona na szczycie spłaszczona, a wolne pylniki są rozpostarte parasolowato wokół[4]. Pręcików jest w sumie od 2 do 40. Główka składa się z dwóch zewnątrzpylnych pylników, pękających podłużnie[6].
Kwiaty żeńskie posiadają jeden słupek z gruboośrodkowym, anatropowym zalążkiem[4]. Zalążnia jest górna, szyjka słupka krótka lub jej brak, znamię dwudzielne lub dyskowate[6].
Owoce
Mięsisty lub suchy, drewniejący. Jako powstający z jednego owocolistka i pękający dwuklapowo określany jest strąkiem lub pękającą (!) jagodą[5]. Po pęknięciu owocni odsłania się pojedyncze nasiono, zwykle otoczone czerwoną osnówką (różnie wykształconą u różnych gatunków). Samo nasiono otacza też wielowarstwowa łupina nasienna. Wnętrze wypełnia przede wszystkim bielmozarodek jest drobny[4].

Systematyka

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Klad bazalny w obrębie rzędu magnoliowców[2]:

magnoliowce

muszkatołowcowate Myristicaceae




magnoliowate Magnoliaceae





degeneriowate Degeneriaceae



himantandrowate Himantandraceae





Eupomatiaceae



flaszowcowate Annonaceae






Inne systemy klasyfikacyjne

W systemie Reveala (1999) rodzina zaliczona została do monotypowego rzędu muszkatołowców[7]. Takie samo ujęcie miała w systemie Takhtajana z 1997[8]. W systemie Cronquista (1981) była jedną z rodzin rzędu magnoliowców.

Wykaz rodzajów według The Plant List[3]
  • Bicuiba W.J.de Wilde
  • Brochoneura Warb.
  • Cephalosphaera Warb.
  • Coelocaryon Warb.
  • Compsoneura (DC.) Warb.
  • Doyleanthus Sauquet
  • Endocomia W.J.de Wilde
  • Gymnacranthera Warb.
  • Haematodendron Capuron
  • Horsfieldia Willd.
  • Iryanthera Warb.
  • Knema Lour.
  • Mauloutchia Warb.
  • Myristica Gronov.muszkatołowiec
  • Osteophloeum Warb.
  • Otoba (DC.) H.Karst.
  • Paramyristica W.J. de Wilde
  • Pycnanthus Warb.
  • Scyphocephalium Warb.
  • Staudtia Warb.
  • Virola Aubl.

Zastosowanie

Macis – przyprawa z osnówek nasion muszkatołowca korzennego

Szczególnie duże znaczenie ekonomiczne ma muszkatołowiec korzenny Myristica fragrans, który po złamaniu monopolu Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej na uprawę tego gatunku w 1843 rozprzestrzeniony został w całym obszarze tropikalnym. Nasiona tego gatunku służą przede wszystkim do wyrobu przyprawy – gałki muszkatołowej (stosowanej także jako narkotyk halucynogenny). Z uzyskiwanego z nich tłuszczu wyrabia się także masło muszkatowe. Osnówka otaczająca nasiona to przyprawa zwana macis (często fałszowana podobną, a nie mającą aromatu osnówką Myristica malabarica – tzw. bombay-macis). Podobną do gałki muszkatołowej tzw. gałkę papua pozyskuje się z Myristica argentea i Myristica neglecta rosnących na Nowej Gwinei oraz Myristica succedanea z Moluków[4].

Owocnie z rodzajów Myristica i Horsfieldia są jadalne, przyrządzane z octem i cukrem[4].

Znaczenie lecznicze w Afryce ma Pycnanthus kombo, z którego nasion pozyskuje się tłuszcz służący do leczenia chorób skóry. Nasiona Brochoneura acuminata z Madagaskaru są wykorzystywane do leczenia chorób przewodu pokarmowego. Sok mleczny z naciętych pni Myristica cumingii na Filipinach stosowany bywa w schorzeniach jamy ustnej. Szereg gatunków użytkowanych jest leczniczo w Ameryce Południowej przez Indian. Żywica z roślin z rodzaju Virola służy do zatruwania strzał, a sok mleczny ma działanie halucynogenne[4].

Tłuszcz z nasion roślin z rodzaju Virola, zwanych „orzechami olejowymi”, służy do wyrobu świec i mydła. Osnówkami nasion z rodzaju Horsfieldia barwi się zęby na czerwono na wyspie Ambon[4].

Liczne gatunki dostarczają także wartościowego drewna. Tak jest w przypadku drzew z rodzaju muszkatołowiec. Duże znaczenie ma też: Horsfieldia irya (drewno doskonale nadające się do polerowania), Otoba novogranatensis (drewno odporne na działanie szkodników, ważny surowiec w budownictwie na terenie Kolumbii), Pycnanthus kombo (wykorzystywane do wyrobu łodzi)[4].

Przypisy

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2021-03-02] (ang.).
  2. a b c d e f g h Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-02] (ang.).
  3. a b Myristicaceae (ang.). The Plant List. [dostęp 2014-12-07].
  4. a b c d e f g h i j k l m Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. T. 1. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 38-40. ISBN 83-7079-778-4.
  5. a b c L. Watson, M. J. Dallwitz: Myristicaceae R. Br.. W: The families of flowering plants. The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval [on-line]. delta-intkey.com. [dostęp 2016-08-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-06-06)].
  6. a b c d Bingtao Li & Thomas K. Wilson: Myristicaceae. W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2016-08-07].
  7. Crescent Bloom: Myristicaceae (ang.). The Compleat Botanica. [dostęp 2009-05-31].
  8. A.L. Takhtadzhian, Diversity and classification of flowering plants, New York: Columbia University Press, 1997, s. 10, ISBN 0-231-10098-1, OCLC 34617914.

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Macis-1.jpg
Autor: Rainer Z ..., Licencja: CC BY-SA 3.0
Myristica fragrans (mace (spice)).
Myristica fragrans - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-097.jpg
Myristica fragrans illustration by Franz Eugen Köhler in Köhler's Medizinal-Pflanzen
Knema globularia in Thailand.jpg
Autor: Psumuseum, Licencja: CC BY-SA 4.0
Knema globularia in Bulon Island, Southern Thailand