Muzeum Dulag 121

Muzeum Dulag 121

Budynek muzeum widziany od strony ul. 3 Maja
Państwo	Polska
Miejscowość	Pruszków
Adres	ul. 3 Maja 8a 05-800 Pruszków
Data założenia	1 października 2010
Zakres zbiorów	Historia obozu przejściowego Dulag 121 w Pruszkowie
Kierownik	Małgorzata Bojanowska
Położenie na mapie Pruszkowa Muzeum Dulag 121
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Muzeum Dulag 121
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Muzeum Dulag 121
Położenie na mapie powiatu pruszkowskiego Muzeum Dulag 121
52°10′22,8557″N 20°48′26,9878″E/52,173015 20,807497
Strona internetowa

Muzeum Dulag 121 – muzeum w Pruszkowie, utworzone w 2010 roku, dokumentujące historię niemieckiego obozu przejściowego Dulag 121 oraz losy mieszkańców Warszawy wypędzonych z miasta w czasie powstania 1944 roku. Muzeum stanowi samorządową instytucję kultury powiatu pruszkowskiego. Mieści się na obrzeżach dawnych Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego (obecnie Millennium Logistic Park) w specjalnie na ten cel zaprojektowanym budynku.

Historia

6 sierpnia 1944 na terenie nieczynnych Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego w Pruszkowie okupanci niemieccy zorganizowali obóz przejściowy dla polskiej ludności cywilnej, znany pod nazwą Durchgangslager 121 (Dulag 121). W obozie gromadzono mieszkańców Warszawy i okolicznych miejscowości, wypędzanych z domów w trakcie oraz po zakończeniu powstania warszawskiego. Dulag 121 funkcjonował do połowy grudnia 1944, a w formie szczątkowej – do 16 stycznia 1945. Część badaczy ocenia, że przez obóz pruszkowski mogło przejść w tym okresie nawet 650 000 osób – w tym 550 000 warszawiaków oraz 100 000 mieszkańców miejscowości podwarszawskich (podobne dane podaje Muzeum Dulag 121)^[1]. Nowsze źródła szacują natomiast liczbę więźniów obozu na ok. 390 000 – 410 000 osób^[2]. Na skutek ran i chorób, wyczerpania, prymitywnych warunków bytowych oraz z rąk strażników poniosło śmierć od kilkuset do kilku tysięcy osadzonych. Dziesiątki tysięcy ludzi po krótkim pobycie w obozie wywieziono na roboty przymusowe w głąb Rzeszy lub zesłano do obozów koncentracyjnych. Kilkaset tysięcy osób niezdolnych do pracy (chorych, starców, dzieci, kobiety) Niemcy wysiedlili natomiast na tereny Generalnego Gubernatorstwa i pozostawili bez jakichkolwiek środków do życia. Polskie Państwo Podziemne, legalnie działające instytucje charytatywne (RGO, PCK) oraz Kościół katolicki zorganizowały zakrojoną na szeroką skalę akcję pomocy więźniom Dulagu 121, w którą masowo włączyła się ludność Pruszkowa oraz okolicznych miejscowości. Dzięki tym działaniom udało się ocalić życie tysiącom wygnańców.

W 1947 na terenie zakładów wzniesiono pierwszą tablicę upamiętniającą Dulag 121 i jego ofiary. Z kolei 28 kwietnia 1990 odsłonięto tam pomnik zaprojektowany przez profesora Oskara Hansena, złożony z jedenastu symbolicznych elementów. Od 1994 pod pomnikiem corocznie odbywają się uroczystości rocznicowe. W 1995 na terenie ZNTK odsłonięto jeszcze niewielki pomnik poświęcony żołnierzom WP, których po klęsce wrześniowej przetrzymywano w prowizorycznym obozie jenieckim zorganizowanym na terenie pruszkowskich zakładów. Na początku lat 90. zrodził się również pomysł budowy muzeum Dulag 121, mającego w zamyśle upamiętnić martyrologię więzionych w obozie mieszkańców Warszawy oraz stanowić wyraz wdzięczności dla ludności Pruszkowa i okolic za poświęcenie i ofiarność w niesieniu pomocy wypędzonym. Z uwagi na szereg trudności natury finansowej i formalnej prace rozpoczęły się jednak dopiero po upływie kilkunastu lat. W międzyczasie rozważano kilka wariantów lokalizacji planowanego muzeum – m.in. zaadaptowanie na ten cel części Hali nr 5 leżącej na terenie zakładów lub umieszczenie muzeum w przedwojennej wartowni przy głównej bramie ZNTK. Ostatecznie zwyciężyła koncepcja budowy całkowicie nowego pawilonu^[3][4].

Głównym inicjatorem i organizatorem projektu budowy Muzeum Dulag 121 były władze powiatu pruszkowskiego, a w szczególności starosta Elżbieta Smolińska. 2 października 2009 podpisano akt erekcyjny oraz wmurowano kamień węgielny. Pod koniec 2009 roku powstał także Komitet Honorowy Budowy Muzeum Dulag 121, w którego skład weszli m.in. przedstawiciele władz samorządowych Pruszkowa, Warszawy i województwa mazowieckiego oraz reprezentanci środowisk kombatanckich. Na czele komitetu stanął ówczesny marszałek Sejmu Bronisław Komorowski. Z kolei 15 czerwca 2010 starosta pruszkowski podpisał porozumienie z dyrekcją Muzeum Powstania Warszawskiego w sprawie współpracy przy tworzeniu Muzeum Dulag 121^[5].

Uroczyste otwarcie muzeum nastąpiło w dniu 1 października 2010 – w przeddzień 66. rocznicy kapitulacji powstania warszawskiego^[4][6].

Ekspozycja

Fragment ekspozycji

Makieta obozu

Muzeum Dulag 121 znajduje się przy ul. 3 Maja 8a w Pruszkowie, na obrzeżach byłych Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego (obecnie Millennium Logistic Park). Mieści się w specjalnie na ten cel wybudowanym budynku, zaprojektowanym przez Adama Misiorowskiego^[7]. Ekspozycja została przygotowana przez zespół pracowników Muzeum Powstania Warszawskiego^[8]. Autorem założeń programowych jest Jan Ołdakowski.

Ekspozycja Muzeum Dulag 121 składa się z pięciu części, poświęconych:

• powstaniu warszawskiemu;
• wysiedleniu ludności Warszawy;
• funkcjonowaniu Dulagu 121;
• pomocy niesionej więźniom obozu;
• ostatniemu okresowi działalności obozu^[8][9].

Większa część ekspozycji znajduje się na parterze budynku. Na piętrze umiejscowiono natomiast makietę obozu (wykonaną w skali 1:160) oraz kino, w którym wyświetlane są filmy i zapętlona prezentacja fotografii. Jednym z elementów scenograficznych ekspozycji jest replika rowu rewizyjnego, wypełnionego przedmiotami, które wypędzeni przynosili ze sobą do obozu (walizkami, tobołkami z pościelą i odzieżą, naczyniami, dziecięcymi zabawkami). W pobliżu podobnych kanałów – znajdujących się wewnątrz hal produkcyjnych ZNTK, nierzadko wypełnionych odpadkami i robactwem – musieli rozlokowywać się przywiezieni do obozu warszawiacy. W muzeum znajduje się także replika fragmentu wagonu bydlęcego, wykorzystywanego do wywożenia więźniów z obozu. Ekspozycja ma charakter multimedialny, lecz przy jej tworzeniu wykorzystano szereg autentycznych przedmiotów i dokumentów. Zwiedzający mają możliwość zapoznania się z licznymi fotografiami, dokumentami, mapami, wycinkami prasowymi oraz relacjami świadków utrwalonymi w formie elektronicznej^[8][9].

Wśród najważniejszych eksponatów będących w posiadaniu muzeum znajdują się m.in.:

• oryginalna opaska pracownika kuchni obozowej;
• kubek i łyżki, należące do więźniów obozu;
• klucze, które warszawiacy wywożeni w głąb Rzeszy demonstracyjnie wyrzucali na rampę kolejową (zbierane w 1944 roku przez 6-letniego Andrzeja Slaskiego);
• odręczny list Jarosława Iwaszkiewicza dotyczący losu przedstawicieli polskiej elity kulturalnej osadzonych w Dulagu 121;
• ołowiane żołnierzyki należące do dziecka więzionego w obozie^[8][9].

Otoczenie

• Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego Pruszków

Przypisy

Bibliografia

• Irena Szymańska-Horban. Uroczystość na terenie obozu przejściowego „Dulag 121”. „Przegląd Pruszkowski”. 2 (80), 2009. 
• Irena Szymańska-Horban. Uroczystość na terenie Obozu Przejściowego: otwarcie Muzeum „Dulag 121”. „Przegląd Pruszkowski”. 2(82), 2010. 
• Mirosław Wawrzyński. Wygnańcy. „Polityka”. 31 (2665), 2008-08-02. 
• Agnieszka Zalewska. Kalendarium tworzenia Muzeum Dulag 121. „Przegląd Pruszkowski”. 2(84), 2011. 
• Muzeum Dulag 121. dulag121.pl. [dostęp 2013-10-15].