Mydleńcowate

Mydleńcowate
Ilustracja
Diploglottis cunninghamii
Systematyka[1][2]
Domenaeukarionty
Królestworośliny
Podkrólestworośliny zielone
Nadgromadarośliny telomowe
Gromadarośliny naczyniowe
Podgromadarośliny nasienne
Nadklasaokrytonasienne
KlasaMagnoliopsida
Nadrządróżopodobne
Rządmydleńcowce
Rodzinamydleńcowate
Nazwa systematyczna
Sapindaceae Juss.
Gen. Pl.: 246. 4 Aug 1789
Zasięg występowania
Mapa zasięgu
Klon zwyczajny
Kwiatostan kasztanowca zwyczajnego
Kwiaty Koelreuteria paniculata
Owoc Nephelium lappaceum

Mydleńcowate (Sapindaceae Juss.) – rodzina roślin należąca do rzędu mydleńcowców (Sapindales). Należą tu 144 rodzaje liczące ok. 1900 gatunków, występujących na całym świecie, z wyjątkiem obszarów okołobiegunowych[2]. Wyłączane do niedawna w odrębne rodziny rodzaje związane głównie z terenami pod wpływem klimatu umiarkowanego – klon Acer i dwuskrzydlak Dipteronia (rodzina klonowate Acearaceae) oraz kasztanowiec Aesculus, Billia, Handeliodendron (rodzina kasztanowcowate Hippocastanaceae) – są współcześnie (od czasu APG I) włączane w obręb mydleńcowców, czego trafność potwierdzają kolejne badania nad filogenezą całej grupy.

Szereg przedstawicieli rodziny ma duże znaczenie użytkowe jako drzewa owocowe. Największe znaczenie komercyjne ma jagodzian rambutan Nephelium lappaceum i liczi chińskie Litchi chinensis. Poza tym jadalnych owoców dostarczają Dimocarpus longan, Melicoccus bijugatus, Nephelium ramboutan-ake, Pappea capensis, Talisia esculenta, Talisia oliviformis i Zanha suaveolens. Z różnych gatunków klonów pozyskuje się syrop klonowy. Nasiona paulinii guarana Paullinia cupana i innych gatunków z tego rodzaju są bogate w kofeinę i używane są do wytwarzania pobudzającego napoju. Bogate w saponiny nasiona i owoce mydleńca Sapindus wykorzystywane były jako mydła. Wiele gatunków drzewiastych wykorzystywanych jest jako źródło drewna na opał i konstrukcyjnego. Liczne gatunki uprawiane są także jako rośliny ozdobne (np. z rodzajów: kasztanowiec Aesculus, klon Acer, dwuskrzydlak Dipteronia, Dodonaea, Filicium, roztrzeplin Koelreuteria)[3].

Morfologia

Pokrój
Rośliny bardzo zróżnicowane od drzew i krzewów, poprzez drewniejące i zielne pnącza po byliny[3][4].
Liście
Skrętoległe lub naprzeciwległe. Blaszka pojedyncza lub w różny sposób złożona – trójlistkowa, dłoniasto- lub pierzastozłożona. W przypadku liści złożonych listki bliższe nasady zwykle mniej lub bardziej zredukowane, czasem obejmujące łodygę, wyglądające jak przylistki, których poza tym brak z wyjątkiem gatunków pnących. Blaszka liści i listków całobrzega, karbowana, piłkowana lub ząbkowana. Użyłkowanie liści pojedynczych pierzaste lub dłoniaste[3].
Kwiaty
Zebrane są w wyrastające w kątach liści lub szczytowo różne kwiatostany: wiechy, grona, kłosy, pęczki, czasem pojedyncze. Kwiaty są obupłciowe lub funkcjonalnie jednopłciowe. Kwiaty są promieniste i pięciokrotne lub w różnym stopniu grzbieciste i wówczas czterokrotne. Działki kielicha występują w liczbie czterech lub pięciu i są wolne lub u nasady częściowo zrośnięte. Płatki korony są cztery do pięciu (rzadko zredukowane) i są wolne lub u nasady zrośnięte, najczęściej białe lub żółte. Często na płatkach wyrastają różnokształtne przydatki osłaniające kubeczkowate lub dyskowate miodniki otaczające okółek pręcików. Pręcików jest zwykle 5 do 8, rzadziej inna liczba od 3 do 30. Ich nitki u niektórych przedstawicieli zrastają się u dołu. Pylniki otwierają się podłużnym pęknięciem. Zalążnia jest górna i tworzona jest najczęściej przez trzy (czasem mniej lub więcej – do 8) zrośniętych owocolistków. Szyjka słupka rozgałęzia się dwa lub trzy razy lub znamię znajdujące się na jej szczycie jest podzielone na łatki[3].
Owoce
Najczęściej torebki, rzadziej niełupki, jagody i pestkowce. Nasiona nierzadko z osnówką[3].

Systematyka

Mydleńcowate są spokrewnione z rutowatymi Rutaceae i obie te rodziny są razem lub osobno zestawiane w rzędach mydleńcowców Sapindales lub rutowców Rutales w zależności od tego czy są grupowane razem czy zestawiane w osobne rzędy. Najstarszą linię rozwojową w obrębie rodziny reprezentuje obecnie monotypowy rodzaj z jednym gatunkiem – kasztankiem jarzębolistnym Xanthoceras sorbifolium. Wyłączane osobno kolejne linie rozwojowe w odrębne rodziny (klonowatych i kasztanowcowatych) zmieniają mydleńcowate w takson parafiletyczny[5]. Rodzina dzielona jest na 4 do 6 podrodzin w zależności od ujęcia systematycznego.

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzina z rzędu mydleńcowców Sapindales w obrębie kladu różowych roślin okrytonasiennych[2].

mydleńcowce

Biebersteiniaceae




łużnikowate Nitrariaceae





Kirkiaceae




osoczynowate Burseraceae



nanerczowate Anacardiaceae






mydleńcowate Sapindaceae




biegunecznikowate Simaroubaceae



meliowate Meliaceae



rutowate Rutaceae







Podrodzina Xanthoceroideae Thorne & Reveal

  • kasztanek Xanthoceras Bunge z jednym gatunkiem – kasztankiem jarzębolistnym X. sorbifolium

Podrodzina Hippocastanoideae Burnett

plemię Acereae (Durande) Dumort. (1827) (dawniej zwykle w randze rodziny klonowatych Acearaceae):
  • Acer L. – klon
  • Dipteronia Oliv. – dwuskrzydlak
plemię Hippocastaneae (DC.) Dumort. (1827) (dawniej zwykle w randze rodziny kasztanowcowatych Hippocastanaceae):
  • Aesculus L. – kasztanowiec
  • Billia Peyr.
  • Handeliodendron Render

Podrodzina Dodonaeoideae Burnett

Obejmuje dwa plemiona liczące razem 22 rodzaje ze 140 gatunkami[2]:
  • Arfeuillea Radlkofer
  • Averrhoidium Baillon
  • Diplokeleba N. E. Brown
  • Diplopeltis Endlicher
  • Distichostemon F. Mueller
  • Dodonaea Miller
  • Doratoxylon Bentham & J. D. Hooker
  • Euchorium Ekman & Radlkofer
  • Euphorianthus Radlkofer
  • Eurycorymbus Handel-Mazzetti
  • Exothea Macfad.
  • Filicium Bentham & J. D. Hooker
  • Ganophyllum Blume
  • Harpullia Roxburgh
  • Hippobromus Ecklon & Zeyher
  • Hypelate P. Browne
  • Llagunoa Ruiz & Pavón
  • Loxodiscus J. D. Hooker
  • Magonia A. St.-Hilaire
  • Majidea Oliver
  • Zanha Hiern

Podrodzina Sapindoideae Burnett

111 rodzajów z 1340 gatunkami[2]:
  • Alatococccus Acevedo-Rodríguez
  • Alectryon Gaertn.
  • Allophylastrum Acevedo-Rodríguez
  • Allophylus L.
  • Allosanthus Radlk.
  • Amesiodendron Hu
  • Aporrhiza Radlk.
  • Arfeuillea Pierre ex Radlk.
  • Arytera Blume
  • Atalaya Blume
  • Athyana (Griseb.) Radlk.
  • Balsas J. Jiméneez Ram & K. Vega
  • Beguea Capuron
  • Bizonula Pellegr.
  • Blighia K. D. Koenig – bligia
  • Blighiopsis Van der Veken
  • Blomia Miranda
  • Bridgesia Bertero ex Cambess.
  • Camptolepis Radlk.
  • Cardiospermum L.
  • Castanospora F. Muell.
  • Chonopetalum Radlk.
  • Chouxia Capuron
  • Chytranthus Hook. f.
  • Conchopetalum Radlk.
  • Cubilia Blume
  • Cupania L. – rosięga
  • Cupaniopsis Radlk.
  • Deinbollia Schumach.
  • Delavaya Franch.
  • Diatenopteryx Radlk.
  • Dictyoneura Blume
  • Dilodendron Radlk.
  • Dimocarpus Lour.
  • Diploglottis Hook. f.
  • Elattostachys (Blume) Radlk.
  • Eriocoelum Hook. f.
  • Erythrophysa E. Mey. ex Arn.
  • Gereaua (Capuron) Buerki & Callmander
  • Glenniea Hook. f.
  • Gloeocarpus Radlk.
  • Gongrodiscus Radlk.
  • Gongrospermum Radlk.
  • Guindilia Gillies ex Hook. & Arn.
  • Guioa Cav.
  • Haplocoelum Radlk.
  • Hornea Baker
  • Houssayanthus Hunz.
  • Hypseloderma Radlk.
  • Jagera Blume
  • Koelreuteria Laxm. – roztrzeplin
  • Laccodiscus Radlk.
  • Lecaniodiscus Planch. ex Benth.
  • Lepiderema Radlk.
  • Lepidopetalum Blume
  • Lepisanthes Blume
  • Litchi Sonn. – liczi
  • Lophostigma Radlk.
  • Lychnodiscus Radlk.
  • Macphersonia Blume
  • Matayba Aubl.
  • Melicoccus P. Browne
  • Mischocarpus Blume
  • Molinaea Comm. ex Juss.
  • Neotina Capuron
  • Nephelium L. – jagodzian
  • Otonephelium Radlk.
  • Pancovia Willd.
  • Pappea Eckl. & Zeyh.
  • Paranephelium Miq.
  • Paullinia L. – paulinia
  • Pavieasia Pierrev
  • Pentascyphus Radlk.
  • Phyllotrichum Thorel ex Lecomte
  • Placodiscus Radlk.
  • Plagioscyphus Radlk.
  • Podonephelium Baill.
  • Pometia J. R. Forst. & G. Forst.
  • Porocystis Radlk.
  • Pseudima Radlk.
  • Pseudopancovia Pellegr.
  • Pseudopteris Baill.
  • Radlkofera Gilg
  • Rhysotoechia Radlk.
  • Sapindus L. – mydleniec
  • Sarcopteryx Radlk.
  • Sarcotoechia Radlk.
  • Schleichera Willd.
  • Scyphonychium Radlk.
  • Serjania Mill.
  • Sinoradlkofera F. G. Meyer
  • Sisyrolepis Radlk.
  • Smelophyllum Radlk.
  • Stadmania Lam.
  • Stocksia Benth.
  • Storthocalyx Radlk.
  • Synima Radlk.
  • Talisia Aubl.
  • Thinouia Triana & Planch.
  • Thouinia Poit.
  • Thouinidium Radlk.
  • Tina Schult.
  • Tinopsis Radlk.
  • Toechima Radlk.
  • Toulicia Aubl.
  • Trigonachras Radlk.
  • Tripterodendron Radlk.
  • Tristira Radlk.
  • Tristiropsis Radlk.
  • Tsingya Capuron
  • Ungnadia Endl.
  • Urvillea Kunth
  • Vouarana Aubl.
  • Xerospermum Blume
  • Zollingeria Kurz
Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa różowe (Rosidae Takht.), nadrząd Rutanae Takht., rząd mydleńcowce (Sapindales Dumort.), podrząd Sapindineae Bessey in C.K. Adams, rodzina mydleńcowate (Sapindaceae Juss.)[6].

Rodzina klonowate Acearaceae oraz kasztanowcowate Hippocastanaceae wyłączone odrębnie.

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b c d e Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-11-03] (ang.).
  3. ↑ a b c d e Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 371-374. ISBN 978-1-842466346.
  4. ↑ Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 329-336. ISBN 83-7079-778-4.
  5. ↑ Harrington, Mark G.; Karen J. Edwards, Sheila A. Johnson, Mark W. Chase & Paul A. Gadek. Phylogenetic inference in Sapindaceae sensu lato using plastid matK and rbcL DNA sequences. „Systematic Botany”. 30 (2), s. 366–382, 2005. DOI: 10.1600/0363644054223549. 
  6. ↑ Crescent Bloom: Sapindaceae (ang.). The Compleat Botanica. [dostęp 2010-02-02].

Media użyte na tej stronie

Sapindaceae Distribution.svg
Autor: Ninjatacoshell, Licencja: CC BY-SA 3.0
Range of the family Sapindaceae, according to [1].
Goldenrain Tree flowers.JPG
Autor: PumpkinSky, Licencja: CC BY-SA 4.0
Koelreuteria paniculata (Goldenrain Tree) flowers in Tak City, Tak Province, Thailand.
Paprastasis klevas1.jpg
(c) Algirdas at the Lithuanian language Wikipedia, CC-BY-SA-3.0
Paprastasis klevas (Acer platanoides)

Šeima. Kleviniai (Aceraceae)

Foto: Algirdas, 2006 m. birželio 2 d.