Nâzım Hikmet

Nâzım Hikmet Ran
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

20 listopada 1901
Saloniki

Data i miejsce śmierci

3 czerwca 1963
Moskwa

Zawód, zajęcie

poeta

podpis

Nâzım Hikmet Ran, znany jako Nâzım Hikmet, właściwie Mehmed Nâzım[1] (ur. 20 listopada 1901[1] lub 15 stycznia 1902[2] w Salonikach, zm. 3 czerwca 1963 w Moskwie) – turecki poeta i dramaturg, członek Komunistycznej Partii Turcji przez wiele lat więziony w związku ze swoją aktywnością polityczną. Jeden z najlepiej znanych poza granicami swojego kraju tureckich pisarzy, jego utwory zostały przetłumaczone na wiele języków.

Życiorys

Urodził się w Salonikach, gdzie jego ojciec, Hikmet Bej, pracował jako urzędnik konsularny. Od strony matki, Ayşe Celile Hanım, miał korzenie czerkieskie, serbskie, francuskie (hugenockie), niemieckie i polskie. Jego pradziadkami byli osmańscy marszałkowie Omer Pasza (1806–1871) i Mehmed Ali Pasza (1827–1878, urodzony w Magdeburgu), a także Konstanty Borzęcki (1826–1876), który pod nazwiskiem Mustafa Celâlledin Pasza wszedł do historii jako generał armii osmańskiej oraz autor książki Les Turcs anciens et modernes (Turcy dawni i współcześni) z roku 1869, będącej jednym z pierwszych manifestów tureckiej myśli narodowej[3][4][5]. Kuzynami Nâzıma byli poeta Oktay Rıfat Horozcu oraz generał i polityk Ali Fuat Cebesoy.

Nâzım Hikmet jako uczeń Szkoły Morskiej

W dzieciństwie rodzina często się przenosiła: do Aleppo, Diyarbakıru (Amidy), gdzie dziadek Mehmet Nâzım Pasza służył jako gubernator, i w końcu do Stambułu. W 1913, w wieku 11 lat, Nâzım napisał swój pierwszy wiersz Feryad-ı vatan (Lament ojczyzny)[2]. W tym samym roku dostał się do prestiżowego francuskojęzycznego Lycée de Galatasaray, ale z powodów finansowych musiał przenieść się do innej szkoły średniej, w dzielnicy Nişantaşı. W latach 1915–1918 kształcił się w Szkole Morskiej na wyspie Heybeliada. 3 października 1918 wyszedł w tygodniku Yeni Mecmua jego debiut poetycki drukiem Hala servilerde ağlıyorlar mı? (Czy nadal płaczą w autobusach?). Służył przez krótko na osmańskim krążowniku Hamidiye, ale w 1919 ciężko zachorował, co przekreśliło jego karierę w marynarce wojennej[2].

W styczniu 1921 wyruszył wraz z przyjaciółmi Vâlâ Nureddinem, Farukem Nafizem Çamlıbelem i Yusufem Ziyą Ortaçem do Anatolii, by wziąć udział w wojnie o niepodległość Turcji oraz poznać „turecki lud”[6][7]. W mieście İnebolu nawiązał znajomość z Mehmetem Sadıkiem Etim, socjalistą, który jako student w Berlinie brał udział w powstaniu Spartakusa[8]. Stamtąd Hikmet i Nurredin udali się do Ankary, gdzie jako dwaj młodzi poeci zostali przedstawieni samemu Atatürkowi[9]. Następnie w czerwcu 1921 obaj uzyskali posady nauczycielskie w szkole średniej w mieście Bolu, ze względu jednak na nieodpowiadające im konserwatywne środowisko i związane z tym konflikty zrezygnowali z tej pracy w sierpniu tego samego roku i postanowili wyruszyć do kraju zwycięskiej rewolucji komunistycznej. 30 września 1921 dotarli do Batumi w (formalnie wtedy jeszcze niezależnej) Gruzińskiej SRR[10].

W lipcu 1922 Nâzım Hikmet wyjechał – razem z Nureddinem i przyjaciółmi poznanymi w Batumi – do Moskwy. Studiował socjologię i nauki ekonomiczne na Komunistycznym Uniwersytecie Pracujących Wschodu. Ożenił się z Nüzhet Hanım. Pod wpływem radzieckiej awangardy, konstruktywizmu i futuryzmu, zaczął pisać wierszem wolnym. Inspirowała go m.in. twórczość Władimira Majakowskiego, Siergieja Jesienina i Wsiewołoda Meyerholda[11][12]. W 1924 opublikował w Moskwie pierwszy zbiorek poetycki 28 Kânunisani[2]. W tym samym roku powrócił do Turcji. Został członkiem nielegalnej Komunistycznej Partii Turcji, pisał dla lewicowych czasopism Aydınlık (Oświecenie) oraz Orak-Çekiç (Sierp i młot). Po wejściu w życie w marcu 1925 nowej ustawy porządkowej wymierzonej m.in. w komunistów, Hikmet był ścigany przez policję, udało mu się jednak ukrywać, głównie w Izmirze, po czym w sierpniu ponownie wyjechał przez Wiedeń do Moskwy. 12 sierpnia 1925 został zaocznie skazany na piętnaście lat ciężkich robót, dzięki nowemu prawodawstwu rok później wyrok zmniejszono jednak do jednego roku więzienia[13].

W 1928, po trzyletnim pobycie w ZSRR, Nâzım Hikmet pod fałszywym nazwiskiem znów powrócił do ojczyzny. Został rozpoznany i osiem miesięcy spędził w więzieniach w Hopa, Rize i Stambule. Po uwolnieniu osiadł w Stambule, poświęcając się pracy literackiej. Tomik 835 Satır był jego pierwszą publikacją książkową wydaną w Turcji, Kafatası (Czaszka) pierwszą sztuką teatralną wystawioną na deskach Stambulskiego Teatru Miejskiego (Darülbedayi)[2]. Współpracował m.in. z liberalnym magazynem Resimli Ay, szerokim echem odbiła się zainicjowana przez Hikmeta na jego łamach kampania przeciw tradycyjnej literaturze pod hasłem Putları Yıkıyoruz (Niszczymy bożków)[14]. W 1933 ponownie trafił do więzienia za „szerzenie propagandy komunistycznej” oraz „udział w tworzeniu siatki komunistycznej”. Wyrok odbywał na wyspie İmralı, został zwolniony po roku dzięki ogólnej amnestii z okazji dziesięciolecia Republiki. W więzieniu przygotował koncept Şeyh Bedrettin Destanı (Epos o Szejku Bedreddinie), głośnego dzieła, które zapisze się w historii jako ostatnie wydane w Turcji za życia Hikmeta[15]. W 1935 wziął ślub z Hatice Piraye Altınoğlu[16].

Radziecki znaczek pocztowy z podobizną poety

17 stycznia 1938 ponownie został zatrzymany pod zarzutami propagandy komunistycznej i prowadzenia działalności wywrotowej wśród kadetów marynarki wojennej, których przyłapano na czytaniu jego wierszy[17]. Stanął przed sądem wojskowym, który skazał go na 28 lat i cztery miesiące więzienia oraz dożywotni zakaz służby publicznej. Jego publikacje zostały w Turcji objęte ścisłą cenzurą. Pierwsze dwa lata odsiadki spędził w Stambule i Çankırı, po czym w grudniu 1940 został w związku ze złym stanem zdrowia przeniesiony do półotwartego więzienia na wyspie İmralı, gdzie dzielił celę z Orhanem Kemalem[18]. Przez cały ten okres nie przestał tworzyć, powstało wtedy m.in. monumentalne wielogatunkowe dzieło Memleketimden insan manzaraları (Ludzkie krajobrazy mojej ojczyzny) poświęcone przemianom w Anatolii w latach 1920–1940 czy Kuvâyi Milliye Destanı (Epos o Siłach Narodowych) o bojownikach z czasów wojny o niepodległość, przetłumaczył też na język turecki Wojnę i pokój Lwa Tołstoja[19][20][21]. W więzieniu nawiązał znajomość z Münevver Andaç, która stała się jego trzecią żoną i matką jedynego syna, Memeda (1951–2018)[3].

Nâzım Hikmet na III Światowym Festiwalu Młodzieży i Studentów w Berlinie Wschodnim (1951)

Pod koniec lat 40. uwięzienie Hikmeta stało się cause célèbre europejskiej opinii publicznej. Zainicjowany w 1949 przez Tristana Tzarę komitet na rzecz jego uwolnienia wspierali m.in. Pablo Picasso czy Jean-Paul Sartre. Ostatecznie wyszedł na wolność na mocy amnestii z 14 lipca 1950 ogłoszonej po zwycięstwie wyborczym Partii Demokratycznej, opozycyjnej wobec rządzącej od niemal trzech dekad kemalistowskiej CHP. Poprzedzał to głośny medialnie strajk głodowy Hikmeta w kwietniu i maju 1950, będący reakcją na niepodjęcie tematu jego zwolnienia przez wcześniejszy rząd mimo nacisków międzynarodowych. 22 listopada 1950 otrzymał, wspólnie z Pablo Picasso, Pablo Nerudą, Paulem Robesonem i Juliusem Fučíkem, nagrodę Światowej Rady Pokoju[2].

Po otrzymaniu 17 czerwca 1951 wezwania do służby wojskowej, kolejny raz uciekł z Turcji do ZSRR, w reakcji na co został pozbawiony tureckiego obywatelstwa. W 1952 otrzymał obywatelstwo polskie i nosił od tej pory oficjalnie nazwisko Nâzım Hikmet Ran Borzęcki. Ostatnie lata życia spędził w Moskwie, ciesząc się pozycją prominentnego intelektualisty. W tym czasie stworzył oprócz poezji m.in. scenariusz do filmu Zakochana chmura czy libretto baletu Legenda o miłości. W 1960 wziął ślub po raz czwarty, z młodszą o trzydzieści lat Wierą Tuljakową[3]. Zmarł na atak serca w wieku 61 lat. Jest pochowany na moskiewskim Cmentarzu Nowodziewiczym.

Zakaz publikacji twórczości Hikmeta w Turcji został zniesiony w 1965. Pierwsze kompletne wydanie jego dzieł w oryginale wyszło w ośmiu tomach w latach 1965–1972 w Bułgarii, jedynym państwie bloku wschodniego zamieszkiwanym przez liczną (10% populacji) i oficjalnie uznawaną mniejszość turecką[22]. W języku polskim poezja Hikmeta ukazywała się począwszy od lat 50. XX wieku głównie w tłumaczeniu Małgorzaty Łabęckiej-Koecherowej. Obywatelstwo tureckie przywrócono mu pośmiertnie w 2009[23].

Przypisy

  1. ↑ a b Rüzgara karşı yürüyen adam: Nazım Hikmet. Anadolu Ajansı, 2021-06-02. [dostęp 2022-01-26]. (tur.).
  2. ↑ a b c d e f Who is who: Nâzım Hikmet. Republic of Türkiye. Ministry of Culture and Tourism. [dostęp 2022-01-25].
  3. ↑ a b c Nazım. W: Witold Szabłowski: Zabójca z miasta moreli. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2010, s. 11–27. ISBN 978-83-7536-727-0. [dostęp 2022-01-25]. (pol.).
  4. ↑ Öztürk Emiroğlu. Nazım Hikmet'in Polonya vatandaşlığı meselesi. „Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi”. 48, s. 289–298, 2019. [dostęp 2022-01-25]. (tur.). 
  5. ↑ Według niektórych źródeł Hikmet Ran wyłącznie się za potomka Borzęckiego podawał, por. Anna Pawlikowska: Turecki generał rodem spod Piotrkowa. Forum Żydzi – Chrześcijanie – Muzułmanie, 2011-04-08. [dostęp 2022-01-25].
  6. ↑ Ahmet Yıldız: Atatürk, yurtsever komünist Nazım Hikmet’e ne demişti?. Veryansin TV, 2020-06-03. [dostęp 2022-01-25].
  7. ↑ Nâzım Hikmet: Les Romantiques. Paris: Les Éditeurs français réunis, 1964, s. 63.
  8. ↑ Lütfi Ozgunaydin: Nazım Hikmet’i etkileyen Mehmet Sadık Eti. Aydınlık, 2021-05-26. [dostęp 2022-01-25]. (tur.).
  9. ↑ Atatürk Nâzım Hikmet'le karşılaşınca ona ne söyledi. Oda TV. [dostęp 2022-01-25].
  10. ↑ Göksu i Timms 1999 ↓, s. 23–31.
  11. ↑ Talât Sait Halman. Nǎzim Hikmet: Lyricist as Iconoclast. „Books Abroad”. 43 (1), s. 59–64, 1969. Board of Regents of the University of Oklahoma. [dostęp 2022-01-25]. (ang.). 
  12. ↑ Göksu i Timms 1999 ↓, s. 47.
  13. ↑ Göksu i Timms 1999 ↓, s. 53–63.
  14. ↑ Göksu i Timms 1999 ↓, s. 84.
  15. ↑ Simavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin Destanı. Nâzım'ın Hikâyesi. [dostęp 2022-01-26].
  16. ↑ Göksu i Timms 1999 ↓, s. 100–114.
  17. ↑ Göksu i Timms 1999 ↓, s. 154.
  18. ↑ Sarp Sağkal: Cumhuriyet, ölüm yıldönümlerinde Nâzım Hikmet ve Orhan Kemal’in anılarını derledi.... Cumhuriyet, 2020-06-02. [dostęp 2022-01-25]. (tur.).
  19. ↑ Erdağ Göknar: Literacka nowoczesność Orhana Pamuka. Znak, luty 2011. [dostęp 2022-01-25].
  20. ↑ Kuvâyi Milliye Destanı. NÂZIM’IN HİKÂYESİ. [dostęp 2022-01-26].
  21. ↑ Türkes Ömer: Schlag nach bei Nâzim Hikmet. Die Welt, 2008-10-12. [dostęp 2022-01-25]. (niem.).
  22. ↑ Tomasz Kamusella: Bulgaria’s denial of its Ottoman past and Turkish identity. New Eastern Europe, 2019-03-24. [dostęp 2022-01-25]. (ang.).
  23. ↑ Alison Flood: Turkish poet Nazim Hikmet regains citizenship. The Guardian, 2009-01-07. [dostęp 2022-01-25]. (ang.).

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

1951-berlin.jpg
Turkish poet Nazım Hikmet at the 3rd WFYS in 1951, Berlin
Nazim Hikmet Bahriye.jpg
A student of the Mekteb-i Bahriye Nazim Hikmet
Nazim Hikmet Signature.png
Signature of Nazim Hikmet RAN