Przedstawienie teatru nō w chramie Itsukushima w mieście Hatsukaichi
Rozmieszczenie uczestników przedstawienia: w centrum - shite; z przodu z prawej (siedzi) - waki; po prawej - jiutai; z tyłu w środku - hayashi-kata; z tyłu po lewej - kōken
Rytuał okina-hōnō
Narodowy Teatr Nō, Shibuya, Tokio

(jap. ; dosł.: umiejętność, talent, sztuka, dar, zdolność)[1] – jeden z głównych gatunków klasycznego teatru japońskiego. Teatralna forma sztuki, przekazywana przez pokolenia. Uznana za jedną z najstarszych sztuk scenicznych na świecie, a przez UNESCO za „niematerialne dziedzictwo kulturowe”. Składa się z elementów dramatu, muzyki i tańca[1][2][3].

Wyjaśnienie nazwy

W przewodnikach, tekstach, czy książkach można spotkać czasami także zapis noh lub Noh (np. National Noh Theatre)[4] w wyniku tradycyjnego stosowania dawnej transkrypcji, dziś już nie używanej. Zarówno ō w , jak i h w Noh mają znaczenie przedłużenia samogłoski o.

Czasami nazwa jest używana zamiennie z nōgaku (能楽), ale ten drugi termin obejmuje zarówno , jak i interludia kyōgen. Tradycyjnie pełny program nōgaku obejmuje pięć sztuk z komediowymi kyōgen pomiędzy nimi. Ze względu na bardzo rozciągnięty w czasie spektakl tradycyjny, współcześnie skrócono program do dwóch, trzech sztuk z kyōgen trwającymi około pół godziny. Z okazji ceremonialnych, świątecznych (Nowego Roku) na samym początku spektaklu prezentowany jest – zachowany od X wieku – święty rytuał okina (翁, dosł.: czcigodny starzec; inaczej: shiki-sanban). Jest to rodzaj śpiewanej modlitwy shintō (z towarzyszeniem tańca) o pokój, bezpieczeństwo kraju, długie życie i obfite żniwa. Wykonawca tej roli musi przygotować swoje ciało i umysł do przedstawienia, dokonując rytualnego oczyszczenia przed wejściem na scenę[5][6][7].

Historia

Teatr nō w pełni ukształtował się na przełomie XIV i XV wieku, mając u podstaw różne formy widowiskowe od końca VI do XII wieku. W połowie XIV wieku profesjonalny teatr działał głównie na terenie Kioto i Nary. Spektakle służyły propagandzie doktryn i rozrywce, ale także zbieraniu datków na remonty i budowę nowych obiektów sakralnych. Niektóre grupy prezentowały dengaku, inne sarugaku. Ich maski wywodziły się ze starożytnej sztuki dramatów tanecznych gigaku, a muzyka z rytualnych tańców o nazwie kagura i bugaku. Z upływem czasu sztuką dominującą, popularniejszą stała się sarugaku[5].

Twórcami przekształcenia sarugaku w nō w formę zbliżoną do dzisiejszej byli dramatopisarze i aktorzy okresu Muromachi: Kan’ami i jego syn Zeami. Nad ich działalnością sprawowali patronat siogunowie z rodu Ashikaga: Yoshimitsu i Yoshimochi.

Wojna Ōnin (1467–1477) i cały okres Sengoku (do 1573) wypełniony walkami na terenie całego kraju ograniczył zainteresowanie siogunatu teatrem. Jednakże wśród społeczeństwa spragnionego rozrywki i kultury skutek był odwrotny. Dlatego też stały się popularne występy amatorskie. Nauka muzyki i tańca teatru nō rozpowszechniła się nie tylko wśród arystokratów, ale także kapłanów, samurajów, szerokich mas ludności. Potrzebowali oni jednak zawodowej pomocy, którą otrzymali za opłatą od zespołów zawodowych. Poprzez rozpowszechnienie tego rodzaju przedstawień w całym kraju, walki wewnętrzne paradoksalnie uczyniły z teatru nō integralną część kultury narodowej[5].

W następnych latach Hideyoshi Toyotomi (1537–1598) i Ieyasu Tokugawa (1543–1616) przywrócili zainteresowanie nō swoim patronatem, a ten drugi zatrudnił wszystkie zespoły zawodowe w Edo (ob. Tokio). Teatr ten stał się oficjalną własnością i ceremonialną sztuką rodu Tokugawa. W 1647 roku siogun Iemitsu Tokugawa wydał przepisy dotyczące zarządzania nim równie ostre, jak te, przy pomocy których rządził krajem. Przez następne 200 lat działalność artystyczna nō była ustawicznie kodyfikowana, co doprowadziło do przekroczenia wyrafinowanej sztuki Zeamiego pod kątem celebracji i powagi[5][8].

Scena

Przestrzeń sceniczna obejmuje:

  • scenę właściwą w kształcie kwadratu o boku długości 545 cm. Wznosi się ona około 1 m ponad poziom widowni;
  • pomost (hashi-gakari), który łączy scenę właściwą z garderobą (kagami no ma – 'pokój zwierciadlany'), skąd wychodzą aktorzy.

Z tyłu sceny głównej znajduje się drugie wejście, o wysokości ok. 1 m, przeznaczone dla chóru (jiutai) i asystentów (kōken)[9].

Nad pomostem i sceną główną wznosi się okap i dach wsparty na filarach (hashira) mających znaczenie symboliczne i które – wraz z trzema niskimi sosnami przed pomostem od strony widowni – są punktami orientacyjnymi dla aktora grającego w masce i innych wykonawców. Na panelu akustycznym (kagami-ita) z tyłu sceny widnieje stylizowana sosna jako jedyny element dekoracyjny[9].

Cała konstrukcja sceny – wykonana z polerowanego cyprysu (hinoki) – znajduje się obecnie wewnątrz budynku, a spadzisty dach nad sceną, pokryty korą cyprysu, jest pozostałością z czasów (sprzed XVII wieku), gdy widownia znajdowała się na otwartej przestrzeni, a tylko scenę osłaniano dachem[9].

Wykonawcy

Wykonawcy głównych ról w przedstawieniu nō występują w maskach. Ta forma teatru łączy mimikę, taniec, śpiew oraz muzykę (flet i trzy rodzaje bębenków). Maski i kostiumy nō cenione są obecnie jako dzieła sztuki o wysokiej wartości.

Znacząca większość aktorów teatru nō to mężczyźni. Do XX wieku udział kobiet w przedstawieniach nō był zakazany, na początku XX wieku zezwolono im na amatorskie praktykowanie tej sztuki, jednak dopiero po II wojnie światowej kobiety uzyskały prawo do wykonywania zawodu aktora teatru nō. Obecnie zawód ten praktykuje ok. 250 kobiet[10].

Typ przedstawianej postaci (nie zaś jej cechy indywidualne) określają bogato zdobione, kolorowe kostiumy oraz peruki. Współcześnie różne style gry w teatrze nō prezentują przedstawiciele pięciu rodów – szkół aktorskich: Kanze, Kongō, Komparu, Hōshō i Kita. Pełne przedstawienie pokazuje pięć dramatów nō, pomiędzy którymi są wystawiane cztery farsy (kyōgen).

Maska kojō (starzec); zbiory Muzeum dla Dzieci w Indianapolis
Kostium, I połowa XIX w.
Kostium, ok. 1800 r.

Teksty sztuk

Sztuki teatru w wersji tradycyjnej dzielą się na pięć części (kolejno według kategorii) tworzących program (goban-date) spektaklu:

  • część I – o bogach (kami) (waki-nō-mono), bardzo powolna gra, dziś rzadko wystawiane;
  • część II – o mężczyznach, wojownikach (shura-mono), w wielu sztukach tego rodzaju martwy wojownik pokonany w bitwach wojny Gempei błaga kapłana, aby modlił się za jego duszę;
  • część III – o kobietach (katsura-mono), często sztuki o pięknej kobiecie z okresu Heian (794–1185), która ma obsesję na punkcie miłości;
  • część IV – o bohaterach dawnych opowieści, kobietach szalonych i osobach targanych namiętnościami (kurui-mono, zatsu-mono), zwykle polecane jako „mieszane nō”, ponieważ włączone są różne tematy;
  • część V – o demonach i innych istotach nadnaturalnych (kichiku-mono, kiri-nō-mono, finalny spektakl nō), sztuki relatywnie dynamiczne, shite pojawia się w ludzkiej postaci w pierwszej scenie, a następnie ujawnia się jako demon w drugiej scenie[5][3][8].

Większość granych obecnie sztuk (ok. 240) pochodzi z XV wieku. Wiele z nich zostało napisanych przez Kan’amiego i jego syna Zeamiego[9]

Maski, kostiumy, rekwizyty

Maski (nō-men, omote)[1] określają typ głównej postaci i dzięki wieloletniej pracy aktora „grają” one podobnie, jak jego własna twarz. Do określonych typów masek dobierane są odpowiednie peruki.

Kiedy powstały pierwsze maski, nie jest do końca jasne. Uważa się jednak, że te używane do dziś powstawały od połowy do końca okresu Muromachi (1392–1573). Początkowo miały one znaczenie religijne, ale stopniowo nabrały ludzkich cech. Uważa się, że w miarę jak wykonawcy zaczęli myśleć o wykorzystaniu yūgen ('tajemniczości piękna')[a] i głębi, poczuli, że muszą ukryć nieatrakcyjność własnych twarzy i skoncentrować się na wzmocnieniu piękna nō. Od końca okresu Muromachi do dnia dzisiejszego kontynuowana jest rodzinna tradycja wytwarzania masek. Dwa przykłady to rodzina Deme z dawnej prowincji Echizen (ob. prefektura Fukui) i rodzina Iseki z Ōmi (ob. prefektura Shiga)[3][9].

Kostiumy (shōzoku)[2] są wzorowane na strojach dworskich z XV–XVI wieku, ale opracowane w szczegółach w XVIII i XIX wieku, gdy wzory, kolory i materiały dla poszczególnych postaci zostały usystematyzowane. Mają one dużą wartość artystyczną. Stwarzają poczucie elegancji i wielkości bohatera oraz świata, do którego należy. Kostiumy składają się z wielu (min. pięciu) warstw ubrań wykonanych z materiałów o różnych fakturach (bogato zdobiony adamaszek, brokat, cienki jedwab haftowany). Tworzą one nie tylko efekt olśniewającej prezencji, ale także masywnej, „scenicznie widocznej” sylwetki głównej postaci. Ich kolory określają typy postaci: czerwień oznacza młodość, zdrowie i szczęście, biel – dostojność, zieleń i brąz – niższe godności[5].

Z rekwizytów najważniejszą i wszechstronną funkcję symboliczną pełni wachlarz ōgi. Jest bardzo ważny zarówno dla nō, jak i kyōgen. Ma go każdy z wykonawców, w tym jiutai i kōken. Ōgi dzielą się na chūkei, które pozostają w połowie otwarte, używane w i shizume-ōgi, które zamykają się całkowicie – w kyōgen. Wachlarze wzmacniają ekspresję i spełniają różne funkcje. Mogą reprezentować dowolny obiekt (np. sztylet lub latarnię), w oparciu o swój kształt i sposób posługiwania się nim przez aktora[5][3].

W teatrze nō nie stosuje się dużych, realistycznych rekwizytów, scenografii, obrotowych scen. Używa się natomiast tsukuri-mono (dosł. rzeczy zrobione), prostych łatwych w konstruowaniu i rozkładaniu, rekwizytów o charakterze symbolicznym. Mogą one służyć np. jako: skała, łódź, studnia, zamek, ogrodzenie. Ich konstrukcja składa się głównie z bambusowej ramy owiniętej pasami materiału[3].

Wybrane słownictwo

  • Shite (仕手) – główny aktor, protagonista. W sztukach dwuczęściowych, w których aktor najpierw pojawia się jako człowiek, następnie jako duch lub demon, pierwsza rola nazywana jest mae-jite (前仕手), kolejna zaś nochi-jite (後仕手)
  • Shite-zure (仕手連れ) – aktor towarzyszący shite
  • Waki (脇) – aktor drugoplanowy (deuteragonista)
  • Waki-zure (脇連れ) – aktor towarzyszący waki
  • Ai-kyōgen (間狂言) lub kyōgen (狂言) – komediowe interludium pomiędzy aktami
  • Nō-butai (能舞台) – scena teatru nō
  • Hayashi (囃子) – zespół muzyczny
  • Hayashi-kata (囃子方) – muzycy grający na czterech instrumentach, które łącznie nazywają się shibyōshi (四拍子):
    • nōkan (能管) – flet nō, poprzeczny flet bambusowy z siedmioma otworami, długość ok. 40 cm, lub fue (笛)
    • ō-tsuzumi (大鼓) – większy bębenek uderzany ręką (zwany też ōkawa, 大革)
    • ko-tsuzumi (小鼓) – trzymany przy barku mniejszy bębenek uderzany ręką
    • shime-daiko (締め太鼓) – bęben uderzany pałeczkami
  • Jiutai (地謡) – chór składający się zwykle z czterech do ośmiu osób
  • Kōken (後見) – asystenci sceniczni, których rolą jest wnoszenie i wynoszenie rekwizytów, pomoc przy zmianie stroju aktorów
  • Ōgi (扇) – wachlarz, istotny rekwizyt[1][3]

Zobacz też

Uwagi

  1. Yūgen → tajemnicza głębia, coś tajemniczego, trudnego do wyrażenia słowami, ciche piękno, subtelny urok, elegancja.
    • Podstawowa koncepcja wpływająca na japońską sztukę i architekturę. Pochodzi z Chin, była obecna w chińskich szkołach myślenia. W Japonii użył jej po raz pierwszy poeta Shunzei Fujiwara (inaczej: Toshinari Fujiwara, 1114–1204) w swojej krytyce poezji waka. W następnych wiekach zaczęła stopniowo wpływać na inne japońskie sztuki, w tym teatr .
    • Yūgen oznacza piękno, które możemy wyczuć w przedmiocie, nawet jeśli nie można go ujrzeć bezpośrednio. Sensem tego pojęcia jest nie cieszyć się powierzchownym pięknem przedmiotu, ale wyobrazić sobie jego piękno ukryte.

Przypisy

  1. a b c d Kenkyusha's New Japanese-English. Tokyo: Kenkyusha Limited, 1991, s. 1240. ISBN 4-7674-2015-6.
  2. a b 新明解国語辞典. Tokyo: Sanseido Co., Ltd., 2018, s. 722, 1174, 1537. ISBN 978-4-385-13107-8.
  3. a b c d e f Introducing the World of Noh - Music (ang.). the-NOH.com, 2020. [dostęp 2020-01-16].
  4. National Noh Theatre (ang.). Japan Arts Council. [dostęp 2020-01-17].
  5. a b c d e f g Profile of a Nation. Tokyo: Kodansha International, 1994, s. 272, 275, 276. ISBN 4-7700-1918-1.
  6. 広辞苑. Tokyo: Iwanami Shoten, 1980, s. 1737.
  7. Okina (ang.). the-NOH.com, 2020. [dostęp 2020-01-17].
  8. a b Noh and Kyogen - The world’s oldest living theater (ang.). Web Japan, 2020. [dostęp 2020-01-19].
  9. a b c d e Mikołaj Melanowicz: Historia literatury japońskiej. Warszawa: PWN, 2012, s. 168-190. ISBN 978-83-01-17214-5.
  10. Eric Prideaux Women in noh, Japan Times, 2004-04-11

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Noh-stage.png
Autor: Toto-tarou, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Illustration of positions of players on a Noh(能)stage.
Center: shite (main actor) wearing mask and holding fan.
Front right: waki.
Right: eight-person jiutai (chorus).
Back: four hayashi-kata (musicians), from right to left: fue (flute), kozutsumi (shoulder drum), ohzutsumi (hip drum) and taiko.
Left rear: two kohken (stage hands).
春日神社ー篠山ー翁奉納P1011774.jpg
Autor: 松岡明芳, Licencja: CC BY-SA 3.0
春日神社(かすがじんじゃ)は、篠山市黒岡75にある神社。奈良の春日大社から分霊された。

目次 [非表示] 1 概要 2 歴史 3 社殿 4 文化財 5 年間行事 6 交通アクセス 7 関連項目 8 外部リンク


[編集] 概要 奈良の春日大社の分祠を祭り、地元では「おかすがさん」と呼ばれる氏神。能楽殿で演じられる春の春日能と秋の祭礼(10月第3土・日)の京都八坂の祇園祭を模したといわれる4基の神輿、華麗な飾り付けを施された9基の山鉾巡行は京文化を強くうかがわせ、笛や鐘の囃子を響かせながら小京都雰囲気の残るの古い町並みを練り歩く様子は、近代的な町で行われる本場の京都の祇園祭よりも情緒あるものとして知られる。

[編集] 歴史 平安時代初期の876年(貞観18年)当時、日置荘を領有者であった藤原基経、藤原時平父子により藤原氏の氏神である春日大社(奈良県)より分詞し黒岡村南部の当時は笹山と呼ばれた現在は篠山城のある小山に勧請し、祀り氏神としたのが起源とされる。後の1609年(慶長14年)、篠山城築城の際に現在の地に遷された。

秋の祭礼に使われる4柱の神霊を移した金神興は、2基を黒岡村より元禄7年6月に、他の2基は安永8年9月(元禄13年の説もある)篠山町より寄進されたもの。9台のちんちき山と呼ばれる山鉾は寛文3年以降に各町内より寄進されたもので、京都の祇園の山鉾を模し造られており、絢爛豪華である。明治後期までは鳳凰・孔雀・蘇鉄・猩猩等の鉾をつけ巡行したが、電線が障害となり現在は鉾を付けずに巡行される。また太鼓御興は、交化交政に、王地山焼の陶工たちが担ぎ始めたのが始まりと伝えられる。

鉾山

長さ6m、高さ約5m、屋根までの高さは京都祇園祭・山鉾の約三分の二ほどの規模ながら京都の祇園祭に強い影響を受けている。初期の鉾山は現在よりも小形で簡素なものだったが、江戸時代中期頃に現在の規模となり華麗さを増した。初めて鉾山が作られたのは1663年(寛文3年)の三笠山 (上河原町)と伝えられる。篠山市指定文化財。

上町4台

三笠山(上河原町)、鳳凰山(下河原町)、孔雀山(上立町)、高砂山(下立町)

下町5台

剣鉾山(呉服町)、猩々山(上二階町)、諫鼓山(下二階町)、蘇鉄山(魚屋町)、鏡山(西町)

神輿 1694年(元禄7年)および1779年(安永8年)に寄進奉納されたが、4基あるのは春日神社の4祭神にちなんだもので、4祭神とは天児屋根命(あまのこやねのみこと)、武甕槌命(たけみかつちのみこと)と経津主命(ふつぬしのみこと)比売神(ひめのおおかみ)である。

[編集] 社殿 本殿 能楽殿 篠山藩主13代藩主青山忠良によって江戸時代末期である1861年(文久元年)に建てられた能舞台。建築は稲山嘉七、永井理兵衛、舞台背景に描かれた松の絵は松岡曾右衛門によるもので、当時箱根以西において最も立派なものであると称えられた。正月の1月1日には、翁奉納および毎年、桜の咲く時期の4月上旬に「篠山春日能」が催される。2003年(平成15年)には国の重要文化財に指定される。 絵馬堂 1952年(昭和27年)8月に平和記念に建立された。内部の馬絵は、当初は旧拝殿内に会ったものだが慶安2年に松平忠国が奉納した狩野尚信作の黒神馬は、精緻なもので価値が高い。この絵馬だけには金網が張ってあったが、それはこの馬が夜な夜な絵から抜け出しては黒岡の田畑の豆を食い荒らしたという伝説があるためである。多紀名宝にも指定されている。

[編集] 文化財 重要文化財 能楽殿

[編集] 年間行事 1月1日 翁奉納。午前0時過ぎより行われる。 4月上旬 春日能。 10月第3土・日 秋の祭礼。

[編集] 交通アクセス 鉄道:JR福知山線「篠山口駅」 バス:神姫バス「春日神社前」より徒歩すぐ。

[編集] 関連項目 天児屋根命 武甕槌命 経津主命 比売神 春日神

[編集] 外部リンク 丹波篠山観光協会 公式サイト 春日神社地図 2007年第34回春日能(兵庫県篠山市教育委員会地域文化課 ) "http://ja.wikipedia.org/wiki/%E6%98%A5%E6%97%A5%E7%A5%9E%E7%A4%BE_%28%E7%AF%A0%E5%B1%B1%E5%B8%82%29" より作成

カテゴリ: 兵庫県の神社 | 春日神社 | 篠山市
National-Noh-Theater-03.jpg
Autor: Rs1421, Licencja: CC BY-SA 3.0
国立能楽堂、東京都渋谷区千駄ヶ谷。
Noh Robe (Japan), ca. 1800 (CH 18318429).jpg
Theatrical robe of terra-cotta silk twill brocaded heavily in polychrome silks and gilded paper-wrapped silk-core yarns. The design is of bamboo lattice-work and vines, chrysanthemums, berries and butterflies. Lined with solid color terracotta silk.