Nałęcze

Herb Nałęcz

Nałęcze – średniowieczny polski ród możnowładczy, później szlachecki, w czasach Królestwa Polskiego i Rzeczypospolitej Obojga Narodów bardzo rozgałęziony. Do największego znaczenia politycznego doszedł w XIII i XIV wieku.

Od rodowego godła Nałęczów pochodzi polski herb szlachecki Nałęcz oraz zawołania rycerskie Pomłość i Nałęcz.

Historia rodu

Geneza rodu Nałęczów

Według legendy z Herbarza Kaspra Niesieckiego protoplastą rodu Nałęczów był żyjący w X wieku plemienny książę słowiański na Człopi, Gniewomir, który pokonany w jednej z bitew przez Mieszka I przyjął chrzest, zrezygnował z tytułu książęcego i uznał się wasalem polskiego monarchy.

Źródła pisane o rodzie Nałęczów pochodzą jednak dopiero od XII wieku, w związku z czym za pierwszego ich historycznego antenata uznaje się możnego z kręgu dworu księcia Bolesława III Krzywoustego, Dobrogosta Starego, który był fundatorem kościoła św. Klemensa w Mogilnie^[1].

W okresie wczesnego średniowiecza Nałęcze wchodzili w skład możnowładztwa wielkopolskiego i dążyli do wywierania wpływu na politykę państwową. Ziemie rodowe Nałęczów znajdowały się na terenie Pałuk, z głównymi skupiskami dóbr w okolicach: Gąsawy, Żnina, Mogilna i Kcyni.

Rozbicie dzielnicowe

Podczas rozbicia dzielnicowego Nałęcze umocnili swoją pozycję w Wielkopolsce, stając się jedną z najważniejszych rodzin w tej prowincji Polski. Pod koniec XIII wieku znaleźli się w obozie opozycji politycznej wobec Przemysła II i jego następcy Władysława I Łokietka. Występowali przeciwko polityce wzmacniania władzy Piastów. Niektórzy historycy uważali, że wraz z rodem Zarembów byli w sojuszu z Brandenburczykami i odegrali rolę w zamachu na króla Przemysła II w Rogoźnie. Wybitny znawca rycerstwa średniowiecznego prof. Janusz Bieniak z Torunia w najnowszym, całościowym opracowaniu tego zagadnienia wykluczył taką możliwość. Wina spada jedynie na Brandenburczyków^[2]:

Gdyby Zarębowie i Nałęczowie mieli rzeczywiście uczestniczyć w brandenburskim zamachu na króla Polski, czyn taki byłby sprzeczny z całą ich polityką – zarówno wcześniejszą, jak i bezpośrednio późniejszą. Przewodząc zawartej koalicji możnych przy Przemyśle i następnie przy Łokietku w początkach jego panowania, nie byli przez nikogo podejrzewani o tego rodzaju uczestnictwo.

Jedna z gałęzi rodu osiedliła się w XIII wieku na Mazowszu, gdzie również odgrywała ważną rolę polityczną. W XIV wieku na czele z arcybiskupem Dobrogostem wspierali pretensje Piastów mazowieckich do tronu polskiego po śmierci Kazimierza III Wielkiego i Ludwika Andegaweńskiego. Centrum dóbr rodowych tej linii był Nowy Dwór Mazowiecki.

Korona Królestwa Polskiego

W 1330 roku podczas wojny z zakonem krzyżackim przedstawiciele rodu Nałęczów znaleźli się w obozie królewskim, na co wskazuje ich aktywny udział w bitwie pod Płowcami. Podważa się jednak ich całkowitą lojalność wobec króla Władysława I Łokietka w 1331 roku.

W latach 1352–1358 roku Nałęcze uczestniczyli aktywnie w konfederacji wielkopolskiej Macieja Borkowica wymierzonej przeciwko polityce administracyjnej króla Kazimierza III Wielkiego.

Po śmierci Kazimierza III Wielkiego w 1370 roku jako przeciwnicy Andegawenów Nałęcze popierali pretendentów do tronu z dynastii Piastów. Początkowo wspierali księcia gniewkowskiego Władysława Białego, a później po śmierci Ludwika Węgierskiego opowiadali się za księciem mazowieckim Ziemowitem IV. W latach 1382–1385 prowadzili w Wielkopolsce prywatną wojnę ze zwolennikami dynastii andegaweńskiej – Grzymalitami.

Od końca XIV wieku przedstawiciele rodu Nałęczów znaleźli się w otoczeniu królewskim, wspierając politykę pierwszych Jagiellonów. Wyróżniał się wśród nich Sędziwój z Ostroroga, który był jednym z głównych doradców króla Władysława II Jagiełły. Nałęczowie brali udział w wojnie z zakonem krzyżackim w latach 1409–1411. Popierali zbliżenie Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Podczas unii polsko-litewskiej w Horodle, Sędziwój z Ostroroga i Mikołaj z Czarnkowa adoptowali do swojego herbu bojara litewskiego, Koczana, który był protoplastą rodzin szlacheckich: Koczanów, Koczanowiczów i Koczanowskich.

Polskie rodziny wywodzące się z rodu Nałęczów

Pierwszy historyczny przedstawiciel rodu Dobrogost Stary miał trzech synów: Dzierżykraja, Dobrogosta i Jana. Dali oni początek trzem głównym liniom Nałęczów:

• Dzierżykrajowice – linia wielkopolsko-śląska pochodząca od Dzierżykraja, z której pochodzą m.in. rodziny: Dziewierzewskich, Jaktorowskich, Marcinkowskich, Moszczeńskich, Malskich, Chełmickich i Gosławskich;
• Dobrogostowice starsi – linia wielkopolska pochodząca od Dobrogosta Młodszego, z której pochodzą m.in. rodziny: Szamotulscy, Ostrorogowie, Rostworowscy.
• Dobrogostowice młodsi – linia wielkopolsko-mazowiecka pochodząca od wojewody gnieźnieńskiego i poznańskiego Dobrogosta, z której wywodzą się rodziny: Czarnkowskich, Gorskich, Górskich, Kamieńskich, Małachowskich, Nowodworskich.

Wybrani przedstawiciele rodu

• Piotr z Chomiąży – penitencjarz papieski, prowincjał dominikanów polskich
• Dzierżykraj z Człopy – wojewoda poznański
• Sieciech Konradowic – krzyżowiec, uczestnik V krucjaty
• Janko z Czarnkowa – kronikarz, podkanclerzy koronny
• Dobrogost z Nowego Dworu – arcybiskup gnieźnieński
• Bartosz z Odolanowa – wojewoda poznański
• Sędziwój z Ostroroga – starosta generalny wielkopolski
• Wincenty z Szamotuł – wojewoda poznański
• Mikołaj z Wenecji – sędzia ziemski kaliski
• Abraham Głowacz ze Zbąszynia – sędzia ziemski poznański, przywódca husytów wielkopolskich

Zobacz też

• Koło Rodu Nałęczów

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Koło Rodu Nałęczów. kolo-naleczow.w.interia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2002-01-26)].
• Stanisław Gorski. Wyrywki z historii rodu Nałęczów. szlachta.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-02-21)].