Nacjonalizm polski

Nacjonalizm polski – ogół polskich nurtów prezentujących przekonania nacjonalistyczne i związanych z nimi ruchów społecznych, kulturowych oraz politycznych, który skrystalizował się w pierwszej połowie XX wieku.

Historia

Dawny patriotyzm polski, okresu I Rzeczypospolitej, był otwarty na szeroką interpretację „bycia Polakiem”, w myśl „natione Polonus, gente Ruthenus, origine Judaeus” (tzw. tożsamość polsko-litewska). Etos ten był związany przede wszystkim ze szlachtą Rzeczypospolitej. Zaczął on zanikać w XIX wieku w okresie zaborów. W odpowiedzi na politykę zwalczania kultury i tożsamości polskiej prowadzoną przez zaborców, pojawił się nowy nurt, oparty w znaczącym stopniu na obrazie Polaka jako obywatela etnicznie polskiego, wyznania rzymskokatolickiego (zob. tożsamość „Polak-katolik”). W takim świetle nacjonalizm polski nie włączał do narodu polskiego tych, którzy identyfikowali się z kulturą ukraińską, pruską, litewską, żydowską itd.[1][2][3] Głównym ideologiem tego nurtu był Roman Dmowski, a polityczną emanacją endecja[4][5].

Preludium

Wzmocnienie negatywnego stosunku zaborców niemieckich i rosyjskich do Polaków w drugiej połowie XIX wieku przyczyniło się do powstania polskiego nacjonalizmu. W 1887 Tomasz Teodor Jeż powołał w Szwajcarii do życia Ligę Polską, której celem była odbudowa przedrozbiorowej, federacyjnej i wielonarodowościowej Rzeczypospolitej. Przewidywano pracę nad wzmocnieniem sił narodowych w oczekiwaniu na sprzyjającą sytuację międzynarodową. W tym samym czasie, od 1886, ukazywał się w Warszawie tygodnik Głos. Jan Ludwik Popławski i grono publicystów pisma postulowali pracę u podstaw, skupiając się nad unarodowieniem i uobywatelnieniem chłopów. Opowiadali się za demokratyzacją życia publicznego i politycznego. Mocniej akcentowano interes narodowy od stanowego, dostrzegano przebudzenie narodowe na zachód od granicy przedrozbiorowej I Rzeczypospolitej[6]. To Popławski wprowadził termin „wszechpolskość” i on również jako pierwszy uznał, że wrogiem Polski nie jest Rosja, a Niemcy[7]. Na tym etapie kształtowania się nacjonalizmu uwidaczniał się wpływ pozytywizmu[8]. Z Ligą związany był Zet, który powstał jeszcze w 1886 dzięki aktywności Zygmunta Balickiego. Ideowo ugrupowanie nie było jednolite, w zamierzeniu miało skupiać polskich studentów. Jednak z czasem wyłoniły się w organizacji dwa nurty: narodowy i socjalistyczny. W Warszawie do „Zetu” należał Roman Dmowski, który przeszkodził dążeniom studentów socjalistycznych, nawołujących do strajku wspólnie ze studentami rosyjskimi. Z czasem, w wyniku różnic i konfliktów, młodzież socjalistyczna zaczęła organizację opuszczać. Próby pogodzenia oponentów i dążenie do stworzenia socjalizmu narodowego zakończyły się fiaskiem[9].

Okres zaborów - powstanie polskiego nacjonalizmu

Powstanie nacjonalizmu polskiego wiąże się z przekształceniem Ligi Polskiej w Ligę Narodową (1893). Czołową rolę odegrał w tym wydarzeniu Dmowski, który – obok Popławskiego i Balickiego – należał do ścisłego, nieformalnego kierownictwa organizacji. Więzi z Miłkowskim nie zostały zerwane, ale kierownictwo Ligi znajdowało się w kraju. Ta zmiana oznaczała skierowanie się ku nacjonalizmowi, działalności wszechpolskiej (trójzaborowej) i wszechstanowej, przy odrzuceniu ugody z zaborcami, ale i potępieniu tradycji powstańczej. Dmowski wskazywał ograniczanie się do manifestacji i biernego oporu. Wyrazem tego była m.in. manifestacja w setną rocznicę wybuchu powstania kościuszkowskiego w Warszawie. Reakcja zaborcy, represje i aresztowania spowodowały, że Popławski wyjechał do Galicji, gdzie we Lwowie zaczął z Dmowskim wydawać od 1895 Przegląd Wszechpolski[10][11]. W krótkim czasie Liga zdobyła szerokie wpływy społeczne we wszystkich zaborach, docierając także ze swym programem do środowisk socjalistycznych, a szczególnie ludowych. Osiągano to dzięki różnorodnej narracji, w zależności od tego, kto był adresatem komunikatów politycznych[12][13].

By oddziaływać na społeczeństwo Liga Narodowa powołała szereg organizacji i wydawała wiele czasopism, przeznaczonych dla różnych kręgów społeczeństwa. W 1898 odtworzono Zet, w 1899 utworzono Towarzystwo Oświaty Narodowej, Związek im. Jana Kilińskiego powstał w 1901 i w tym samym czasie organizacja dla uczniów gimnazjum Pet. Wydawano „Gazetę Świąteczną”, „Polaka”, a od 1902 „Słowo Polskie” we Lwowie, przejęte od spadkobierców Szczepanowskiego[14]. Wobec Wzrostu wpływów narodowców – ich poglądy stały się przedmiotem krytyki Kościoła katolickiego (był to nacjonalizm świecki, wyrastający z pozytywizmu[15]). U Balickiego (Egoizm narodowy wobec etyki) negatywnie oceniano relatywizm moralny, u Dmowskiego (Myśli nowoczesnego Polaka) elementy darwinizmu społecznego czy koncepcję etyki narodowej niezależnej od etyki chrześcijańskiej. Negatywnie oceniano instrumentalne traktowanie Kościoła i religii katolickiej. Z czasem – wobec roli i znaczenia Kościoła w społeczeństwie polskim – nacjonaliści polscy zaczęli się zbliżać do nauki katolickiej. Sam nacjonalizm miał charakter obronny, bez haseł szowinistycznych[16]. Dla Balickiego i Dmowskiego naród był wspólnotą o charakterze cywilizacyjnym i kulturowym, w związku z czym w ich poglądach nie było miejsca na wątki rasistowskie[17].

Politycznym wyrazem działalności nacjonalizmu polskiego stało się powołanie w 1897 SND, określane następnie przez przeciwników politycznych mianem endecji (od skrótu ND)[14][18]. W 1904 powstało SDN w Galicji, zaś w 1909 powołano Towarzystwo Demokratyczno-Narodowe w zaborze pruskim[19].

Na początku XX w. jasno określono zadania, przed jakimi stanęli polscy narodowcy (m.in. w programie SND z 1903): w zaborze rosyjskim było to przeciwstawianie się rusyfikacji, walka o język polski, domaganie się szerszego samorządu gminnego. Jednocześnie dostrzegano zagrożenie niemieckie[20].

II Rzeczpospolita

Pomimo że w okresie międzywojennym ideologia nacjonalistyczna, wcześniej spotykana zarówno na lewicy, jak i prawicy, zaczęła być identyfikowana głównie z ruchem prawicowym[21][22], wśród nurtów polskiego nacjonalizmu w okresie międzywojennym możemy wyróżnić formacje łączące ze sobą postulaty nacjonalistyczne i lewicowe, a nawet antyfaszystowskie[23].

Ważniejsze formacje tego okresu to Obóz Wielkiej Polski, Związek Akademicki Młodzież Wszechpolska, Obóz Narodowo-Radykalny (w 1935 podzielił się na dwie organizacje: ONR-ABC i ONR-Falanga) oraz ruch Zadruga, skupiony wokół pisma o tym tytule.

II wojna światowa

Wybuch II wojny światowej przerwał działalność większości istniejących ugrupowań nacjonalistycznych, a ich działacze podjęli czynną walkę z okupantami. W przeciwieństwie do innych państw okupowanych przez III Rzeszę, kolaboracji podjęło się tylko jedno ugrupowanie – Narodowa Organizacja Radykalna, utworzona przez niewielką grupę działaczy byłego RNR Falanga i istniejąca przez kilka pierwszych miesięcy wojny. Większość falangistów utworzyła jednak w ramach ruchu oporu organizację Konfederacja Narodu.

Jedną z największych grup oporu o profilu narodowym była Narodowa Organizacja Wojskowa. Większość nacjonalistów walczących w podziemiu dołączyła w 1942 roku do Armii Krajowej[24] lub Narodowych Sił Zbrojnych.

W okresie okupacji hitlerowskiej Polska Partia Robotnicza nie miała otwarcie komunistycznego charakteru, co sprawiło, że w jej szeregi napłynęło wiele osób przyciągniętych hasłami patriotycznymi[25]:

Analizowanie ideologii PPR tylko przez pryzmat partyjnej publicystyki ukazuje nam nie partię marksistowsko-leninowską, ale prorosyjskie ugrupowanie nacjonalistyczne o radykalnym programie społecznym[25].

Stanowili oni bazę tzw. „odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego”, o które został oskarżony w 1948 r. Władysław Gomułka[25].

Polska w okresie komunizmu

W komunistycznej Polsce reżim przyjął, zmodyfikował i wykorzystał w swojej oficjalnej ideologii i propagandzie niektóre koncepcje nacjonalistyczne opracowane przez Romana Dmowskiego. Narodowi demokraci wierzyli w utopijne „narodowe”, czyli „jednorodne etnicznie” państwo, nawet jeśli to wymagało zredukowania jego terytorium (do tzw. „ziem piastowskich”). Ich terytorialne i etniczne postulaty zostały zaakceptowane i wdrożone w życie przez polskich komunistów, działających za pozwoleniem Józefa Stalina (vide umowy zawarte z ZSRR przez PKWN, jak „Porozumienie między PKWN a rządem ZSRR o polsko-radzieckiej granicy” (1944) czy układy republikańskie (1944)). Sam Stalin w latach 1944–1945 spotykał się z czołowym narodowym demokratą Stanisławem Grabskim i był pod jego wpływem, współautorem planowanej zmiany granic i zmian składu etnicznego ludności oraz ucieleśnieniem nacjonalistyczno-komunistycznej zmowy[26]. W grudniu 1944 Bolesław Piasecki nawiązał współpracę z NKWD i w ten sposób stał się częścią establishmentu władz komunistycznych[27][28]. 18 sierpnia 1945 r. otrzymał oficjalną zgodę na wydawanie koncesjonowanego „katolickiego” tygodnika „Dziś i Jutro”, pierwszy jego numer ukazał się 25 listopada 1945[29]. W 1947 roku Piasecki założył wraz z grupą byłych działaczy ONR Stowarzyszenie „Pax”[30] – dywersyjną organizację, z pomocą której komunistyczna władza próbowała rozsadzić od wewnątrz i podporządkować sobie Kościół katolicki w PRL[31]. „Pax” m.in. współtworzył ruch „księży patriotów”[32], atakował Episkopat Polski za „dążenie do przywrócenia kapitalizmu”, popierał proces biskupa Kaczmarka i uwięzienie prymasa Stefana Wyszyńskiego[33][34]. W okresie komunizmu w Polsce, środowiska nacjonalistyczne o nastawieniu bardziej lewicowym były również obecne w PZPR (np. nieformalne frakcje tzw. Partyzanci i Natolińczycy)[35]. W latach 80. powstały takie formacje, jak Zjednoczenie Patriotyczne „Grunwald” czy (nielegalne wówczas) Narodowe Odrodzenie Polski[36].

III Rzeczpospolita

W III Rzeczypospolitej powstał szereg organizacji odwołujących się do dorobku polskich nacjonalistów okresu międzywojennego. Wśród nich można znaleźć ONR i Młodzież Wszechpolską, Falangę odwołującą się do ONR-Falanga, czy formacje odwołujące się do dorobku Zadrugi, jak Wydawnictwo Toporzeł czy Stowarzyszenie „Niklot”[37].

11 listopada 2012, po Marszu Niepodległości, kilkadziesiąt organizacji nacjonalistycznych podjęło próbę utworzenia międzyorganizacyjnego, ogólnopolskiego ugrupowania politycznego pod nazwą Ruch Narodowy[38]. Z czasem jednak część organizacji opuściła jego szeregi[39].

W grudniu 2018 roku Ruch Narodowy podjął współpracę ze środowiskiem konserwatywno-liberalnym, tworząc ugrupowanie pod nazwą Konfederacja[40].

Główni przedstawiciele

Wybrane publikacje

  • Roman Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka (1903)
  • Roman Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa (1925)
  • Jan Stachniuk, Dzieje bez dziejów (1939)
  • Zygmunt Balicki, Egoizm narodowy wobec etyki (1903)
  • Jan Mosdorf, Wczoraj i jutro (1933)

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Thomas K. Nakayama, Rona Tamiko Halualani: The Handbook of Critical Intercultural Communication. John Wiley & Sons, 2011, s. 296. ISBN 978-1-4443-9067-4.
  2. ↑ Genevieve Zubrzycki: The Crosses of Auschwitz: Nationalism and Religion in Post-Communist Poland. University of Chicago Press, 2009, s. 43, 51.
  3. ↑ Auer 2004 ↓, s. 58, 61.
  4. ↑ Auer 2004 ↓, s. 62–63.
  5. ↑ Jóhann Páll Árnason, Natalie Doyle: Domains and Divisions of European History. Liverpool University Press, 2010, s. 93. ISBN 978-1-84631-214-4.
  6. ↑ S. Żerko, Nacjonalizm, [w:] „Britannica. Edycja Polska”, t. 28, Poznań 2002, s. 106–107.
  7. ↑ M.J. Chodakiewicz, J. Mysiakowska-Muszyńska, W.J. Muszyński, Polska dla Polaków! Kim byli i są polscy narodowcy, Poznań 2015, s. 47.
  8. ↑ B. Grott, Nacjonalizm polski, [w:] „Encyklopedia Białych Plam”, t. 12, Radom 2003, s. 249.
  9. ↑ M.J. Chodakiewicz, J. Mysiakowska-Muszyńska, W.J. Muszyński, Polska dla Polaków! Kim byli i są polscy narodowcy, Poznań 2015, s. 48.
  10. ↑ S. Kieniewicz, Historia Polski 1795-1918, wyd. 10, Warszawa 1997, s. 388–389.
  11. ↑ M.J. Chodakiewicz, J. Mysiakowska-Muszyńska, W.J. Muszyński, Polska dla Polaków! Kim byli i są polscy narodowcy, Poznań 2015, s. 49.
  12. ↑ S. Kieniewicz, Historia Polski 1795-1918, wyd. 10, Warszawa 1997, s. 389.
  13. ↑ E. Maj, Komunikowanie polityczne Narodowej Demokracji 1918-1939, Lublin 2010, s. 26 i n.
  14. ↑ a b S. Kieniewicz, Historia Polski 1795-1918, wyd. 10, Warszawa 1997, s. 390.
  15. ↑ A. Dawidowicz, Myśl polityczna Stronnictwa Narodowego 1928-1939. Wspólnota ideału czy alternacja koncepcji, Lublin 2017, s. 92-93.
  16. ↑ B. Grott, Nacjonalizm polski, [w:] „Encyklopedia Białych Plam”, t. 12, Radom 2003, s. 249–250.
  17. ↑ K. Kawęcki, Rozumienie nacjonalizmu w polskim ruchu narodowym w XX wieku. Od egoizmu narodowego do nacjonalizmu chrześcijańskiego, [w:] Ideologie, doktryny i ruchy narodowe. Wybrane problemy, red. S. Stępień, Lublin 2006,s. 288.
  18. ↑ S. Żerko, Nacjonalizm, [w:] „Britannica. Edycja Polska”, t. 28, Poznań 2002, s. 107.
  19. ↑ Liga Narodowa 1893-1928. Wybór relacji, wybór, wstęp i opr. T. Sikorski, A. Wątor, Warszawa 2015, s. 34.
  20. ↑ K. Groniowski, J. Skowronek, Historia Polski 1795-1914, wyd. 3 popr. i uzup., Warszawa 1987, s. 262-263.
  21. ↑ Angel Smith, Stefan Berger: Nationalism, Labour and Ethnicity 1870-1939. Manchester University Press, 1999, s. 121–123.
  22. ↑ Mieczysław B. Biskupski, James S. Pula, Piotr J. Wróbel: The Origins of Modern Polish Democracy. Ohio University Press, 2010, s. 43–44. ISBN 978-0-8214-4309-5.
  23. ↑ Tomasiewicz 2012 ↓, Wstęp.
  24. ↑ Wielka Encyklopedia Powszechna PWN. Wyd. 1. T. 1: A-Ble. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968, s. 387. Cytat: W 1942-44 AK podporządkowały się m.in. [...] część Narodowej Organizacji Wojskowej, [...] część Narodowych Sił Zbrojnych (7 III 1944 przez wcielenie indywidualne) [...].
  25. ↑ a b c Białe i czerwone. Z dziejów narodowego komunizmu w Polsce. „zaKORZENIEnie”. Numer specjalny: Lewica i patriotyzm. Karolina Bielenin, dr Jarosław Tomasiewicz – redaktorzy. [dostęp 2016-09-29]. 
  26. ↑ Timothy Snyder: The Reconstruction of Nations. Yale University Press, 2003, s. 179–231. ISBN 978-0-300-10586-5.
  27. ↑ Nikita Pietrow: Stalinowski kat Polski Iwan Sierow. Warszawa: Demart, 2013, s. 50–53. ISBN 978-83-7427-919-2.
  28. ↑ „W notatce podpisanej 20 grudnia 1944 przez Iwana Sierowa przytoczona została biografia Piaseckiego, informacje o jego działaniach w AK oraz zatrzymaniu w Warszawie na Pradze. 22 grudnia 1944 Sierow sporządził wiadomość dla Stiepana Mamułowa, kierownika sekretariatu NKWD, że Piasecki po aresztowaniu zaproponował przygotowanie analizy wad w działalności PKWN oraz propozycji jej ulepszenia.Piasecki kończył swoją „ekspertyzę” bezpośrednią propozycją współpracy z „nową polską władzą” i zapewniał, że jest gotów podjąć się każdego zadania, na przykład w organach władzy lokalnej w Warszawie.” – Nikita Pietrow, „Stalinowski kat Polski Iwan Sierow”, Jan Engelgard, „Piasecki-Sierow-Stalin” – dostęp 2013-11-19.
  29. ↑ Marcin Tunak: Pomiędzy partią a Kościołem. Komu służyła grupa Piaseckiego?. 2017-11-07.
  30. ↑ Jan Engelgard, Wielka gra Bolesława Piaseckiego, Warszawa: Wydawnictwo Prasy Lokalnej, 2008, ISBN 978-83-925284-4-9, OCLC 233507724.
  31. ↑ Stowarzyszenie PAX. 2013-11-15. [dostęp 2019-03-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-11-10)].
  32. ↑ Jacek Żurek: „Kim byli „księża-patrioci” (Biuletyn IPN nr 01/2003 (24)). styczeń 2003.
  33. ↑ DZIEDZICTWO.ekai.pl: Stowarzyszenie PAX.
  34. ↑ Cecylia Kuta: Komu służył PAX?. 2013-11-28. [dostęp 2019-03-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-06-04)].
  35. ↑ Łukasz Dwilewicz, Jerzy Majewski: Dekady 1965-1974. Warszawa: Oficyna Imbir, 2006, s. 274–275, seria: Biblioteka Gazety Wyborczej. ISBN 83-60334-19-6.
  36. ↑ Historia NOP. nop.org.pl. [dostęp 2016-09-20].
  37. ↑ Potrzebowski 2016 ↓, Rozdział IV. Zadruga a inne radykalne prądy myślowe, s. 183-187.
  38. ↑ Robert Winnicki: Rewolucja już się zaczęła. wirtualnapolonia.com, 2013-08-29. [dostęp 2016-09-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-10)].
  39. ↑ Stanowisko Obozu Narodowo-Radykalnego i ONR Podhale w sprawie wyborów parlamentarnych i RN. kierunki.info.pl, 2015-08-28. [dostęp 2016-09-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-14)].
  40. ↑ Wojciech Hermeliński, Aktualne problemy prawa wyborczego przed wyborami do jednostek samorządu terytorialnego, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego”, 44 (4), 2018, s. 11–18, DOI: 10.15804/ppk.2018.04.01, ISSN 2082-1212 [dostęp 2020-07-07].

Bibliografia

  • Stefan Auer: Liberal Nationalism in Central Europe. Routledge. 2004. ISBN 978-1-134-37860-9.
  • Jarosław Tomasiewicz: Rewolucja narodowa. Nacjonalistyczne koncepcje rewolucji społecznej w Drugiej Rzeczypospolitej. 2012. ISBN 978-83-64125-01-0.
  • Stanisław Potrzebowski: Słowiański ruch Zadruga. Szczecin: Wydawnictwo Triglav, 2016. ISBN 978-83-62586-96-7.