Naczelny wódz polskich sił zbrojnych

Naczelny Wódz lub Naczelny Dowódca – najwyższa funkcja wojskowa w Wojsku Polskim. Od 1917 r. mianowany tylko na czas wojny.

Stanowisko Naczelnego Dowódcy (Wodza) w Polsce sięga czasów Księstwa Warszawskiego i osoby księcia Józefa Poniatowskiego. Formalne ustanowione zostało nieco później – w okresie powstania listopadowego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości funkcję Naczelnego Wodza sprawował Józef Piłsudski, a w czasie kampanii wrześniowej 1939 roku marszałek Edward Śmigły-Rydz. W okresie Polski ludowej nie było jednoznacznego wskazania miejsca i roli Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych w systemie kierowania obroną kraju^[1].

Okres I Rzeczypospolitej

Od IX w. do 1795 r. naczelnymi wodzami wojsk polskich byli polscy monarchowie – książęta i królowie. Wojewodowie-palatyni w średniowieczu oraz hetmani wielcy w Rzeczypospolitej szlacheckiej byli jedynie zastępcami naczelnych wodzów-monarchów.

Lista naczelnych wodzów wojsk polskich I Rzeczypospolitej: Władcy Polski

Okres zaborów

Księstwo Warszawskie nie było pełnoprawnym uczestnikiem stosunków międzynarodowych, a jego siły zbrojne stanowiły część wojsk francuskich i realizowały zadania zlecane przez dowództwo cesarskie. Zgodnie z rozkazem Napoleona Bonaparte z 12 lipca 1807 zwierzchnią władzę wojskową nad wszystkimi oddziałami francuskimi, saskimi i polskimi na terytorium Księstwa otrzymał marszałek Louis Davout. 21 marca 1809 nominację na naczelnego wodza wszystkich sił na terenie Księstwa Warszawskiego uzyskał książę Józef Poniatowski^[1]. Książę Józef Poniatowski stał się samodzielnym wodzem w okresie wojny z Austrią. Przygotowywana do udziału na głównym teatrze operacji wojennych toczonych przez Francję z V koalicją antynapoleońską, armia polska pozostała ostatecznie w kraju i stawiła skutecznie czoła przeważającemu liczebnie i technicznie korpusowi austriackiemu. W późniejszym okresie, w działaniach przeciw Rosji, oddziały polskie zostały rozdzielone do korpusów francuskich, a książę Józef dowodził jednym z nich^[2].

Po upadku Księstwa Warszawskiego powołane zostało na kongresie wiedeńskim Królestwo Polskie. Choć stanowisko to nie było przewidziane w konstytucji z 1815 roku, funkcję tę sprawował brat cara Aleksandra I, wielki książę Konstanty Pawłowicz Romanow. Konstanty zapewnił sobie niepodzielną i niekontrolowaną władzę nad wszystkimi instytucjami wojska Królestwa Polskiego^[3].

Formalne usankcjonowanie stanowiska Naczelnego Wodza nastąpiło w okresie powstania listopadowego. Uchwała Sejmu z 24 stycznia 1831 w art. 1 stanowiła, że dowódca wojsk polskich nosić będzie tytuł Naczelnego Wodza siły zbrojnej narodowej, używać będzie jako oznakę rangi dubeltowego haftu jeneralskiego i na szlifach na krzyż złożone dwie buławy hetmańskie. Kompetencje przyznane przez sejm Wodzowi Naczelnemu sprawiały, że jego władza była niezawisła, a w sprawach polityki zbrojeniowej oraz strategii wojennej nie podlegały kontroli. Dysponując takimi uprawnieniami wodzowie naczelni w powstaniu listopadowym zawiedli pokładane w nich nadzieje, a w większości byli zwolennikami układów z Rosją. Brak umiejętności dowodzenia wojskami cechował gen. Jana Skrzyneckiego. Także Michał Radziwiłł i Henryk Dembiński nie posiadali odpowiednich kwalifikacji do dowodzenia armią. Ostatni z wodzów naczelnych, gen. Maciej Rybiński, nie był w stanie zmobilizować podległych wojsk do działań ofensywnych^[4]. Klęska powstania listopadowego oznaczała kres funkcjonowania armii narodowej, w tym stanowiska naczelnego wodza^[5].

W I wojnie światowej, za sprawą Komisji Sejmowo-Konstytucyjnej powołanej przez Tymczasową Radę Stanu Królestwa Polskiego, podjęto próbę realizacji aktu 5 Listopada. Uchwalony 28 lipca 1917 Projekt Konstytucji Państwa Polskiego zakładał istnienie stanowiska Naczelnego Wodza Sił Zbrojnych, którym miał być przyszły król. Ze względu na zmianę uwarunkowań polityczno-strategicznych w kolejnym roku, projekt ten nie był już procedowany. Stanowił jednak poważną inspirację dla działań na polu legislacyjnym po odzyskaniu przez Polskę niepodległości^[5].

Okres I wojny światowej – Królestwo Polskie

Zdjęcie	Osoba	Opis
	Hans Hartwig von Beseler	Naczelny Dowódca Wojsk Polskich Królestwa Polskiego (Regencyjnego) zwanych Polską Siłą Zbrojną od 10 kwietnia 1917 do 24 października 1918[6], Generalny Gubernator Warszawski (1915–1918), generał-pułkownik.

Zdjęcie	Osoba	Opis
	Rada Regencyjna	Naczelne Dowódzwo Wojsk Polskich Królestwa Polskiego od 24 października do 11 listopada 1918, to znaczy pomiędzy dymisją Hansa von Beselera, a mianowaniem Józefa Piłsudskiego. Rada sprawowała naczelne dowództwo przy pomocy Szefa Sztabu Wojsk Polskich[7]

II Rzeczpospolita

Konstytucja marcowa w art. 46 głosiła Prezydent Rzeczypospolitej jest zarazem najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych Państwa, nie może jednak sprawować naczelnego dowództwa w czasie wojny.  Naczelnego Wodza sił zbrojnych Państwa na wypadek wojny mianuje Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów, przedstawiony przez Ministra Spraw Wojskowych, który za akty, związane z dowództwem w czasie wojny, jak i za wszelkie sprawy kierownictwa wojskowego – odpowiada przed Sejmem.

Konstytucja kwietniowa:  Prezydent Rzeczypospolitej był Zwierzchnikiem Sił Zbrojnych (art. 12.d), mianował i zwalniał Naczelnego Wodza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych (art. 13 d), postanawiał o użyciu sił zbrojnych do obrony Państwa; w razie mianowania Naczelnego Wodza prawo dysponowania siłami zbrojnymi przechodziło na niego; za akty, związane z dowództwem, Naczelny Wódz odpowiadał przed Prezydentem Rzeczypospolitej, jako Zwierzchnikiem Sił Zbrojnych (art. 63).

Zdjęcie	Osoba	Opis
	Józef Piłsudski	Naczelny Dowódca Wojsk Polskich Królestwa Polskiego (11-14 listopada 1918), Republiki Polskiej oraz II Rzeczypospolitej (od 14 listopada 1918 do 14 grudnia 1922), Tymczasowy Naczelnik Państwa (od 22 listopada 1918) i Naczelnik Państwa (od 20 lutego 1919 do 14 grudnia 1922), Pierwszy Marszałek Polski (od 19 marca 1920), Generalny Inspektor Sił Zbrojnych (od 27 sierpnia 1926 do 12 maja 1935), Minister Spraw Wojskowych {17 do 23 listopada 1918, 16 maja 1926 do 12 maja 1935}.

Okres II wojny światowej

Zdjęcie	Osoba	Opis
	Edward Śmigły-Rydz	Generalny Inspektor Sił Zbrojnych (od 12 maja 1935 do 7 listopada 1939), Marszałek Polski (od 10 listopada 1936), Naczelny Wódz (od 1 września 1939[8] do 7 listopada 1939[9]).
	Władysław Sikorski	Naczelny Wódz i Generalny Inspektor Sił Zbrojnych (od 7 listopada 1939 do 4 lipca 1943) oraz Premier Rządu RP na uchodźstwie (1939–1943), generał broni (24 grudnia 1940).
	Kazimierz Sosnkowski	Naczelny Wódz i Generalny Inspektor Sił Zbrojnych (od 8 lipca 1943 do 30 września 1944), zwolniony ze stanowiska Naczelnego Wodza przez Prezydenta RP pod presją rządu brytyjskiego za krytykę Wielkiej Brytanii w kwestii braku pomocy dla powstania warszawskiego zawartą w przemówieniu radiowym z 1 września 1944; generał broni (od 10 listopada 1936).
	Tadeusz Komorowski	Naczelny Wódz (od 30 września 1944 do 8 listopada 1946), generał dywizji (od 1 marca 1944), zgodnie z dekretem Prezydenta RP z dnia 30 września 1944 mianowany Naczelnym Wodzem z zastrzeżeniem, że „Pan Generał wstępuje w prawa i obowiązki Naczelnego Wodza z chwilą rozpoczęcia swych czynności w siedzibie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Rządu”, co nastąpiło w dniu 21 czerwca 1945. W okresie od 5 października 1944 do 5 maja 1945, kiedy gen. Komorowski przebywał w niewoli niemieckiej, obowiązki Naczelnego Wodza wykonywali: Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, Minister Obrony Narodowej i szef Sztabu Naczelnego Wodza.
	Władysław Anders	Pełniący obowiązki Naczelnego Wodza (od 26 lutego 1945 do 21 czerwca 1945), Generalny Inspektor Sił Zbrojnych (od 8 listopada 1946 do 4 sierpnia 1954), generał broni (od 16 maja 1954).

Polska Rzeczpospolita Ludowa

Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej początkowo nie wspominała o stanowisku naczelnego dowódcy. Stanowiła jedynie, że Rada Państwa obsadza stanowiska cywilne i wojskowe, przewidziane ustawami (art. 25.8), wprowadza stan wojny (w przerwie między obradami Sejmu) i stan wojenny oraz ogłasza mobilizację (art. 28), zaś Rada Ministrów sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie obronności kraju i organizacji sił zbrojnych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz określa corocznie kontyngent obywateli powoływanych do czynnej służby wojskowej. Stanowisko Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych wprowadziła ustawa z 21 listopada 1983^[10].

Zdjęcie	Osoba	Opis
	Michał Rola-Żymierski	Naczelny Dowódca Armii Ludowej (1944) i Naczelny Dowódca Wojska Polskiego (1944–1947), Marszałek Polski (od 3 maja 1945).
	Wojciech Jaruzelski	Zwierzchnik Sił Zbrojnych PRL i Naczelny Dowódca na okres wojny (od 22 listopada 1983), generał armii (od 23 września 1973). W listopadzie 1983 Wojciech Jaruzelski, łączący funkcje państwowe (Prezesa Rady Ministrów i Ministra Obrony Narodowej) z funkcją partyjną (I Sekretarza Komitetu Centralnego PZPR) postanowił formalnie przekazać kierowanie Siłami Zbrojnymi PRL gen. broni Florianowi Siwickiemu, lecz nie zamierzał pozbawiać się bezpośredniego wpływu na jedno z dwóch najważniejszych ministerstw. W tym celu podjął działania zwieńczone w dniu 22 listopada 1983 następującymi decyzjami organów ustawodawczych i wykonawczych państwa: Sejm PRL powołał jednomyślnie gen. broni Floriana Siwickiego na urząd Ministra Obrony Narodowej oraz gen. armii Wojciecha Jaruzelskiego na stanowisko przewodniczącego Komitetu Obrony Kraju i Zwierzchnika Sił Zbrojnych PRL, natomiast Rada Państwa mianowała gen. armii Wojciecha Jaruzelskiego Naczelnym Dowódcą Sił Zbrojnych na okres wojny.

III Rzeczpospolita

W myśl art. 134 ust. 4 Konstytucji RP^[11]:

Na czas wojny Prezydent Rzeczypospolitej, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, mianuje Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych. W tym samym trybie może on Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych odwołać. Kompetencje Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasady jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej określa ustawa.

Od 1 stycznia 2015 Wojskiem Polskim na stopie pokojowej dowodzą trzy równorzędne organy wojskowe: Szef Sztabu Generalnego WP (występujący podczas centralnych uroczystości państwowych z udziałem wojska jako najwyższy funkcją żołnierz zawodowy), Dowódca Operacyjny Rodzajów Sił Zbrojnych i Dowódca Generalny Rodzajów Sił Zbrojnych. 22 czerwca 2015 Dowódca Operacyjny Rodzajów Sił Zbrojnych gen. broni Marek Tomaszycki został mianowany przez Prezydenta RP na stanowisko kandydata na Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych na czas wojny. Stało się to po ponad roku od śmierci poprzedniego kandydata – gen. armii Wojciecha Jaruzelskiego. 28 kwietnia 2017 gen. Tomaszycki zakończył zawodową służbę wojskową, przechodząc w stan spoczynku. Postanowieniem Prezydenta RP Andrzeja Dudy z 5 maja 2017, Szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego generał broni Leszek Surawski został wskazany, jako osoba przewidziana do mianowania na stanowisko Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych^[12]. 2 lipca 2018 gen. dyw. Rajmund Andrzejczak odebrał z rąk prezydenta RP akty mianowania na stopień wojskowy generała broni i na stanowisko Szefa SG WP. Postanowieniem prezydenta Rzeczypospolitej Andrzeja Dudy z 1 sierpnia 2018 gen. broni Rajmund Andrzejczak został wskazany jako osoba przewidziana do mianowania na stanowisko Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych^[13].

Kandydaci przewidziani do mianowania na Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych

Zdjęcie	Okres	Osoba	Opis
	01.01.1990 – 31.01.1991	Wojciech Jaruzelski (1923–2014)	Naczelny Dowódca na okres wojny (od 22 listopada 1983), Prezydent RP (1 stycznia – 22 grudnia 1990), generał armii, przeszedł w stan spoczynku
	01.02.1991 – 04.08.1992	Zdzisław Stelmaszuk (ur. 1936)	Szef Sztabu Generalnego WP, generał dywizji
	05.08.1992 – 09.03.1997	Tadeusz Wilecki (ur. 1945)	Szef Sztabu Generalnego WP, generał broni
	10.03.1997 – 29.09.2000	Henryk Szumski (1941–2012)	Szef Sztabu Generalnego WP, generał broni
	30.09.2000 – 31.01.2006	Czesław Piątas (ur. 1946)	Szef Sztabu Generalnego WP, generał, przeszedł do rezerwy czynnej
	31.01.2006 – 27.02.2006	Mieczysław Cieniuch (ur. 1951)	p.o. Szefa Sztabu Generalnego WP, generał broni
	27.02.2006 – 10.04.2010	Franciszek Gągor (1951–2010)	Szef Sztabu Generalnego WP, generał, zmarł w katastrofie lotniczej
	10.04.2010 – 07.05.2010	Mieczysław Stachowiak (ur. 1952)	p.o. Szefa Sztabu Generalnego WP, generał broni
	07.05.2010 – 06.05.2013	Mieczysław Cieniuch (ur. 1951)	Szef Sztabu Generalnego WP, generał, przeszedł w stan spoczynku
	07.05.2013 – 22.06.2015	Mieczysław Gocuł (ur. 1963)	Szef Sztabu Generalnego WP, generał
	22.06.2015 – 28.04.2017	Marek Tomaszycki (ur. 1958)	kandydat na Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych, Dowódca Operacyjny Rodzajów Sił Zbrojnych, generał broni, przeszedł w stan spoczynku
	29.04.2017 – 02.07.2017	Leszek Surawski (ur. 1960)	kandydat na Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych (od 5 maja 2017), Szef Sztabu Generalnego WP, generał
(c) Gov.pl, CC BY 3.0 pl	02.07.2017 – nadal	Rajmund Andrzejczak (ur. 1967)	kandydat na Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych, Szef Sztabu Generalnego WP, generał broni, wskazany postanowieniem Prezydenta RP z 2 lipca 2018

Zobacz też

• generałowie Wojska Polskiego
• naczelny dowódca sił zbrojnych
• Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych
• Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej
• wodzowie naczelni powstania listopadowego
• dyktatorzy powstania styczniowego

Przypisy

Bibliografia

• Tadeusz Bór-Komorowski, Armia podziemna, Warszawa 1994, ISBN 83-11-08338-X.
• Tomasz Kośmider: Naczelny dowódca (wódz) – wnioski z przeszłości. W: Tomasz Kośmider (red.): Naczelny dowódca sił zbrojnych w systemie obronnym państwa polskiego. Warszawa: Akademia Obrony Narodowej, 2014. ISBN 978-83-7523-329-2.
• Tadeusz Kryska-Karski, Stanisław Żurakowski, Generałowie Polski Niepodległej, Warszawa 1991.
• RyszardR. Mirowicz RyszardR., Edward Rydz-Śmigły. Działalność wojskowa i polityczna, Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1988, ISBN 83-202-0603-0, OCLC 834904363 .
• Piotr Stawecki, Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918-1939, Warszawa 1994, ISBN 83-11-08262-6.
• Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej, tom II, Walki formacji polskich na zachodzie 1939-1945, Warszawa 1981, opracowanie zbiorowe pod redakcją Witolda Biegańskiego, ISBN 83-11-06577-2.