Narodowy radykalizm

Falanga – symbol narodowych radykałów

Narodowy radykalizm – radykalny odłam polskiego nacjonalizmu, który wyodrębnił się w latach 30. XX wieku. Klasyfikowany jest zwykle jako skrajna prawica[1][2] bądź skrajna prawica nacjonalistyczna[3], jednak nie podzielał prawicowej akceptacji kapitalizmu. Niekiedy wiązany z faszyzmem[4][a] lub tzw. faszyzmem klerykalnym (klerofaszyzm)[5]. Nazwa Narodowego Radykalizmu popularnie skracana jest do NR lub NaRa. Środowiska związane z ruchem narodowo-radykalnym używają symbolu Ręki z Mieczem (tzw. dziś potocznie falangi).

Historia

Polskie ugrupowania narodowo-radykalne wywodzą się z obozu Narodowej Demokracji (endecji). Jako osobny nurt polityczny powstały w wyniku rozłamu, którego przyczyną był konflikt pokoleń w ramach Stronnictwa Narodowego. Tadeusz Bielecki opisywał odrębność pokoleniową „młodych” narodowców następująco: „Kiedy wracaliśmy z wojny 1918-1920 r. na ławy uniwersyteckie, odczuwaliśmy [...] głód duchowy. Liberalizm, pacyfizm, humanitaryzm [...] i inne wytwory ubiegłego stulecia już nam nie wystarczały”[6]. Tadeusz Gluziński już wiosną 1921 r. w artykule na łamach „Gazety Warszawskiej” krytykował demokrację liberalną. Odrzucał on zarówno liberalizm jak marksizm, twierdząc, że twórcami obu tych systemów politycznych byli Żydzi, i że „wyrastają z ducha żydowskiego”[7]. Idee te podjęły środowiska młodych endeków, zwłaszcza grupa skupiona wokół pisma „Akademik”[8]. Wyrazem odrębności idei politycznych głoszonych przez „młodych” było sformułowanie w 1932 r. „Wytycznych programowych” Oddziału Akademickiego Obozu Wielkiej Polski[9]. Podłożem rozłamu w obozie narodowym była frustracja wywołana brakiem reakcji kierownictwa ruchu na rozwiązanie OWP[10]. Jak pisał Włodzimierz Sznarbachowski: „Obóz Narodowo-Radykalny powstał jako bunt przeciw „ramolom”. Młodzi ludzie [...] tęsknili do silnego, charyzmatycznego przywódcy [...]. Na pewno takiej charyzmy nie miał Dmowski [...]”[11]. 14 kwietnia 1934 r. utworzono Obóz Narodowo-Radykalny, grupujący działaczy takich jak Jan Mosdorf, Henryk Rossman, Bolesław Piasecki czy Tadeusz Gluziński[12]. Uznawali oni potrzebę radykalizacji programu Narodowej Demokracji. Powstanie Obozu nie spotkało się z aprobatą przywódcy endecji Romana Dmowskiego[13], który uważał że rozłam osłabia ruch narodowy, a jego działacze pozbawieni są doświadczenia politycznego i wysuwają nierealne postulaty.

Narodowi radykałowie stosowali zasady działania i organizacji analogiczne do hiszpańskiej Falangi i zwolenników Mussoliniego we Włoszech[14]. Prowadzili akcje społeczne i edukacyjne propagujące idee narodowe, wydawali gazety i publikacje, organizowali bojówki zwalczające przemocą przeciwników politycznych – głównie lewicę i przedstawicieli mniejszości żydowskiej. Organizowali zamachy na żydowskie banki i sklepy[15]. Na Pomorzu bojówki NR ścierały się z niemieckimi aktywistami z V kolumny[16]. Zwolennicy NR na uniwersytetach walczyli o wprowadzenie numerus clausus i getta ławkowego dla studentów żydowskich[17], akcje te miały zwiększyć szanse edukacyjne etnicznie polskiej młodzieży wiejskiej. W listopadzie 1936 zorganizowali blokadę Uniwersytetu Warszawskiego. ONR 10 czerwca 1934 r. został zdelegalizowany, wielu jego działaczy zostało aresztowanych i bez sądu osadzonych w obozie w Berezie Kartuskiej. Wiosną 1935 r. w konspiracyjnym ruchu narodowo-radykalnym doszło do rozłamu na tzw. Obóz Narodowo-Radykalny ABC (Henryk Rossman) i Ruch Narodowo-Radykalny Falangę (Bolesław Piasecki) potocznie zwany Falangą[18].

Po wybuchu II wojny światowej radykałowie stworzyli szereg organizacji walczących z hitlerowcami: działacze ONR-ABC Związek Jaszczurczy (zwany też Grupą „Szańca”), który wszedł w skład Narodowych Sił Zbrojnych, a falangiści Konfederację Narodu[19]. Odosobniona grupa z Andrzejem Świetlickim na czele (Narodowa Organizacja Radykalna) podjęła próbę kolaboracji z hitlerowcami, współpraca została jednak zerwana przez Niemców, którzy ostatecznie aresztowali przywódców NOR[20]. W czasie wojny wielu działaczy NR, takich jak Jan Mosdorf czy Paweł Musioł, zginęło z rąk hitlerowców. Po wojnie niektórzy działacze narodowego radykalizmu działali w Stowarzyszeniu „Pax”, próbując łączyć katolicyzm i nacjonalizm z przychylnością wobec władz komunistycznych[21]. Po roku 1989 do idei radykalnego nacjonalizmu nawiązują organizacje takie jak Narodowe Odrodzenie Polski i Obóz Narodowo-Radykalny[22].

Idea

Fundamentem ideologii narodowo-radykalnej był nacjonalizm wyniesiony ze szkoły Romana Dmowskiego. Według narodowego radykalizmu naród jest najwyższą formą uspołecznienia i najważniejszą zbiorowością dla jednostki, a interes narodu zostaje wyniesiony ponad inne korzyści (np. osobiste, rodzinne, klasowe, regionalne, międzynarodowe). W porównaniu z ideologią pokolenia „starych” endeków narodowy radykalizm uległ pełnej katolicyzacji. Jeden z publicystów pisał: „Zasadniczą różnicą między nacjonalizmem narodowo-demokratycznym i nacjonalizmem Ruchu Młodych polega na tym, że pierwszy był zorientowany na świat ateistyczny, drugi zaś związał się nauką katolicką”[23]. „Zasady programu narodowo-radykalnego” głosiły: „Bóg jest najwyższym celem człowieka”[24]. Tadeusz Gluziński rozwijał to pisząc: „Kto głosi, że Polska ma być krajem katolickim /.../ ten musi się zgodzić zarówno na regulowanie życia publicznego zasadami etyki katolickiej jak i na konsekwencje prawne tych zasad”[25]. Katolicyzm prowadził do zredefiniowania narodu w duchu idealistycznym. Naród miał się opierać na „związku duchowym, jedności psychicznej” - „powszechnej i wspólnej u wszystkich członków danego narodu świadomości swej narodowości”, wynikającej z historycznej jedności losów[26]. W tym ujęciu czynniki takie jak język, terytorium czy rasa stawały się drugorzędne - co za tym idzie, narodowy radykalizm pozostawał w zasadzie wolny od biologicznego rasizmu. Katolicyzm modyfikował też stosunek narodowego radykalizmu do innych narodów: miejsce egoizmu narodowego charakterystycznego dla „starych” zajmował „polinacjonalizm”, starający się znaleźć miejsce narodów w ramach katolickiego uniwersalizmu[27]. Uznawano „konieczność jednego Kościoła, stojącego ponad narodami”, odrzucano imperializm rozumiany jako podbój militarny[28]. Słowiańskie mniejszości narodowe planowano włączyć do polskiej wspólnoty narodowej zgadzając się na kultywowanie przez nie swego języka i obyczajów[29], natomiast Żydom odmawiano praw obywatelskich[30] planując ich wywłaszczenie i deportację. Jan Korolec pisał: „Rozwiązanie może być tylko jedno: całkowite usunięcie żydów z Polski”[31].

ONR ABC

O ile podstawowe zasady narodowego radykalizmu były wspólne dla całego nurtu, to dwa jego odłamy – ONR-ABC i RNR Falanga – wypracowały odmienne programy ustrojowe. ONR-ABC starał się znaleźć pozycję odmienną zarówno od demoliberalizmu, jak od totalizmu. Ustrój państwa miał się opierać na hierarchii, której najwyższym szczeblem byłby Senat Narodu Polskiego, składający się z członków dożywotnich, a uzupełnianych drogą kooptacji[32]. Planowano jednak „wciągnięcie do życia politycznego najszerszych warstw narodu”[33] poprzez system autonomicznych korporacji społecznych[34]. Spójność temu oligarchicznemu autorytaryzmowi zapewniać miała „monoidea” (monopolistyczna ideologia państwowa) katolicyzmu[35]. Również pod względem społeczno-gospodarczym ONR-ABC szukał alternatywy zarówno wobec kapitalizmu jak socjalizmu. Życie gospodarcze oparte miało być na inicjatywie prywatnej, której zagrażać miał zarówno przymus państwowy jak nieuczciwa konkurencja „wielkokapitalistycznych” karteli[36][37]. Jan Korolec pisał: „Podmiotem gospodarującym będzie /.../ jednostka. Wolność jednostki musi być zabezpieczona nie tylko od zbiorowości, ale i od innych jednostek. Dlatego ustrój gospodarczy winien być tak zbudowany, by było w nim jak najmniej najemników, a jak najwięcej osób samodzielnie pracujących”[33]. By ten cel osiągnąć państwo miało prowadzić aktywną politykę gospodarczą sprzyjającą upowszechnieniu własności (nacjonalizacja banków umożliwiająca kredytowanie polskiej przedsiębiorczości, wywłaszczenie obcego kapitału, likwidacja karteli, reforma rolna, akcjonariat pracowniczy)[38].

RNR Falanga

Program RNR-Falanga był bardziej radykalny. W zakresie ustroju politycznego otwarcie przyznawano się do totalizmu, który opierać miał się na trzech zasadach: „skupienia władzy w państwie nad wszystkim, co ma doniosłość dla życia narodu, upowszechnionego wykonywania władzy i organicznej hierarchii narodu”[39]. W praktyce miało to przyjąć formę Organizacji Politycznej Narodu: hierarchicznej, scentralizowanej, kierowanej jednoosobowo przez wodza (Kierownika Głównego). Głoszono: „Kierownik Organizacji (Politycznej Narodu) najwyższą władzą Narodu i Państwa”[40]. OPN posiadałaby monopol działalności politycznej i byłaby zrośnięta z aparatem państwowym: „Kierownictwu organizacji politycznej narodu podlegałoby kierownictwo administracji państwowej”[41]. Pod względem gospodarczym akcentowano konieczność nacjonalizacji banków, bogactw naturalnych, wielkiego i średniego przemysłu oraz handlu hurtowego, inicjatywę prywatną ograniczając do drobnej wytwórczości, usług, handlu detalicznego i rolnictwa. „Granice własności muszą być zawężone /.../, ograniczając się do przedmiotów bezpośrednio związanych z człowiekiem, np. mieszkanie, domek czy ogród, lub gospodarstwo włościańskie, koń, samochód, rower itp., natomiast duże fabryki, handel, a zwłaszcza banki muszą być upaństwowione”, pisał Marian Reutt[42].

Wewnątrz organizacji trwała dyskusja na temat systemu demokratycznego, część działaczy opowiadała się przeciw demokracji, inni natomiast uważali że systemem demokratycznym są ustroje faszystowskich Włoch i nazistowskich Niemiec.

Oś polityczna

Klasyfikowany jest zwykle jako skrajna prawica[1][2], jednak nie podzielał prawicowej akceptacji kapitalizmu. Przez badaczy zajmujących się XVIII i XIX wiekiem[43] wiązany z faszyzmem[44]. Zarzut faszyzmu był odrzucany przez część narodowych-radykałów przed wojną jak i współcześnie. Różnice między narodowym radykalizmem a faszyzmem i nazizmem:

Cechy charakterystyczne narodowego radykalizmu:

  • uznanie Boga za najwyższą wartość, a dobro narodu za najwyższy cel doczesny jednostki
  • oparcie światopoglądu na etyce katolickiej (przeradzający się w fundamentalizm religijny)
  • traktowanie państwa jedynie jako formy organizacyjnej narodu
  • uznawanie równości wszystkich jednostek wobec obowiązku służby dla narodu
  • postulat należenia władzy w państwie do całego narodu a nie wybranej jednostki / grupy osób

Cechy charakterystyczne dla faszyzmu włoskiego:

  • statolatria tj. pojmowanie państwa jak absolutu, państwo jako cel sam w sobie („wszystko w państwie, nic poza państwem, nic przeciwko państwu”)
  • stawiania na szczycie hierarchii narodowej, jednostki – wodza
  • totalizm, czyli obejmowanie przez państwo wszystkich dziedzin życia
  • pojmowanie życia jako walki i płynący stąd postulat ciągłego rozwoju „ducha faszystowskiego"

Cechy charakterystyczne narodowego socjalizmu:

  • opieranie światopoglądu na pseudonaukowej rasowości
  • uznawanie za najwyższy ideał „człowieka czystego rasowo"
  • oparcie ustroju narodowego na zasadzie przywództwa
  • uznanie jedności idei i wodza

Stosunek narodowych radykałów do włoskiego faszyzmu i niemieckiego nazizmu był złożony – dostrzegano zarówno zbieżności, jak różnice. Do cech wspólnych zaliczano: podporządkowanie praw jednostki prawom ogółu (narodu), odrzucenie materializmu, hierarchizm. W faszyzmie włoskim krytykowano „statolatrię” tj. uznanie państwa za wartość najwyższą i stawianie go ponad narodem, w nazizmie – biologiczny rasizm i domniemany antykatolicyzm; oba ruchy uważano za nacjonalizmy „pogańskie”[45]. Jan Mosdorf pisał: „Nie jesteśmy faszystami, ani hitlerowcami, przede wszystkim dlatego, że jesteśmy ruchem czysto polskim, nie potrzebujemy obcych wzorów. Nie uważamy się za faszystów ani za hitlerowców również dlatego, że oba te ruchy mają wiele wad, a nawet grzechów, którymi obarczać się nie chcemy. (…) Nie są to wzory, które chcielibyśmy naśladować”[46]. W czasie wojny zdarzały się przypadki działaczy NR, którzy występowali przeciwko rasistowskim działaniom hitlerowców. Znany jest przypadek Jana Mosdorfa, który będąc uwięzionym w obozie koncentracyjnym Auschwitz pomagał Żydom, za co prawdopodobnie został zabity w zbiorowej egzekucji. Innego niż Mosdorf zdania był Kazimierz Hałaburda z RNR Falangi, pisał: „Czemu monopol na używanie nazwy demokracja ma mieć akurat Blum czy Lloyd George, a nie na przykład Mussolini czy Hitler?”[47]. Zdzisław Obrzud w „Kuźnicy” pisał: Nie dobrze jednak wcale, że nie dostrzegamy także i odwrotnej strony medalu, nie doceniamy pewnych rzetelnych zdobyczy narodowego socjalizmu, nie zauważamy, co u naszych odwiecznych wrogów jest piękne i rozumne.[48]. W czasie wojny współpracy z Niemcami podjęła się Narodowa Organizacja Radykalna[49].

Organizacje narodowo-radykalne

Przedwojenne organizacje

Narodowo-radykalne organizacje kolaborujące z Niemcami

Narodowo-radykalne organizacje podziemia polskiego czasie II wojny światowej


Współczesne organizacje

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Istnieją opinie przeczącemu takim powiązaniom, np. B. Grott, „Naród a polityka. Myśl społeczno-polityczna twórców ruchu narodowego w okresie międzywojennym”, Mieczysław Ryba, Lublin 1999, [recenzja], „Dzieje Najnowsze”, 33, 2001, nr 3, s. 195]:„W świetle szczegółowych badań źródłowych okazało się, że tzw. grupa ABC nie mieściła się w obrębie formacji politycznych mogących uchodzić za faszystowskie. Jedynie koncepcje Falangi zawierały cechy faszystowskie, jak: kult charyzmatycznego wodza, wszechwładzę monopartii, imperializm, postulaty „nowej kultury” i „nowego człowieka” oraz zapowiadany totalizm, co prawda z przymiotnikiem katolicki, a więc ograniczony gwarancjami do spełniania przez Kościół jego funkcji.” [1]

Przypisy

  1. ↑ a b Obóz Narodowo-Radykalny, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2009-06-11].
  2. ↑ a b Obóz Narodowo-Radykalny Encyklopedia WIEM.
  3. ↑ A. Landau-Czajka, Wychowanie dla wojny. Ideologia wychowawcza polskiej prawicy nacjonalistycznej, „Kwartalnik Historyczny”, 97, 1990, nr 3-4, s. 157.
  4. ↑ The appeal of fascism and of anti-Semitism was most pronounced among young radical NDs, who in 1934 formed the 'National Radical Camp' (ONR), from which emerged the distinctly totalitarian ONR-Falanga under Bolesław Piasecki - Lukowski, J., Zawadzki, H., A Concise History of Poland, str. 217-218.
  5. ↑ Jan Józef Lipski: Idea Katolickiego Państwa Narodu Polskiego. Zarys ideologii ONR Falanga. Warszawa: Krytyka Polityczna, 2016. ISBN 978-83-64682-41-4
  6. ↑ Bielecki Tadeusz: W szkole Dmowskiego. Gdańsk 2000, s. 257.
  7. ↑ Gluziński Tadeusz: Odrodzenie idealizmu politycznego. Biała Podlaska 2007, s. 29.
  8. ↑ Wasiutyński Wojciech: Prawą stroną labiryntu. Gdańsk 1996, s. 142-143.
  9. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 27.
  10. ↑ Wapiński Roman: Narodowa Demokracja 1893-1939. Ze studiów nad dziejami myśli nacjonalistycznej. Wrocław 1980, s. 300.
  11. ↑ Sznarbachowski Włodzimierz: 300 lat wspomnień. Londyn 1997, s. 80.
  12. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 29.
  13. ↑ Roman Dmowski List do ks. Józefa Prądzyńskiego z 1934 www.romandmowski.pl.
  14. ↑ Historia ONR www.wyborcza.pl.
  15. ↑ (...)Pierwszego maja 1937 r. członkowie bojówki RNR (NOB) zaatakowali pochód żydowskiej organizacji socjalistycznej „Bund” na rogu ulic Smoczej i Dzielnej podczas ataku użyto broni palnej, w wyniku czego prawdopodobnie zginęło żydowskie dziecko. 2 lipca 1937 r. członkowie NOB wyruszyli do Przytyka, w którym rzucali petardami w witryny żydowskich sklepów. Nobowcy zaatakowali Bank Żyda Szereszewskigo w stolicy, w wyniku czego zostało rannych dwóch pracowników banku, w Łodzi podłożyli bombę w siedzibie Związku Nauczycielstwa Polskiego. Działalność Ruchu Narodowo Radykalnego, Rafał Dobrowolski, www.nop.org.pl.
  16. ↑ Działalność Ruchu Narodowo Radykalnego, Rafał Dobrowolski, www.nop.org.pl.
  17. ↑ Działalność Ruchu Narodowo Radykalnego, Rafał Dobrowolski www.nop.org.pl.
  18. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 36.
  19. ↑ Zbigniew S. Siemaszko, Narodowe Siły Zbrojne. Londyn 1982, s. 29-30.
  20. ↑ Tomasz Szarota, U progu Zagłady, Warszawa 2000, s. 50-59.
  21. ↑ Jarosław Tomasiewicz, Ugrupowania neoendeckie w III Rzeczypospolitej, Toruń 2003, s. 35-38.
  22. ↑ Jarosław Tomasiewicz, Ugrupowania neoendeckie w III Rzeczypospolitej, Toruń 2003, s. 195, 200.
  23. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 132
  24. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 87
  25. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 127
  26. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 148, 154
  27. ↑ Lipski Jan J.: Katolickie Państwo Narodu Polskiego. Londyn 1994, s. 85-87
  28. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 128
  29. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 76
  30. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 160
  31. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 263
  32. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 161
  33. ↑ a b „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 177
  34. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 183
  35. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 58
  36. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 214
  37. ↑ Niemoralność kapitalizmu polega na tym, że oddziela on zysk od pracy, pozwalając na czerpanie zysków niezasłużonych. W Wielkiej Polsce zysk dostępny będzie tylko dla ludzi celowo i produkcyjnie pracujących. Zasady... dz. cyt.
  38. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 219-221
  39. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 172
  40. ↑ Lipski Jan J.: Katolickie Państwo Narodu Polskiego. Londyn 1994, s. 60
  41. ↑ Lipski Jan J.: Katolickie Państwo Narodu Polskiego. Londyn 1994, s. 58
  42. ↑ Lipski Jan J.: Katolickie Państwo Narodu Polskiego. Londyn 1994, s. 174.
  43. ↑ Assets.cambridge.org
  44. ↑ The appeal of fascism and of anti-Semitism was most pronounced among young radical NDs, who in 1934 formed the 'National Radical Camp' (ONR), from which emerged the distinctly totalitarian ONR-Falanga under Bolesław Piasecki – Lukowski, J., Zawadzki, H., A Concise History of Poland, str. 217–218
  45. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 108–114
  46. ↑ Jan Mosdorf, „Sztafeta”, s. 3, 23.V.1934 r.
  47. ↑ Kazimierz Hałaburda, Za czy przeciw demokracji, „Falanga”, 1938, nr 9, s. 5. Wydaje się, że kontekst cytatu oraz jego brzmienie są trochę inne, niż przytoczono wyżej: „Jeśli mamy się trzymać pierwowzoru to wobec nieistniejącej dziś warstwy niewolniczej w ogóle nie można mówić [o] ustroju demokratycznym w XX-ym wieku; jeśli zaś mamy mianem tym określić inny ustrój, będący zreformowanym porządkiem antycznych Aten, to czemu monopol na to ma mieć akurat Blum czy Lloyd Georges, a nie na przykład Mussolini czy Hitler?”
  48. ↑ Zdzisław Obrzud, Perfidia żydów i głupota gojów, „Kuźnica”, 1937, nr 20
  49. ↑ Tomasz Szarota, U progu Zagłady, Warszawa 2000, s. 50–59

Bibliografia

  • R. Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka, 1933.
  • B. Piasecki, Komitet Redakcyjny Ruchu Młodych, Zasady Programu Narodowo-Radykalnego, 1937.
  • J.M. Majchrowski, Silni, Zwarci, Gotowi. Myśl polityczna Obozu Zjednoczenia Narodowego, 1985.
  • B. Grott, Katolicyzm w doktrynach ugrupowań narodowo-radykalnych, 1987.
  • B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański, Myśl społeczno państwowa formacji narodowo-katolickiej w Drugiej Rzeczypospolitej, 1991.
  • J.J. Lipski, Katolickie Państwo Narodu Polskiego, 1994.
  • Encyklopedia Popularna PWN, red. A. Krupa, 2002.
  • T. Wachowski, Świat wartości w młodzieżowej subkulturze skinheadów-nacjonalistów, 2006.
  • A. Meller, P. Tomaszewski, Życie i śmierć dla Narodu!: Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku, 2009.

Media użyte na tej stronie