Nasięźrzał

Nasięźrzał
Ilustracja
Nasięźrzał pospolity
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

telomowe

Gromada

naczyniowe

Klasa

paprocie

Podklasa

nasięźrzałowe

Rząd

nasięźrzałowce

Rodzina

nasięźrzałowate

Rodzaj

nasięźrzał

Nazwa systematyczna
Ophioglossum Linnaeus
Sp. Pl. 1062. 1753[3]
Typ nomenklatoryczny

Ophioglossum vulgatum L.[3]

Nasięźrzał pospolity
Nasięźrzał azorski

Nasięźrzał (Ophioglossum L.) – rodzaj roślin z rodziny nasięźrzałowatych (Ophioglossaceae). Obejmuje ok. 25–30[4][5][6] do 34[7] gatunków. Zasięg występowania rodzaju jest rozległy – są to rośliny niemal kosmopolityczne[4], przy czym w większości rosną w strefie tropikalnej i subtropikalnej[6] i na półkuli północnej[8]. W Ameryce Północnej rośnie 7 gatunków[6], w Chinach – 9[8], w Europie – 3[9]. W Polsce spotykany jest jeden gatunek – nasięźrzał pospolity O. vulgatum, nasięźrzał azorski O. azoricum uznawany jest za wymarły w Polsce[10], a nasięźrzał wielolistny O. polyphyllum ma niejasny status[11].

Rośliny te rosną na ogół w zbiorowiskach trawiastych, przy czym ze względu na niewielkie rozmiary i podobieństwo do siewek roślin jednoliściennych – często są przeoczane[6]. W większości to rośliny naziemne, rzadziej epifityczne[8]. Niektóre gatunki lokalnie są użytkowane jako jadalne lub lecznicze, np. O. petiolatum na Tajwanie. Rzadko bywają uprawiane jako ozdobne, zwłaszcza O. palmatum. Gatunek O. reticulatum w wyniku zwielokrotnienia zestawu chromosomów może ich zawierać od 140 do 1440 (96-ploid) – co jest rekordem wśród znanych organizmów żywych[4].

Morfologia

Ophioglossum namegatae
Gametofit
Mięsisty, bezzieleniowy, rozwija się pod ziemią jako myko-heterotrof (pasożytując na grzybach[5] już jako organizm kilkukomórkowy[12]). Ma kształt cylindryczny o długości do 2[6]–5[12] cm i szerokości do kilku mm, nie rozgałęzia się i jest barwy białej do brązowej[6].
Sporofit
Kłącze podziemne krótkie, rosnące prosto ku górze, rzadziej płożące[8], o średnicy do 16 mm[6], nagie lub pokryte długimi włoskami[8], bez łusek[9], rozmnóżek na nim brak[6]. Korzenie nierozgałęzione, żółtawobiałe do czarnych, o średnicy do 1,5 mm, gładkie, czasem z wyrastającą z nich rośliną potomną (klonem)[6].
Z kłącza co roku wyrasta zwykle pojedynczy liść, który zresztą wcześniej rozwijać się może nawet trzy lata w fazie embrionalnej. U niektórych gatunków, zwłaszcza tropikalnych, w ciągu roku rozwija się kilka liści (do pięciu)[12]. Liść osadzony na ogonku rozdziela się na część asymilacyjną (płonną) i zarodnionośną (płodną). Liście są prosto wzniesione, rzadziej pokładające się lub zwisające[8][6]. Blaszka asymilacyjna ma od mniej niż 1 mm do 10 (kilkunastu[12]) cm długości i od mniej niż 1 mm do 4,5 cm szerokości[6]. Blaszka jest pojedyncza i zwykle niepodzielona, rzadko rozwidlona dychotomicznie[8], zwykle nieco mięsista, z użyłkowaniem zamkniętym, siatkowym[9], z żyłką centralną niewyraźną[8]. Blaszka o kształcie od jajowatego, poprzez lancetowaty do taśmowato równowąskiego, całobrzega lub o brzegu falistym[8]. Nasada zbiegająca lub sercowata, wierzchołek ostry, tępy lub zaokrąglony.
Płodna (zarodniowa) część liścia nie zawsze jest obecna – często na powierzchni rozwija się tylko liść asymilacyjny. Jeśli się rozwija, to ma postać równowąskiego kłosa z dwoma rzędami zarodni po obu jego stronach, osadzonego na długiej szypułce oddzielającej się w różnym miejscu od ogonka liścia asymilacyjnego (od nasady ogonka, na różnej jego wysokości lub od nasady blaszki asymilacyjnej). Zarodnie zwykle zagłębione są w mięsistej tkance tworzącej sporangiofor[6][8].

Systematyka

Ophioglossum pendulum
Pozycja systematyczna

Rodzaj nasięźrzał Ophioglossum jest jednym z kilku wyróżnianych w obrębie rodziny nasięźrzałowatych (Ophioglossaceae), przy czym tradycyjnie wyróżnia się ich cztery[5][4], ale w przypadku podzielenia Botrychium na pięć mniejszych rodzajów[13], a rodzaju Ophioglossum na trzy lub cztery mniejsze – odpowiednio więcej[2]. W obrębie rodziny Ophioglossum jest taksonem siostrzanym dla grupy obejmującej rodzaje podejźrzon Botrychium i Helminthostachys[14], a bazalnym dla całej rodziny rodzajem jest Mankuya[15].

W obrębie rodzaju Ophioglossum wyróżnia się trzy[16] lub cztery [2] podrodzaje, czasem podnoszone do rangi osobnych rodzajów (np. w systemie PPGI z 2016)[14][2]:

  • podrodzaj Ophioglossum – obejmuje większość zaliczanych gatunków z rodzaju[16];
  • podrodzaj Ophioderma (Blume) Clausen lub rodzaj Ophioderma (Blume) Endl., Gen. Pl.: 66. 1836[2] – w zależności od ujęcia jeden (O. pendulum) lub cztery gatunki występujące w strefie tropikalnej Starego Świata; rośliny zwykle epifityczne, o długim, taśmowatym liściu, czasem osiągającym nawet 2 m długości, z kłosami zarodnionośnymi wyrastającymi co jakiś odcinek liścia asymilacyjnego[16];
  • podrodzaj Cheiroglossa (C.Presl) Clausen[16] lub rodzaj Cheiroglossa C.Presl, Suppl. Tent. Pterid.: 56. 1845[2] – jeden zmienny gatunek (O. palmatum) występujący w tropikach Nowego Świata, południowo-wschodniej Azji, na Madagaskarze i Reunion[16], w niektórych ujęciach dwa gatunki[2]; roślina o blaszce asymilacyjnej pojedynczej, z wiekiem rozszerzającej się wachlarzowato i dzielącej się dłoniasto; część zarodnionośna na młodych okazach z pojedynczym kłosem, ale z wiekiem z rozgałęzienia ogonka części asymilacyjnej i zarodnionośnej rozwija się kilka zwisających kłosów zarodnionośnych[16];
  • rodzaj Rhizoglossum C.Presl, Suppl. Tent. Pterid. – monotypowy z gatunkiem Rhizoglossum bergianum (Schltdl.) C.Presl (≡ Ophioglossum bergianum Schltdl.)[2].
Wykaz gatunków[7]
  • Ophioglossum austro-asiaticum M. Nishida
  • Ophioglossum azoricum C. Presl – nasięźrzał azorski
  • Ophioglossum bergianum Schltdl.
  • Ophioglossum bucharicum O. Fedtsch. & B. Fedtsch.
  • Ophioglossum californicum Prantl
  • Ophioglossum concinnum Brack.
  • Ophioglossum costatum R. Br.
  • Ophioglossum crotalophoroides Walter
  • Ophioglossum dendroneuron E.P. St. John
  • Ophioglossum ellipticum Hook. & Grev.
  • Ophioglossum engelmannii Prantl
  • Ophioglossum fernandezianum C. Chr.
  • Ophioglossum holm-nielsenii B. Øllg.
  • Ophioglossum lanceolatum (Luerss.) Prantl
  • Ophioglossum lancifolium C. Presl
  • Ophioglossum latifolium (Prantl) J.E. Burrows
  • Ophioglossum lusitanicum L.
  • Ophioglossum mononeuron E.P. St. John
  • Ophioglossum nudicaule L. f.
  • Ophioglossum oblongum H.G. Zhou & H. Li
  • Ophioglossum ovatum Bory
  • Ophioglossum palmatum L.
  • Ophioglossum pendulum L.
  • Ophioglossum petiolatum Hook.
  • Ophioglossum polyphyllum A. Braun ex Schub. – nasięźrzał wielolistny
  • Ophioglossum pumilio E.P. St. John
  • Ophioglossum pusillum Raf.
  • Ophioglossum regulare (Schltdl.) C. Chr.
  • Ophioglossum reticulatum L.
  • Ophioglossum scariosum R.T. Clausen
  • Ophioglossum thermale Kom.
  • Ophioglossum thomasii R.T. Clausen
  • Ophioglossum vulgatum L. – nasięźrzał pospolity
  • Ophioglossum yongrenense Ching ex Z.R. He & W.M. Chu

Nazwa

W dawnych tekstach łacińskich rośliny z tego rodzaju, zwłaszcza nasięźrzał pospolity, określane są nazwą flos letitiae lub flos laetitiae[17].

W biologicznym nazewnictwie zwyczajowym w wielu europejskich językach występuje lub występowała nazwa nawiązująca do kształtu języka węża. Nazwy ophioglossum miał jako pierwszy użyć Hieronim Bock w 1530. W podobnym czasie zaczęto używać wersji łacińskiej – lingua serpentina, stąd również w polskich przekładach zaczęły się pojawiać nazwy wężowy język. Sporadycznie pojawiająca się nazwa nawiązująca do języka wołu prawdopodobnie była zapisana omyłkowo. Podobne tłumaczenia dały początek nazwom w języku niemieckim (Natterzunge), francuskim (langue de serpent), angielskim (adder’s-tongue), rosyjskim (ужовник trb. użownik trl. užovnik), ukraińskim (язичник trb. jazycznyk trl. âzičnik, ужачка trb. użaczka trl. užačka), serbsko-chorwackich (gadji jezik, zmijinski jezik), słowackim (hadi jazyk, hadi jazicek), czeskim (hadi jazyk)[17].

Polska nazwa w postaci nassya szrz(cz)ą (razem z łacińską flos leticie) znana jest z zapisu z XV wieku. W tym samym wieku Jan Stanko zapisał ją jako nassyeszrzye. Od XVI wieku w polskich zielnikach pojawia się forma nasięzrał i nasięźrzał, następnie w gwarach przekształcana do postaci m.in. nasiźrał, nasizdrzał, masierżoł, masier-ziele czy maszerdon. Słowo „nasięźrza” w języku staropolskim oznaczało eliksir miłosny. Pojawienie się na końcu głoski „ł” jest uważane za wtórną zmianę językową. Według Aleksandra Brücknera etymologicznie nazwa wskazuje na wiarę w moc afrodyzjaku, dzięki której osoby będą na siebie wzajemnie patrzeć (na się źrzeć). W gwarach czeskich funkcjonowały nazwy wskazujące magiczną moc w postaci obrdtka, osńdenica, sńdenićka, st’astnâ zelinka[17].

Ze względu na przypisywane magiczne, zwłaszcza miłosne, właściwości, czasem tą samą nazwą masier-ziele określano lubczyk. Nieco zbliżoną nazwą podejrzał określano również pokrewny rodzaj podejźrzon. Z rzadka również ją określano jako nasięźrzał, ale teksty zwykle podkreślały odrębność tych dwóch rodzajów[17]. Skądinąd funkcjonuje pogłoska, jakoby w znanej Klukowi taksonomii ludowej nazwy nasięźrzał i podejźrzon oznaczały odpowiednio Botrychium i Ophioglossum, ale on zamienił te nazwy, co miałoby utrudnić praktykowanie guseł[18].

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
  2. ↑ a b c d e f g h The Pteridophyte Phylogeny Group. A community-derived classification for extant lycophytes and ferns. „Journal of Systematics and Evolution”. 54 (6), s. 563–603, 2016. DOI: 10.1111/jse.12229. 
  3. ↑ a b Ophioglossum. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-09-28].
  4. ↑ a b c d David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 650. ISBN 978-1-107-11502-6.
  5. ↑ a b c Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Kew Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 25. ISBN 978-1-84246-634-6.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l Warren H. Wagner Jr., Florence S. Wagner: Ophioglossum Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2019-09-28].
  7. ↑ a b Ophioglossum. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-09-28].
  8. ↑ a b c d e f g h i j Quanru Liu, Norio Sahashi: Ophioglossum Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2019-09-28].
  9. ↑ a b c T.G. Tutin, V.H. Heywood i in.: Flora Europaea. Vol. 1. Cambridge: Cambridge University Press, 1964, s. 8-9.
  10. ↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
  11. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  12. ↑ a b c d Zbigniew Podbielkowski, Irena Rejment-Grochowska, Alina Skirgiełło: Rośliny zarodnikowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, s. 752-757. ISBN 83-01-04394-6.
  13. ↑ Benjamin Dauphin, Julien Vieu, Jason R. Grant. Molecular phylogenetics supports widespread cryptic species in moonworts (Botrychium s.s., Ophioglossaceae). „American Journal of Botany”. 101, 1, s. 128-140, 2014. DOI: 10.3732/ajb.1300154. 
  14. ↑ a b Warren D.Hauk, Clifford R.Parks, Mark W.Chase. Phylogenetic studies of Ophioglossaceae: evidence from rbcL and trnL-F plastid DNA sequences and morphology. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 28, 1, s. 131-151, 2003. DOI: 10.1016/S1055-7903(03)00032-0. 
  15. ↑ Shinohara, Wataru; Nakato, Narumi; Yatabe-Kakugawa, Yoko; Oka, Taketoshi; Kun Kim, Jong; Murakami, Noriaki; Noda, Hiroshi; Sahashi, Norio. The Use of matK in Ophioglossaceae Phylogeny and the Determination of Mankyua Chromosome Number Shed Light on Chromosome Number Evolution in Ophioglossaceae. „Systematic Botany”. 38, 3, s. 564-570, 2013. DOI: 10.1600/036364413X670232. 
  16. ↑ a b c d e f K.U.Kramer, P.S. Green (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. I. Pteridophytes and Gymnosperms. Berlin, Heidelberg, New York, London, Paris, Tokyo, Hongkong, Barcelona: Springer-Verlag, 1990, s. 196-197. ISBN 0-387-51794-4.
  17. ↑ a b c d Anna Spólnik. Z czarodziejskiego słownika roślin polskich: nasięźrzał (Ophioglossum vulgatum L.) i podejźrzon (Botrychium lunaria Sw.). „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie”, s. 165−171, 1983. (pol.). 
  18. ↑ Adam Kapler: Kwiat paproci. Zielnik Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego. [dostęp 2019-10-07]. (pol.).

Media użyte na tej stronie