Nauczyciel

Nauczyciel na obrazie Alphonse de Neuvilla (XIX w.)

Nauczyciel[a] (r. ż. nauczycielka[3]) – rodzaj specjalności zawodowej, wykonywanej przez specjalistę odpowiednio przygotowanego do prowadzenia pracy dydaktyczno-wychowawczej w instytucjach oświatowo-wychowawczych[4], która bywa uważana za jeden z zawodów zaufania publicznego[5]; według innych źródeł – osoba posiadająca potwierdzone osobiste predyspozycje i kompetencje, poparte odpowiednim kierunkowym wykształceniem wyższym oraz przygotowaniem pedagogicznym i zawodowym do nauczania formalnego w oświacie[6].

Podstawy pedeutologii

Wykonywanie zawodu nauczyciela-wychowawcy nie jest rzemiosłem – przygotowanie do jego wykonywania nie ogranicza się do opanowania treści nauczanych przedmiotów oraz metodyki nauczania. Nie mniej ważna jest wychowawcza rola nauczyciela, której odgrywanie wymaga szczególnych predyspozycji (np. inteligencja emocjonalna, autorytet epistemiczny).

Zasadami właściwego doboru kandydatów do zawodu nauczyciela zajmuje się pedeutologia – dziedzina pedagogiki, u której podstaw leżą założenia „pedagogiki naukowej” Johanna Herbarta, m.in. pięć jego „idei moralnych”. Według Herbarta podstawami pedagogiki są[1][7][8]:

  • etyka (nauka o moralnym smaku), wyznaczająca i uzasadniająca cele pracy dydaktyczno-wychowawczej – kształtowanie woli i charakteru oraz budzenie w uczniach i wychowankach szerokich zainteresowań
  • psychologia, uzasadnia środki do osiągnięcia celu, wśród nich Regierung – karność (utrzymanie w karności dopuszcza kary cielesne) i nauczanie wychowujące, polegające na tworzeniu u wychowanka wyobrażeń (źródła uczuć i woli), które mają wpływ na kształtowanie się osobowości i charakteru.

Herbart wskazał pięć idei moralnych. Dwie z nich dotyczą osobowości wychowanka – „idea wewnętrznej wolności” i „idea życzliwości” (uznajemy zgodność naszej woli z naszymi przekonaniami oraz z wolą innych). Trzy pozostałe, to „idea moralności”, „idea prawa” i „idea słuszności” (za cechę pozytywną uznajemy silną wolę; w przypadkach, gdy niezgodność woli rodzi walkę, potrzebne jest uznawanie praw; gdy przestrzeganie praw prowadzi do przykrości i krzywdy innych, potrzebne jest łamanie prawa).

Kształcenie nauczycieli

Nauczyciel to jeden z zawodów zaufania publicznego. Do zawodu nauczyciela w uczelni pedagogicznej przygotowuje grono pedagogiczne, wraz z zespołem współpracujących kompetentnych osób z innych dziedzin nauki, jak: socjolodzy, psycholodzy, filozofowie i inni.

Standardy kształcenia, przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela – świadczenia usług edukacyjnych polegających na udzielaniu lekcji na godziny – określa system norm prawnych. Prowadzenie wykładów czy lekcji na godziny winno być poprzedzone odpowiednimi referencjami zgodnymi z Konstytucją danego państwa (terytorium)[9], ustawami (Karta Nauczyciela)[10] oraz rozporządzeniami ministerialnymi, a także unormowaniami komisji senackich np.: do spraw polityki naukowej lub edukacyjnej bądź powołanej rady pedagogicznej (uczelni, szkół, przedszkoli) danego kraju w którym prowadzony jest wykład lub lekcja z danego kierunku przedmiotowego, bądź zainteresowania naukowego czy światopoglądowego[11].

Bywają formułowane twierdzenia, że w polskim systemie oświaty nauczyciele, jako pracownicy oświaty, winni przedstawiać oświatę narodową tak, by była zgodna z polityką rządu i kierunkiem rozwoju państwa oraz regionu, a jego obywatele mają powszechne prawo do nauki[12].

Problemy, związane z przygotowaniem do wykonywania zawodu nauczyciela, w tym ze zmianami systemu edukacji kandydatów do tego zawodu, są tematem licznych prac naukowych i specjalistycznych publikacji. Modeli współczesnego kształcenia nauczycieli dotyczą np. prace[13]:

  • H. Kwiatkowska, „Nowa orientacja w kształceniu nauczycieli. Założenia i metody edukacji nauczycielskiej”, Warszawa 1988
  • J. Rutkowiak, Metodologiczna sytuacja pedagogiki a modele kształcenia nauczycieli w: „Ruch Pedagogiczny”, 1986, nr 3, 5–6
  • B. Kwiatkowska-Kowal, „Kształcenie nauczycieli w szkole wyższej. Nowe konteksty, stan, możliwości przeobrażeń”', Warszawa 1994
  • T. Lewowicki (zob. Komitet Nauk Pedagogicznych PAN), O dotychczasowych koncepcjach edukacji nauczycielskiej i potrzebie określenia nowej koncepcji w edukacji w: „Ruch Pedagogiczny”, 1990, nr 1–2
  • A.A. Kotusiewicz, Kształcenie nauczyciela a problemy współczesnej edukacji, Warszawa 1989, w: R. Parzęcki, R. Cierniewska (red.), Doświadczenia i projekcja przyszłości w treściach pedagogicznego kształcenia nauczycieli, Bydgoszcz-Kraków 2000
  • R. Kwaśnica, Wprowadzenie do myślenia o nauczycielu w: Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika: podręcznik akademicki, Warszawa 2004
  • R. Kwaśnica, Wprowadzenie do myślenia o wspomaganiu nauczycieli w rozwoju, w: „Studia Pedagogiczne”, 1965, t. 61
  • A.T. Pearson, Nauczyciel. Teoria i praktyka w kształceniu nauczycieli, WSP, Warszawa 1994

W wielu publikacjach przypominane są opinie Tadeusza Kotarbińskiego (Pisma etyczne, Ossolineum, 1987), m.in.: „Uprawianie zawodu nauczycielskiego wiąże się z respektowaniem między innymi takich wymogów moralnych, do których przestrzegania nie jest zobowiązana reszta społeczeństwa”. … odpowiedzialności nauczyciela nie można ograniczyć do konsekwencji ‘za coś’ i odpowiedzialności ‘przed kimś’… „Pojawia się problem odpowiedzialności ‘za kogoś’ – za ucznia, jego zdrowie, bezpieczeństwo i rozwój”…[13].

Prawo oświatowe

Prawne zobowiązania, dotyczące problemów edukacji ukierunkowanej na wszechstronny rozwój człowieka, są przedmiotem porozumień międzynarodowych. Kierunki takich działań wskazał m.in. raport Międzynarodowej Komisji do Spraw Edukacji dla XXI Wieku pod przewodnictwem Jacques’a Delors’a (UNESCO 1996), w którym uwypuklono rolę współczesnego nauczyciela w wychowaniu do wolności i odpowiedzialności[14][15]. W Unii Europejskiej opracowano priorytety edukacyjne, zakładające[15]:

  1. równość szans edukacyjnych
  2. podniesienie jakości kształcenia
  3. wypracowanie ideału wychowania Europejczyka „obywatela świata”
  4. konieczność modelowania nowoczesnego kształcenia nauczycieli.

Do zawodowego kształcenia i doskonalenia nauczycieli zobowiązuje Deklaracja bolońska (1999). Podkreśla się, że nauczyciel powinien być przede wszystkim intelektualistą, człowiekiem szybko reagującym na wszystko co postępowe i twórcze, nieustannie poszukującym prawdy i wartości, starającym się życzliwie inspirować młodzież do takich poszukiwań [15].

Legitymacja służbowa nauczyciela

W Polsce standardy kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela, zostały określone w rozporządzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 17 stycznia 2012 r. w sprawie standardów kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela (Dz.U. z 2012 r. poz. 131, z późn. zm.). Niniejsze rozporządzenie było poprzedzone rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 września 2004 r. w sprawie standardów kształcenia nauczycieli (Dz.U. z 2004 r. nr 207, poz. 2110), które utraciło moc z dniem 1 października 2011 r. w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2011 r. nr 84, poz. 455, z późn. zm.). Prawo wykonywania zawodu nauczyciela na terenie RP to uznawanie kwalifikacji zawodowych do wykonywania zawodu nauczyciela[16]. O uznanie kwalifikacji do wykonywania zawodu nauczyciela na terenie RP może ubiegać się także osoba posiadająca odpowiednie kwalifikacje i doświadczenie nabyte w państwach członkowskich Unii Europejskiej.

Nauczyciel a Karta Nauczyciela

Zawód nauczyciela regulowany jest w dwóch zupełnie odmiennych aktach prawnych. Obowiązujące w Polsce ustawodawstwo rozróżnia:

Karta Nauczyciela stanowi:

Art. 1. 1. Ustawie podlegają nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w:
1) 1 publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz placówkach doskonalenia nauczycieli działających na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (Dz. U. z 2017 r. poz. 59), z zastrzeżeniem ust. 2 pkt la, lb oraz pkt 2 lit. a;
2) zakładach poprawczych oraz schroniskach dla nieletnich działających na podstawie ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2016 r. poz. 1654 oraz z 2017 r. poz. 773);
3) (uchylony);
4) publicznych kolegiach pracowników służb społecznych.

W Polsce kandydatowi na stanowisko nauczyciela stawia się, wymagania dotyczące kwalifikacji, postaw moralnych, odpowiedniego zdrowia, itp..

Art. 9. 1. Stanowisko nauczyciela, ... , może zajmować osoba, która:
1) posiada wykształcenie wyższe z odpowiednim przygotowaniem pedagogicznym lub ukończyła zakład kształcenia nauczycieli i podejmuje pracę na stanowisku, do którego są to wystarczające kwalifikacje,
2) przestrzega podstawowych zasad moralnych,
3) spełnia warunki zdrowotne niezbędne do wykonywania zawodu.
Dyrektorzy szkół, kierownicy placówek oświatowo – wychowawczych, decydują o zatrudnieniu nauczyciela.

Karta Nauczyciela (art. 9 ust. 4) grupy wymagań:

  1. poziom wykształcenia adekwatny do typu i rodzaju szkoły, w którym chce pracować przykładowa osoba
  2. kwalifikacje do nauczania konkretnego przedmiotu bądź prowadzenia konkretnego typu zajęć
  3. przygotowanie pedagogiczne
  4. zaświadczenie lekarskie o spełnianiu warunków zdrowotnych niezbędnych w pracy nauczyciela
  5. niekaralność.

Ww. warunki muszą być spełnione łącznie.

Od 5 kwietnia 2000 roku w szkołach i placówkach publicznych nauczyciele podlegają systemowi awansu zawodowego uzyskując kolejno tytuły:

  • nauczyciel stażysta,
  • nauczyciel kontraktowy,
  • nauczyciel mianowany,
  • nauczyciel dyplomowany.

Istnieje także tytuł honorowego profesora oświaty, przyznawany najbardziej zasłużonym nauczycielom dyplomowanym.

Pedagog szkolny a nauczyciel

Pedagog szkolny wspiera działania podległych mu pedagogicznie i merytorycznie nauczycieli w placówce szkolnej czy przedszkolnej. Jest on pomocnikiem dyrektora szkoły do spraw profilaktyki pedagogicznej.

Stanowiska nauczycieli w Polskiej Klasyfikacji Zawodów (PKZ)

Klasyfikację stanowisk, stosowaną w zakresie:

  1. pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego
  2. szkolenia zawodowego
  3. gromadzenia danych do określania polityki zatrudnienia i kształcenia ustawicznego
  4. prowadzenia badań, analiz, prognoz i innych opracowań dotyczących rynku prac

zamieszczono w załączniku do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 kwietnia 2010 roku (poz. 537). Z chwilą wydania rozporządzenia straciły moc rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 roku, Dz. U. Nr 265, poz. 2644 oraz z 2007 roku, Dz. U. Nr 106, poz. 728[17]. Nauczyciele zostali zaliczeni do grupy 2. Specjaliści. W podgrupie 23. Specjaliści nauczania i wychowania wyodrębniono 5 głównych rodzajów stanowisk:

  • 231 Nauczyciele akademiccy
  • 232 Nauczyciele kształcenia zawodowego
  • 233 Nauczyciele gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych (z wyjątkiem nauczycieli kształcenia zawodowego)
  • 234 Nauczyciele szkół podstawowych i spraw wychowania małego dziecka
  • 235 Inni specjaliści nauczania i wychowania

Zobacz też

Uwagi

  1. Artykuł dotyczy przede wszystkim zawodu nauczyciela we współczesnej Polsce. W szerszej perspektywie pojęcie nauczyciel może oznaczać zawód, misję lub powołanie[1]. Poprawność stosowania pojęcia „zawód” w odniesieniu do pracy nauczyciela jest przedmiotem wielu specjalistycznych analiz, podejmowanych w różnych krajach. Według B. Śliwerskiego „zawód” może być scharakteryzowany m.in. jako „zespół specjalistycznych (fachowych, profesjonalnych) kompetencji koniecznych do stałego wykonywania określonej pracy w celach zarobkowych lub w ramach służby społecznej”. W referacie „Nauczyciel jako zawód” B. Śliwerski odpowiada przecząco na retoryczne pytanie: „Czy w przypadku nauczycieli mamy do czynienia z profesją?”. Przytacza podobne wnioski licznych specjalistów, m.in. A.C. Ornsteina i D.U. Levine’a (USA): „wiele osób wykonuje ten zawód bez odpowiedniego wykształcenia i licencji, nie ma też precyzyjnych kryteriów określających profesjonalną wiedzę i umiejętności do pełnienia roli nauczyciela, stąd i oczekiwania wobec szkół wyższych w zakresie kształcenia do tego zawodu są niespójne i niejasne. Wreszcie, na temat zawodu nauczyciela wypowiada się w tonie eksperckim każdy laik, mimo iż nie ma o tym żadnego pojęcia”[2].

Przypisy

  1. a b Edward Dereń: Nauczyciel – zawód czy misja i powołanie?. [w:] Portal 'Kształcenie nauczycieli w Polsce' [on-line]. Edward Dereń. [dostęp 2017-03-11].
  2. Bogusław Śliwerski: Nauczyciel jako zawód. [w:] I Kongres Zarządzania Oświatą, OSKKO, Łódź 27-29 września 2006 [on-line]. [dostęp 2017-03-14].
  3. Stanowisko Rady Języka Polskiego w sprawie żeńskich form nazw zawodów i tytułów, rjp.pan.pl [dostęp 2021-02-21].
  4. Nauczyciel. W: red. Wojciech Pomykało: Encyklopedia pedagogiczna. Warszawa: Fundacja "Innowacja", 1993, s. 439. (cyt. według: M. Torczyńska, Współczesny wizerunek zawodu nauczyciela …, 2014)
  5. Monika Torczyńska. Współczesny wizerunek zawodu nauczyciela w świetle badań opinii publicznej. „Rozprawy Społeczne”. VIII (3), 2014. 
  6. Malinowski T., (1995), Nauczyciel i społeczeństwo, Warszawa, PWN 1968
  7. Kamila Lorek: Nauczyciel (zdolny) w przestrzeni współczesnej edukacji. Kalisz: UAM w Poznaniu, Wydział Pedagogiczno-Artystyczny w Kaliszu, 2011. ISBN 978-83-62135-52-3.
  8. red. Zbigniew Kwieciński i Bogusław Śliwerski: Pedagogika (podręcznik akademicki) > Herbartyzm. [w:] Aneksy internetowe podręczników [on-line]. PWN. [dostęp 2017-03-14].
  9. Konstytucja RP, Art. 70. Prawo do nauki
  10. Karta Nauczyciela, Art. 1. 1. Ustawie podlegają nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni
  11. Muchacka B., Szymański M.,(2010), Nauczyciel w świecie współczesnym, Wydawnictwo Impuls, Kraków, ISBN 978-83-7308-937-2
  12. Makuch M., Moroń D., (2012), Edukacja i polityka edukacyjna. Współczesne wyzwania, problemy i rozwiązania z perspektywy Dolnego Śląska. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, ISBN 83-229-3330-4, 9788322933305
  13. a b Edward Dereń: Quo vadis edukacjo nauczycielska?. Edward Dereń. [dostęp 2017-03-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-12)].
  14. Rapport a l’UNESCO de la Commission internationale sur l’education pour le vingt et unieme siecle, presidee par Jacques Delors. L’education: un tresor est cache dedans. Paris: Editions UNESCO 1996, s. 128−132
  15. a b c Jan Żebrowski. Współczesny nauczyciel-wychowawca i jego świat wartości. „Studia Gdańskie”. IV. s. 163–176. 
  16. Uznawanie kwalifikacji zawodowych do wykonywania zawodu nauczyciela. [dostęp 2014-03-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-01)].
  17. Minister Pracy i Polityki Społecznej: J. Fedak. Poz. 537. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 kwietnia 2010 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz. U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415, z późn. zm.2). „Dziennik Ustaw”, s. 6919–6922, 27 kwietnia 2010. 

Bibliografia

  • Okoń W., (1973), Elementy Dydaktyki szkoły wyższej, wydanie II, Warszawa
  • Krawcewicz S., (1979), Współczesne problemy zawodu nauczyciela, Warszawa
  • Pilch T., (1996), Rozważania wokół etyki zawodu nauczyciela, Warszawa
  • Philipe M., (2003), Moralne wybory nauczycieli, Warszawa

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

The Geography Lesson or "The Black Spot".jpg
Pointing towards the lost French lands of Alsace-Lorraine in French classroom.
Legitymacja służbowa nauczyciela.jpg
Autor: Ericcolo, Licencja: CC BY-SA 4.0
Legitymacja służbowa nauczyciela