Nauka w Polsce

Pałac Staszica – siedziba kilku instytutów I Wydziału Polskiej Akademii Nauk

Nauka w Polsce – ogół działalności naukowej i badawczo-rozwojowej prowadzonej w Polsce. Dzień Nauki Polskiej obchodzony jest 19 lutego[1].

Historia

W 1364 założono pierwszą polską uczelnię – Akademię Krakowską (obecnie Uniwersytet Jagielloński)[2]. W 1543 astronom i polihistor Mikołaj Kopernik opublikował swoje dzieło De revolutionibus, które stało się zaczątkiem przewrotu kopernikańskiego[3]. W kolejnym stuleciu międzynarodowe uznanie zdobył gdańszczanin Jan Heweliusz – pionier selenografii i konstruktor teleskopów[4]. Z kolei alchemik Michał Sędziwój bywa uznawany za odkrywcę tlenu[5].

W czasie zaborów polska nauka i oświata stały się jednymi z narzędzi walki z zaborcą. Polscy uczelni działali często na emigracji, utrzymując jednak więź z ojczyzną[6]. Wśród nich znalazła się Maria Curie-Skłodowska, dwukrotna laureatka Nagrody Nobla, która jeden z odkrytych pierwiastków nazwała na cześć ojczystego kraju – polonem[7]. Odkrywca witamin Kazimierz Funk pracował w ciągu swej kariery naukowej w wielu miejscach na świecie, również w niepodległej Polsce (lata 1923–1927)[8]. Natomiast działający w Krakowie w drugiej połowie XIX wieku Zygmunt Wróblewski i Karol Olszewski jako pierwsi skroplili składniki powietrza; sam Olszewski dokonał później także skroplenia nowo odkrytego argonu[9]. Również w Krakowie powstał – wokół Napoleona Cybulskiego – ośrodek badań w dziedzinie fizjologii, który m.in. przyczynił się do odkrycia adrenaliny[10].

Podczas wojny polsko-bolszewickiej zespół matematyków i lingwistów dzięki innowacyjnym metodom pracy dokonał złamania rosyjskich szyfrów[11]. W dwudziestoleciu międzywojennym szczególnie wysoki poziom prezentowała polska szkoła matematyczna. Znaczący wkład w światową serologię i zwalczanie chorób zakaźnych wniósł Ludwik Hirszfeld. W tym okresie dokonano także reintrodukcji żubra w Puszczy Białowieskiej[12].

Podczas II wojny światowej naukowcy byli zmuszeni działać w podziemiu; środowisko naukowe poniosło duże straty, w samej zbrodni katyńskiej zginęło 44 wykładowców. Polscy naukowcy – kryptolodzy – bezpośrednio przyczynili się do zwycięstwa nad hitlerowskimi Niemcami poprzez złamanie szyfru Enigmy[13]. W rezultacie zmiany granic Polska utraciła dwa znaczące ośrodki akademickie na Kresach: Lwów i Wilno, zyskała natomiast możliwość rozwijania polskiego życia naukowego we Wrocławiu i innych miastach Ziem Odzyskanych[14]. Po zakończeniu działań wojennych nauka (włączona w nurt socjalistyczny) stała się formą odbudowy kraju[6]. Prowadzenie badań w zakresie historii wiązało się z ograniczeniami stawianymi przez cenzurę, tym niemniej środowisko polskich historyków starało się na miarę ówczesnych warunków pracować w sposób maksymalnie rzetelny, nie dopuszczając do całkowitej sowietyzacji krajowej historiografii[15].

1990 rok to powrót rzeczywistej i gwarantowanej ustawowo wolności akademickiej; wprowadzono wtedy także możliwość tworzenia uczelni prywatnych. Dodatkowo Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 zapewnia uczelniom wyższym autonomię, a każdemu człowiekowi – wolność prowadzenia badań naukowych[16][17]. Od 2018 roku kwestie prawne związane ze szkolnictwem wyższym i działalnością naukową reguluje ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce[18]. Wcześniej, w latach 2005–2018, obowiązywała ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym[19].

Uczelnie

W roku akademickim 2018/19 w Polsce działały 392 wyższe uczelnie, w tym 130 publicznych. Według stanu z 31 grudnia 2018 roku w polskich uczelniach kształciło się 1,23 mln osób[20]. W każdej edycji Akademickiego Rankingu Uniwersytetów Świata na liście głównej figurują dwie polskie uczelnie: Uniwersytet Jagielloński i Uniwersytet Warszawski (w czwartej lub piątej setce, zależnie od roku)[21].

Kariera naukowa

W Polsce nadaje się dwa stopnie naukowe:

Ponadto osoba posiadająca stopień naukowy doktora habilitowanego oraz wybitne osiągnięcia może otrzymać tytuł profesora[22].

Uprawnienie do nadawania stopnia naukowego w określonej dyscyplinie posiada uczelnia, instytut Polskiej Akademii Nauk, instytut badawczy albo instytut międzynarodowy, jeśli spełnia w tej dyscyplinie określone kryteria (posiada kategorię naukową A+, A albo B+)[23].

Nauczyciele akademiccy dzielą się na pracowników dydaktycznych, badawczych i badawczo-dydaktycznych[24]. Mogą oni być zatrudnieni na następujących stanowiskach:

Statut uczelni może określać również inne stanowiska dla nauczycieli akademickich[25].

Publikacje i czasopisma

W rankingu SJR Polska zajmuje 17. miejsce na świecie pod względem liczby wydanych publikacji naukowych w latach 1996–2019[26]. Według raportu ze stycznia 2018 roku 141 polskich czasopism naukowych znajdowało się na liście Journal Citation Reports i miało wyliczony Impact Factor, a 352 czasopisma były indeksowane w bazie Scopus[27].

Finansowanie nauki

W 2013 roku ⅔ funduszy przeznaczanych na badania naukowe pochodziło ze środków publicznych (w tym europejskich). Instytucjami powołanymi do ich dystrybucji są Narodowe Centrum Badań i Rozwoju oraz Narodowe Centrum Nauki[28].

Zobacz też

Przypisy

  1. 19 lutego – Dzień Nauki Polskiej. gov.pl, 2020-02-19. [dostęp 2020-07-15].
  2. Założenie uniwersytetu w Krakowie. Muzeum Historii Polski. [dostęp 2020-06-20].
  3. Maciej Iłowiecki: Dzieje nauki polskiej. Warszawa: Wydawnictwo „Interpress”, 1981, s. 43. ISBN 83-223-1876-6.
  4. Andrzej Kajetan Wróblewski: Historia fizyki. PWN, s. 182–183. ISBN 978-83-01-14635-1.
  5. Michał Sędziwój i kamień filozoficzny. PolskieRadio.pl. [dostęp 2020-06-20].
  6. a b Iłowiecki ↓, s. 13.
  7. Andrzej Kajetan Wróblewski: Historia fizyki. PWN, s. 406–408. ISBN 978-83-01-14635-1.
  8. Kazimierz Funk (23.02.1884-19.11.1967). naukowcydlaniepodleglej.pl, 2018. [dostęp 2020-06-30].
  9. Andrzej Kajetan Wróblewski: Historia fizyki. PWN, s. 361–363. ISBN 978-83-01-14635-1.
  10. Sto lat temu zmarł Napoleon Cybulski, współodkrywca adrenaliny, Nauka w Polsce, 26 kwietnia 2019 [dostęp 2019-04-29] (pol.).
  11. Prof. G. Nowik: Polacy w 1919 r. zapoczątkowali coś, czego nie zrobiło ani brytyjskie, ani francuskie biuro szyfrów. Dzieje.pl, 2020-08-14. [dostęp 2020-08-15].
  12. Iwona Kienzler: Nauka. Bellona / Edipresse, 2014, s. 10, 45, 76–78, seria: Dwudziestolecie Międzywojenne. ISBN 978-83-7769-973-7.
  13. Iwona Kienzler: Nauka. Bellona / Edipresse, 2014, s. 63, 65, 67, seria: Dwudziestolecie Międzywojenne. ISBN 978-83-7769-973-7.
  14. Andrzej Krajewski. Nauka ze Wschodu. „POLITYKA – Pomocnik historyczny”. Z Kresów na Kresy. s. 174. ISSN 2391-7717. 
  15. Zbigniew Romek, „Cenzura kreatywna” w PRL a środowisko naukowe historyków, „Przegląd Historyczny”, 1, 97.
  16. Radosław Rybkowski, Autonomia a rozliczalność – polskie wyzwania, „Nauka i Szkolnictwo Wyższe”, 1 (45), 2015.
  17. Jacek Sobczak, Wolność badań naukowych - standardy europejskie i rzeczywistość polska, „Nauka i Szkolnictwo Wyższe”, 2 (30), 2007.
  18. Dz.U. z 2018 r. poz. 1668.
  19. Dz.U. z 2005 r. nr 164, poz. 1365.
  20. Szkolnictwo wyższe w roku akademickim 2018/2019 (wyniki wstępne), Główny Urząd Statystyczny, 14 czerwca 2019 [dostęp 2020-06-22].
  21. Ranking najlepszych uczelni świata: UW w 4. setce, UJ – w piątej. naukawpolsce.pap.pl, 2018-08-16. [dostęp 2020-07-12].
  22. Dz.U. z 2018 r. poz. 1668, Art. 177.
  23. Dz.U. z 2018 r. poz. 1668, Art. 185.
  24. Dz.U. z 2018 r. poz. 1668, Art. 114.
  25. Dz.U. z 2018 r. poz. 1668, Art. 116.
  26. SJR – International Science Ranking. [dostęp 2020-06-29].
  27. Emanuel Kulczycki, Stan praktyk publikacyjnych polskich czasopism naukowych w 2017 roku, styczeń 2018, DOI10.6084/m9.figshare.5683813.
  28. Jerzy Wilkin, Finansowanie nauki i szkolnictwa wyższego w Polsce. Wybrane problemy i postulowane kierunki reform, „Studia BAS” (3 (35)), 2013.

Bibliografia

  • Maciej Iłowiecki: Dzieje nauki polskiej. Warszawa: Interpress. ISBN 83-223-1876-6.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Pałac Staszica w Warszawie 2021.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Pałac Staszica w Warszawie
Pałac Zamoyskich w Warszawie ul. Nowy Świat 2019.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Pałac Zamoyskich przy ul. Nowy Świat w Warszawie
Kraków - Collegium Novum 01.JPG
Autor: Lestat (Jan Mehlich), Licencja: CC-BY-SA-3.0
Collegium Novum w Krakowie.