Nauka w Polsce

Pałac Staszica – siedziba kilku instytutów I Wydziału Polskiej Akademii Nauk

Nauka w Polsce – ogół działalności naukowej i badawczo-rozwojowej prowadzonej w Polsce. Dzień Nauki Polskiej obchodzony jest 19 lutego^[1].

Historia

Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego

Wydział „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego

W 1364 założono pierwszą polską uczelnię – Akademię Krakowską (obecnie Uniwersytet Jagielloński)^[2]. W 1543 astronom i polihistor Mikołaj Kopernik opublikował swoje dzieło De revolutionibus, które stało się zaczątkiem przewrotu kopernikańskiego^[3]. W kolejnym stuleciu międzynarodowe uznanie zdobył gdańszczanin Jan Heweliusz – pionier selenografii i konstruktor teleskopów^[4]. Z kolei alchemik Michał Sędziwój bywa uznawany za odkrywcę tlenu^[5].

W czasie zaborów polska nauka i oświata stały się jednymi z narzędzi walki z zaborcą. Polscy uczelni działali często na emigracji, utrzymując jednak więź z ojczyzną^[6]. Wśród nich znalazła się Maria Curie-Skłodowska, dwukrotna laureatka Nagrody Nobla, która jeden z odkrytych pierwiastków nazwała na cześć ojczystego kraju – polonem^[7]. Odkrywca witamin Kazimierz Funk pracował w ciągu swej kariery naukowej w wielu miejscach na świecie, również w niepodległej Polsce (lata 1923–1927)^[8]. Natomiast działający w Krakowie w drugiej połowie XIX wieku Zygmunt Wróblewski i Karol Olszewski jako pierwsi skroplili składniki powietrza; sam Olszewski dokonał później także skroplenia nowo odkrytego argonu^[9]. Również w Krakowie powstał – wokół Napoleona Cybulskiego – ośrodek badań w dziedzinie fizjologii, który m.in. przyczynił się do odkrycia adrenaliny^[10].

Podczas wojny polsko-bolszewickiej zespół matematyków i lingwistów dzięki innowacyjnym metodom pracy dokonał złamania rosyjskich szyfrów^[11]. W dwudziestoleciu międzywojennym szczególnie wysoki poziom prezentowała polska szkoła matematyczna. Znaczący wkład w światową serologię i zwalczanie chorób zakaźnych wniósł Ludwik Hirszfeld. W tym okresie dokonano także reintrodukcji żubra w Puszczy Białowieskiej^[12].

Podczas II wojny światowej naukowcy byli zmuszeni działać w podziemiu; środowisko naukowe poniosło duże straty, w samej zbrodni katyńskiej zginęło 44 wykładowców. Polscy naukowcy – kryptolodzy – bezpośrednio przyczynili się do zwycięstwa nad hitlerowskimi Niemcami poprzez złamanie szyfru Enigmy^[13]. W rezultacie zmiany granic Polska utraciła dwa znaczące ośrodki akademickie na Kresach: Lwów i Wilno, zyskała natomiast możliwość rozwijania polskiego życia naukowego we Wrocławiu i innych miastach Ziem Odzyskanych^[14]. Po zakończeniu działań wojennych nauka (włączona w nurt socjalistyczny) stała się formą odbudowy kraju^[6]. Prowadzenie badań w zakresie historii wiązało się z ograniczeniami stawianymi przez cenzurę, tym niemniej środowisko polskich historyków starało się na miarę ówczesnych warunków pracować w sposób maksymalnie rzetelny, nie dopuszczając do całkowitej sowietyzacji krajowej historiografii^[15].

1990 rok to powrót rzeczywistej i gwarantowanej ustawowo wolności akademickiej; wprowadzono wtedy także możliwość tworzenia uczelni prywatnych. Dodatkowo Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 zapewnia uczelniom wyższym autonomię, a każdemu człowiekowi – wolność prowadzenia badań naukowych^[16][17]. Od 2018 roku kwestie prawne związane ze szkolnictwem wyższym i działalnością naukową reguluje ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce^[18]. Wcześniej, w latach 2005–2018, obowiązywała ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym^[19].

Uczelnie

W roku akademickim 2018/19 w Polsce działały 392 wyższe uczelnie, w tym 130 publicznych. Według stanu z 31 grudnia 2018 roku w polskich uczelniach kształciło się 1,23 mln osób^[20]. W każdej edycji Akademickiego Rankingu Uniwersytetów Świata na liście głównej figurują dwie polskie uczelnie: Uniwersytet Jagielloński i Uniwersytet Warszawski (w czwartej lub piątej setce, zależnie od roku)^[21].

Kariera naukowa

W Polsce nadaje się dwa stopnie naukowe:

• doktor,
• doktor habilitowany.

Ponadto osoba posiadająca stopień naukowy doktora habilitowanego oraz wybitne osiągnięcia może otrzymać tytuł profesora^[22].

Uprawnienie do nadawania stopnia naukowego w określonej dyscyplinie posiada uczelnia, instytut Polskiej Akademii Nauk, instytut badawczy albo instytut międzynarodowy, jeśli spełnia w tej dyscyplinie określone kryteria (posiada kategorię naukową A+, A albo B+)^[23].

Nauczyciele akademiccy dzielą się na pracowników dydaktycznych, badawczych i badawczo-dydaktycznych^[24]. Mogą oni być zatrudnieni na następujących stanowiskach:

• asystent,
• adiunkt,
• profesor uczelni,
• profesor.

Statut uczelni może określać również inne stanowiska dla nauczycieli akademickich^[25].

Publikacje i czasopisma

W rankingu SJR Polska zajmuje 17. miejsce na świecie pod względem liczby wydanych publikacji naukowych w latach 1996–2019^[26]. Według raportu ze stycznia 2018 roku 141 polskich czasopism naukowych znajdowało się na liście Journal Citation Reports i miało wyliczony Impact Factor, a 352 czasopisma były indeksowane w bazie Scopus^[27].

Finansowanie nauki

W 2013 roku ⅔ funduszy przeznaczanych na badania naukowe pochodziło ze środków publicznych (w tym europejskich). Instytucjami powołanymi do ich dystrybucji są Narodowe Centrum Badań i Rozwoju oraz Narodowe Centrum Nauki^[28].

Zobacz też

• oświata w Polsce
• klasyfikacja dziedzin i dyscyplin naukowych w Polsce

Przypisy

Bibliografia

• Maciej Iłowiecki: Dzieje nauki polskiej. Warszawa: Interpress. ISBN 83-223-1876-6.

Linki zewnętrzne

• Serwis „Nauka w Polsce” Polskiej Agencji Prasowej
• Serwis „Nauka Polska” Ośrodka Przetwarzania Informacji – Państwowego Instytutu Badawczego
• Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego