Nazewnictwo pierwiastków chemicznych
Nazewnictwo pierwiastków chemicznych – część nomenklatury chemicznej dotycząca nadawania i tworzenia nazw dla pierwiastków chemicznych. Za nadawanie nazw nowym pierwiastkom chemicznym, jak również za zasady systematycznego nazewnictwa nieodkrytych pierwiastków, odpowiada Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej (IUPAC).
Nadawanie nazw pierwiastkom chemicznym
Część pierwiastków znana była już w starożytności i ich nazwy pochodzą z tego okresu, choć pochodzenie części z nich jest obecnie niejasne. Pierwiastki odkrywane od średniowiecza aż po XX wiek brały swoje nazwy najczęściej od minerałów lub rud, z których były wyodrębniane, nazw geograficznych, właściwości fizycznych, obiektów astronomicznych czy też z mitologii. Nazwy pochodzące od nazwisk znanych naukowców pojawiać się zaczęły dopiero w XX wieku (np. kiur). Prawem odkrywcy danego pierwiastka było zawsze zaproponowanie nazwy, jednak nie zawsze nazwa taka przyjmowała się. Dochodziło również do sytuacji, w których pierwiastek miał przez pewien czas więcej niż jedną nazwę (np. rutherford był nazywany w państwach bloku wschodniego kurczatowem). Pierwsze poważne próby usystematyzowania nazewnictwa pierwiastków były podejmowane dopiero w pierwszej połowie XX wieku w ramach IUPAC. Dotychczas stosowane nazwy oraz ich pisownia zostały zatwierdzone, a spory pomiędzy uczonymi proponującymi różne nazwy dla tego samego pierwiastka zostały zakończone wybraniem jednej z nazw. Nie wydano zaleceń wskazujących jaki powinien być źródłosłów dla nazw nowych pierwiastków chemicznych, jednak zachowano tradycję, iż propozycję nazwy nowego pierwiastka ma prawo zgłosić jego odkrywca[1].
Obowiązujące od 2016 roku zalecenia IUPAC wskazują, że nazwa nowego pierwiastka chemicznego może pochodzić:
- z mitologii,
- od obiektu astronomicznego,
- od minerału lub podobnej substancji,
- od miejsca lub rejonu geograficznego,
- od właściwości pierwiastka,
- od nazwiska naukowca.
Nie może to być nazwa, która była kiedykolwiek używana w stosunku do któregoś z pierwiastków, ale ostatecznie nie została zaakceptowana. Końcówka nazwy powinna być zgodna z dotychczasową praktyką nazewniczą dla określonych grup pierwiastków: końcówka „-ium” dla pierwiastków grup 1–16, „-ine” dla pierwiastków 17. grupy i „-on” dla pierwiastków 18. grupy[a]. Odkrywca lub odkrywcy nowego pierwiastka mają prawo do zaproponowania nazwy po potwierdzeniu odkrycia przez IUPAC i Międzynarodową Unię Fizyki Czystej i Stosowanej (IUPAP). W przypadku braku takiej propozycji lub braku porozumienia pomiędzy odkrywcami, inicjatywę w zakresie nazwania nowego pierwiastka przejmuje IUPAC. Po wstępnym wybraniu nazwy pierwiastka, podlega ona ocenie przez naukowców spoza IUPAC i przy braku przeciwwskazań – jest oficjalnie zatwierdzana i publikowana w czasopiśmie Pure and Applied Chemistry[2].
Do czasu oficjalnego zatwierdzenia nazwy przez IUPAC, dopuszczalne jest nazewnictwo systematyczne lub określanie pierwiastka jego liczbą atomową (np. „pierwiastek 120”)[2].
Nazewnictwo systematyczne
Nomenklaturę systematyczną dla pierwiastków o liczbie atomowej większej niż 100 zatwierdzono w 1979 roku. Nazwa systematyczna pierwiastka pochodzi od jego liczby atomowej i tworzy się ją łącząc rdzenie przyporządkowane każdej cyfrze w takiej kolejności, w jakiej cyfry te występują w liczbie atomowej pierwiastka[b]. Podczas wymawiania nazwy systematycznej każdy rdzeń należy wymawiać oddzielnie. Symbol takiego pierwiastka jest zawsze trzyliterowy i pochodzi od pierwszych liter użytych rdzeni liczbowych, przy czym pierwsza litera takiego symbolu jest zawsze duża[3][4].
| Cyfra | Rdzeń liczbowy | Odpowiednik w języku angielskim | Litera |
|---|---|---|---|
| 0 | nil | nil | n |
| 1 | un | un | u |
| 2 | bi[c] | bi | b |
| 3 | tri[c] | tri | t |
| 4 | kwad | quad | q |
| 5 | pent | pent | p |
| 6 | heks | hex | h |
| 7 | sept | sept | s |
| 8 | okt | oct | o |
| 9 | enn/en[d] | enn/en | e |
| Liczba atomowa | Rdzenie liczbowe | Nazwa systematyczna | Odpowiednik w języku angielskim | Symbol |
|---|---|---|---|---|
| 119 | un + un + enn | ununenn | ununennium | Uue |
| 122 | un + bi + bi | unbibi | unbibium | Ubb |
| 124 | un + bi + kwad | unbikwad | unbiquadium | Ubq |
| 126 | un + bi + heks | unbiheks | unbihexium | Ubh |
| 130 | un + tri + nil | untrinil | untrinilium | Utn |
| 154 | un + pent + kwad | unpentkwad | unpentquadium | Upq |
| 184 | un + okt + kwad | unoktkwad | unoctquadium | Uoq |
| 190 | un + en + nil | unennil | unennilium | Uen |
| 195 | un + enn + pent | unennpent | unennpentium | Uep |
| 199 | un + enn + enn | unennenn | enennennium | Uee |
Uwagi
- ↑ Końcówki te są standardowe dla nazw pierwiastków w języku angielskim. W tłumaczeniach nazw na język polski reguła ta nie występuje.
- ↑ W języku angielskim do tak utworzonej nazwy dodaje się zawsze końcówkę „-ium”. Stąd też w przypadku, gdy liczba atomowa pierwiastka kończy się cyfrą 2 lub 3, pomija się jedną literę „i”, by nie tworzyć zbitek „biium” lub „triium”. Według zaleceń Polskiego Towarzystwa Chemicznego końcówki „-ium” nie stosuje się w polskich nazwach systematycznych pierwiastków.
- ↑ a b W przypadku wystąpienia w nazwie pierwiastka końcówki „-bi” lub „-tri”, nazwa taka przyjmuje rodzaj nijaki i nie podlega odmianie[5].
- ↑ Jedną literę „n” pomija się w sytuacji, gdy w liczbie atomowej pierwiastka cyfra 9 poprzedza cyfrę 0, by nie tworzyć zbitki „ennnil”.
Przypisy
- ↑ Vivi Ringnes, Origin of the names of chemical elements, „Journal of Chemical Education”, 66 (9), 1989, s. 731–738, DOI: 10.1021/ed066p731 (ang.).
- ↑ a b Willem H. Koppenol i inni, How to name new chemical elements (IUPAC Recommendations 2016), „Pure and Applied Chemistry”, 88 (4), 2016, DOI: 10.1515/pac-2015-0802 (ang.).
- ↑ Nomenklatura chemii nieorganicznej. Zalecenia 1990, Zofia Stasicka (red.), Komisja Nomenklatury Chemii Nieorganicznej Polskiego Towarzystwa Chemicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1998, s. 46–48, ISBN 83-229-1873-9.
- ↑ Neil G. Connelly i inni, Nomenclature of Inorganic Chemistry. IUPAC Recommendations 2005 (Red Book), International Union of Pure and Applied Chemistry, RSC Publishing, 2005, s. 46–47, ISBN 978-0-85404-438-2 (ang.).
- ↑ Adam Wolański, Nazwy pierwiastków, [w:] Poradnia Językowa PWN [online], 9 czerwca 2021 [dostęp 2021-06-21], Cytat: Nazwy pierwiastków zakończone na -i przyjmują rodzaj nijaki (jako neutralny) i nie podlegają w polszczyźnie odmianie.