Neologizm

Neologizm[1] (z gr. νεος + λογός „nowe słowo”), innowacja językowa[1] – nowy element wykształcony na gruncie danego języka, pewnej jego formy lub – dla celów artystycznych – w ramach tekstu literackiego. Innowacje wprowadza się do języka celowo – w celu wypełnienia pewnych luk leksykalnych – lub nieświadomie, np. poprzez dopasowanie wyjątkowych form wyrazowych do reguły większościowej[2], przy czym różny bywa stopień ich akceptacji oraz ugruntowania w języku[1][3]. Innowacje utrwalone i przyjęte w praktyce językowej przybierają charakter zmian językowych[3].

Termin „neologizm” odnosi się przede wszystkim do innowacji leksykalnych (słownikowych), służących zaspokojeniu nowych potrzeb nazewniczych lub wyrażeniu zróżnicowanego stosunku mówiących do otoczenia[1][4]. Neologizmy występują również w utworach literackich, gdzie pełnią funkcję artystyczną[4]; służą np. odświeżeniu języka, precyzowaniu znaczeń, uzyskiwaniu efektów brzmieniowych[5]. Powstają albo na gruncie rodzimych materiałów słowotwórczych, albo poprzez zapożyczanie leksemów pochodzenia obcego[6].

Innowacje językowe nadające istniejącym wyrazom nowe znaczenia określa się mianem neosemantyzmów[6].

Zastosowanie neologizmów

W niektórych państwach neologizmy leksykalne powstają w wysokich gremiach purystycznych rad językowych, które w trosce o „czystość” języka narodowego urabiają własną terminologię, by uniknąć konieczności posłużenia się pożyczkami obcymi. Z takiego postępowania szczególnie znana jest Francja. Neologizmy mogą jednak wchodzić do obiegu również poprzez zapożyczenie z innego języka[4]. Tak działo się od zawsze, stąd w polszczyźnie dawniejsze makaronizmy dzisiaj uważane są już za prawowitą i ugruntowaną część leksyki.

Inaczej rzecz ma się z neologizmami powstałymi na nazwanie rzeczy istniejących w fikcji literackiej. Wielu literatów tworzy takie wyrazy, aby doraźnie wzbogacić zasób słowny, uzupełnić brakujące im określenia potrzebne w danym kontekście.

W literaturze polskiej neologizmy zaczęto częściej stosować w polskim modernizmie, wcześniej tworzyli je Juliusz Słowacki i Cyprian Kamil Norwid. Dopiero w Młodej Polsce neologizacja poezji najpierw objęła futurystów – Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec (m.in. XX wiek, W drodze) – a następnie pisarzy epoki postmodernizmu – Juliana Tuwima i Bolesława Leśmiana. Tuwim (Bal w operze, Słopiewnie) i Leśmian (Dusiołek, Śnigrobek), a także Aleksander Wat marzyli o stworzeniu języka pozarozumowego, który swoją neologistyczną znaczeniowością nie budził racjonalnych skojarzeń, lecz przeciwnie - irracjonalne odczucia. Na epoce języka pozarozumowego wzorowali się później Miron Białoszewski i Stanisław Lem.

W polszczyźnie jednym z twórców często sięgających do neologizmów był Bolesław Leśmian, a w języku angielskim James Joyce. Leśmian zreformował zupełnie wszystkie skojarzeniowo ważne człony językowe dochodząc do perfekcji budowania nastroju słowami. Ważnym utworem Joyce’a jest Finnegans Wake – dzieło, które nie tylko nie może być zakwalifikowane do jakiejkolwiek kategorii i gatunku, ale zgodnie z hipotezami język, jakim jest pisany ten utwór, ma być zrozumiały dla całej ludzkości pozarozumowo.

Do zagranicznych pisarzy, którzy często stosowali neologizmy w swoich dziełach, można zaliczyć m.in. Lewisa Carrolla, George’a Orwella, Samuela Becketta, Briana Aldissa, Roalda Dahla, J.R.R. Tolkiena i Terry’ego Pratchetta.

Formalny podział innowacji

Typologia formalna wyróżnia następujące typy innowacji[3]:

Funkcjonalny podział innowacji

Typologia funkcjonalna wyróżnia następujące typy innowacji[3]:

  • innowacje uzupełniające mają charakter leksykalny i służą wypełnieniu braków w systemie nazewniczym, nazywając nowo powstałe desygnaty, np. walentynki, dekomunizacja; zaspokajają nową potrzebę wyrażenia stanów emocjonalnych, np.: oszołom, superatrakcyjny. Powstają najczęściej poprzez neosemantyzację, zapożyczenia, mogą także przybierać formę neologizmów słowotwórczych lub frazeologicznych;
  • innowacje regulujące służą usuwaniu z języka zjawisk wyjątkowych, dotyczą głównie systemu gramatycznego, np.: forma gałęziami (uznawana przez normę), koniami, przyjacielami (odstępstwa fleksyjne);
  • innowacje rozszerzające powstają poprzez rozszerzenie zakresu stosowania schematu gramatycznego, np.: cztery dziewczęta zamiast czworo dziewcząt wskutek czego następuje poszerzenie łączliwości liczebników głównych kosztem zbiorowych;
  • innowacje alternatywne wskutek nasilania się mód i tendencji tworzą alternatywne określenia dla tego samego zjawiska, np.: zapożyczone z angielskiego lider obok dawnego przywódca;
  • innowacje nawiązujące tworzą nowe formy językowe w analogii do form już istniejących, np.: nienormatywne protokół z zebrania zamiast protokół zebrania nawiązuje do fraz relacja z zebrania, sprawozdanie z zebrania lub również nienormatywne przywiązywać do czegoś uwagę zamiast przywiązywać wagę powstało w analogii do zwracać na coś uwagę;
  • innowacje skracające służą ekonomizacji języka, mają charakter skrótu lub skrótowca, np.: inż., Pekao, albo też powstają poprzez uniwerbizację: budżetówka (od strefa budżetowa). Skróceniu może podlegać także składnia: Dawno wiedział o tym, że go zdradza;
  • innowacje precyzujące mają charakter ściśle znaczeniowy, służą likwidowaniu zbędnej synonimii, np.: romanse (przygody miłosne) i romansy (typ powieści).

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b c d Urbańczyk 1992 ↓, s. 221–222.
  2. ↑ Joanna Dobkowska, W pigułce. Nauka o języku. Repetytorium. Liceum i technikum, wyd. 1, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2019, s. 84, ISBN 978-83-02-18249-5, OCLC 1107607313.
  3. ↑ a b c d Markowski 2010 ↓.
  4. ↑ a b c Mistrík 1993 ↓, s. 294.
  5. ↑ Joanna Dobkowska, W pigułce. Nauka o języku. Repetytorium. Liceum i technikum, wyd. 1, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2019, s. 68, ISBN 978-83-02-18249-5, OCLC 1107607313.
  6. ↑ a b Adam Kalbarczyk, Dariusz Trześniowski, Oblicza epok: język polski: podręcznik: liceum i technikum: zakres podstawowy i rozszerzony 1.1, wyd. I, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2019, s. 231, ISBN 978-83-02-18087-3, OCLC 1111749316.

Bibliografia