Niccolò Machiavelli

Niccolò Machiavelli

Portret Machiavelliego, autorstwa Santi di Tito
Imię i nazwisko	Niccolò di Bernardo dei Machiavelli
Data i miejsce urodzenia	3 maja 1469 Florencja
Data i miejsce śmierci	21 czerwca 1527 Florencja
Narodowość	Florencja (Włochy)
Dziedzina sztuki	literatura

Niccolò di Bernardo dei Machiavelli [nikkoˈlɔ makjaˈvɛlli] (ur. 3 maja 1469 r. we Florencji, zm. 21 czerwca 1527 r. w Sant'Andrea in Percussina k. Florencji^[1]) – prawnik, filozof, pisarz społeczny i polityczny, historyk i dyplomata florencki, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli renesansowej myśli politycznej^[2]. Napisał traktat o sprawowaniu władzy pt. Książę, który sprawił, że od jego nazwiska powstał termin makiawelizm. Opisywał funkcjonowanie zarówno republik, jak i królestw. W 1559 jego pisma znalazły się na kościelnym indeksie ksiąg zakazanych.

Życiorys

Życie Machiavellego ściśle związane było z historycznymi wydarzeniami i politycznym kontekstem jego czasów. Rozwojowi kultury renesansowej towarzyszyło znaczne rozbicie i niestabilność polityczna Włoch. Florencja, pod przywództwem Medyceuszy była jednym z najważniejszych miast włoskich, pod względem politycznym, gospodarczym i kulturowym. W roku urodzin Machiavellego, w 1469, miastem zaczął rządzić Wawrzyniec Wspaniały, który po pewnym czasie umocnił porządek w mieście (np. poprzez zdławienie spisku Pazzich, jak i skutecznie przeciwstawił się intrygom papieża Sykstusa IV i króla Neapolu Ferdynanda. Wydarzenia te znajdą odzwierciedlenie w późniejszych utworach Machiavellego^[3].

Dzieciństwo i młodość

Machiavelli urodził się 3 maja 1469 w Florencji w rodzinie z tradycjami politycznymi, ale nie należącej do lokalnych elit politycznych i majątkowych (ottimati). Jego rodzicami byli Bernard, doktor prawa, oraz Bartolomea Nelli. Chociaż jego dochody nie były znaczne, dysponował obszerną biblioteką, a w jego domu wysoko ceniono naukę^[4]. Niccolo odebrał staranne wykształcenie humanistyczne. Czytał licznych autorów starożytnych w łacińskich oryginałach lub tłumaczeniach (greki nie znał)^[5].

Niewiele wiadomo o okresie jego młodości (1489-1498). Dwa lata po śmierci Wawrzyńca Wspaniałego w 1492, Francja pod rządami Karola VIII najechała i podbiła znaczącą część Włoch. Syn i następca Wawrzyńca, Piero, poddał mu terytorium i twierdze florenckie. Wzburzeni mieszczanie wygnali Medyceuszy w listopadzie 1494, a w mieście zapanował ustrój republikański. Wśród niepokojów wybiła się postać dominikańskiego kaznodziei Girolamo Savonaroli, który łączył nawoływania do oczyszczenia moralnego, z przekonaniami republikańskimi i apokaliptyczną retoryką na granicy herezji. 23 maja 1498, po oskarżeniu przez papieża Aleksandra VI o herezję, Savonarola został skazany i powieszony. Florencja pozostawała profrancuska i republikańska, aż do 1512^[6].

Kariera publiczna

W tym czasie Machiavelli rozpoczynał swoją karierę publiczną. 19 czerwca 1498 Machiavelli został wybrany drugim kanclerzem, a wkrótce potem sekretarzem zajmującym się sprawami wojny i stosunków zagranicznych w magistracie Rady Dziesięciu. Wiązało się to z prowadzeniem korespondencji i misjami dyplomatycznymi^[7]. Wiemy, że te doświadczenie praktycznej działalności publicznej, w połączeniu z oczytaniem w klasycznych pismach politycznych i historycznych, miało zasadnicze znaczenie dla jego uformowania umysłowego^[8].

W 1496 zmarła jego matka, a w 1500 jego ojciec. W 1501 Machiavelli poślubił Mariettę Corsini, z którą miał kilkoro dzieci. Dorosłość osiągnęła jedna córka, Bartolomea, oraz czterech synów (Bernarda, Ludovicia, Piera, Guida)^[9].

Od roku 1498 informacje na temat działalności Machiavellego są znacznie obfitsze, w związku z jego rosnącym znaczeniem w rządzie Republiki, licznymi misjami dyplomatycznymi i związanymi z nimi korespondencją^[9]. Odbył liczne misje dyplomatyczne, m.in. na dwory Ludwika XII, Maksymiliana I i Juliusza II. Poznał też Cezara Borgię, syna papieża Aleksandra VI. Machiavelli stanął na czele kancelarii i będąc bliskim współpracownikiem Piera Soderiniego (od 1502), miał duży wpływ na politykę miasta. W 1505-1506 zrealizowano jego pomysł powołania z terytoriów florenckich milicję. Jej organizacja i wyszkolenie wzbudzały podziw współczesnych i były dumą Machiavellego^[10]. W 1507 został sekretarzem zreorganizowanej Rady Dziewięciu^[10].

W 1511 papież Juliusz II zorganizował Ligę Świętą skierowaną przeciwko francuskim najeźdźcom i ich sojusznikom. W 1512 za przyzwoleniem papieskim Hiszpanie najechali ziemie Florencji, obalili republikę i przywrócili rządy Medyceuszy (Julian Medyceusz). Machiavelli jako wysoki urzędnik blisko związany z obalonym Soderinim, został zwolniony ze służby publicznej, na rok zakazano mu opuszczać terytorium Florencji i zakazano wstępu do pałacu rządowego^[11]. Musiał się bronić przed oskarżeniami, że spiskował przeciwko Medyceuszom już w 1513. Aresztowano go, zakuto w kajdany i torturowano na wahadle. Przez 22 dni był trzymany w wilgotnym lochu, z którego zwolniono go na mocy ogólnej amnestii związanej z wyborem kardynała Giovanniego di Medici na papieża (jako Leona X)^[12]. Mimo licznych prób powrotu do łask, nigdy nie powrócił do czynnej polityki i pozostałe lata życia spędził na działalności intelektualnej^[13]. Traktaty polityczne, które wtedy napisał, z wyjątkiem O sztuce wojny (1521), wydano pośmiertnie.

Końcowe lata życia

Po wyjściu z więzienia musiał wyjechać z miasta. Osiedlił się w posiadłości wiejskiej w San Casciano in Val di Pesa. Jego utwory i korespondencja (m.in. z jego przyjacielem Francesco Vettorim oraz Francesciem Guicciardinim) ujawnia frustrację związaną z oddaleniem od spraw publicznych i liczne próby szukania poparcia. Machiavelli pisał, że dysponuje obszernym doświadczeniem i wiedzą na temat rządzenia, które mogą przysłużyć się miastu, a które obecnie pozostają zupełnie niewykorzystane^[14]. W tym czasie pisze liczne utwory literackie i traktaty polityczne, które, z wyjątkiem O sztuce wojny (1521), zostaną wydane pośmiertnie.

Jego starania, o odzyskanie łaski Medyceuszy zakończyły się częściowym powodzeniem w 1520. Dzięki wstawiennictwu przyjaciół zbliżył się do kardynała Giulia de Medici (późniejszego papieża Klemensa VII) i uzyskał zlecenie Uniwersytetu Florenckiego napisania historii miasta. Dzieło to (Historie florenckie) zostało zaprezentowane papieżowi Klemensowi VII w 1525, a pierwsze jego wydanie ukazało się już po śmierci Machiavellego, w 1532^[15].

W maju 1521 Machiavelli został posłem do kapituły franciszkanów w Carpi^[16]. Wraz z rosnącym zagrożeniem zewnętrznym, związanym z rywalizacją na terenie Włoch Karola V (Hiszpania i Cesarstwo Rzymskie) i Franciszka I (Francja), Medyceusze sięgnęli po doświadczenie Machiavellego w obronności i organizacji milicji. W 1526 został sekretarzem rady do spraw nadzoru nam murami obronnymi. W wyniku działań wojennych doszło do złupienia Rzymu w 1527 i uwięzienia papieża Klemensa VII (Giullia de Medici). We Florencji, która uniknęła zdobycia przez siły najeźdźców, doszło do obalenia Medyceuszy i ustanowienia republiki^[17].

Machiavelli zmarł we Florencji w 22 czerwca 1527 roku, cierpiąc na bóle brzucha związane z zapaleniem otrzewnej^[18]. Został pochowany we Florencji w kościele Santa Croce.

(c) JoJan, CC BY 3.0

Rzeźba na zewnątrz galerii Uffizii, Florencja.

Amoralizm

Prawdziwy Machiavelli różni się od tego obecnego w zbiorowej świadomości jako autor Księcia (1513). Choć przez to ocena jego postaci jest raczej negatywna, to na przykład Stendhal powiedział o Machiavellim, że "pozwolił nam poznać człowieka".

Jako autor Księcia i słynnej maksymy, że cel uświęca środki, Machiavelli jest czasami zaliczany do tradycji amoralistycznej (por. Protagoras, Kallikles, Stirner, Nietzsche). Z drugiej strony wielu badaczy podkreśla, że dosłowna interpretacja tej maksymy wskazuje na brak głębszego zrozumienia traktatu. Podkreślają oni, że w wielu miejscach Machiavelli wyraźnie stwierdza, że stosowanie tej zasady jest ograniczone: "okrucieństwo i terror należy stosować, ale rozsądnie i tylko w miarę potrzeby".

Machiavelli ma negatywną wizję natury człowieka. Jego zdaniem ludźmi kierują niskie pobudki i egoizm. Nawet jeśli ktoś chciałby postępować moralnie, będzie mu bardzo trudno obronić się przed powszechną niegodziwością. "Racja nic nie znaczy, gdy nie jest poparta siłą", pisał, a gdzie indziej: "w polityce bezbronni prorocy nie zwyciężają".

Nowatorstwo podejścia

Amoralizm, cynizm i wyrachowanie, które przypisuje się postawie makiawelicznej, u samego Machiavellego wynika ze specyficznego podejścia do zagadnień związanych z problematyką państwa.

Machiavelli, rozumiejąc państwo jako twór złożony z władcy i podporządkowanych mu jednostek, mało interesował się społeczeństwem, bardziej warunkami działania w danym ustroju politycznym, do czego przydatna jest według niego wiedza psychologiczna.

Jego absolutne nowatorstwo polegało na tym, że traktował państwo jako twór całkowicie ludzki, bez pierwiastka boskiego. Jego poprzednikiem w tej kwestii był Marsyliusz z Padwy, który w sporze między papiestwem a cesarstwem, odwołując się do awerroistycznej teorii dwóch prawd: wiary i rozumu, dowodził niezależności państwa.

Realizm polityczny

Słowa "polityka" używał w sensie trochę węższym niż rzecz się ma w powszechnym użyciu. Polityka w jego mniemaniu dotyczyła bezpieczeństwa zewnętrznego, pokoju wewnętrznego, stabilności i poziomu zamożności. Ale nie obejmowała już wychowania, realizacji ideałów czy moralności.

Realizm polityczny to metoda badania zjawisk życia społecznego i politycznego. Odrzucamy model postrzegania rzeczywistości przez pryzmat tego, jak powinna ona wyglądać. Kluczowa staje się wiedza czerpana z doświadczenia historycznego, jak również z obserwacji empirycznej.

Takie rozumienie polityki wykluczało myślenie utopijne. Machiavelli podszedł do problematyki państwa w sposób naukowo-techniczny. Nie oceniał, lecz opisywał politykę tak, jakby mówił o mechanizmie. Dlatego tradycja anglosaska powszechnie uznaje go za ojca nauk politycznych. Nazywa się go też założycielem nowożytnej filozofii polityki i odkrywcą "nowego moralnego kontynentu"^[19].

Skupiał się na odkryciu reguł skutecznego działania. Jest to jego zdaniem możliwe, bo zdarzenia się powtarzają, a natura ludzka jest stała. Zachowanie człowieka da się przewidzieć, jeśli tylko rozporządzamy wiedzą, którą daje nam studiowanie historii.

Virtù

Ważnym dla zrozumienia filozofii Machiavellego pojęciem jest cnota virtù – zbiór specyficznych sprawności politycznych: energii, inicjatywy, zdolności do podejmowania decyzji i szybkiego działania. To ona pozwala nam choć częściowo zapanować nad naszym losem, którym jednak i tak w znacznej mierze rządzi przypadek. W ten sposób projekt Machiavellego przeciwstawia się dominującej w średniowieczu koncepcji boskiej opatrzności.

Armia narodowa

Poszczególne państwa włoskie przełomu XV i XVI wieku toczyły między sobą niekończące się batalie. Pomyślność ekonomiczna pozwalała na wynajmowanie oddziałów wojsk zaciężnych. Zdaniem Machiavellego najbardziej pożyteczną dla kraju jest armia złożona z własnych obywateli, kierujących się patriotyzmem, nie zaś chęcią zysku.

Krytyka

Głównymi opozycjonistami wobec poglądów Machiavellego byli XVII-wieczni hiszpańscy katolicy. Powodem krytyki było uznawanie przez twórcę Księcia wartości politycznych jako niezależnych, w niektórych przypadkach nawet nadrzędnych nad religijnymi. Claudio Clemente w El Machiavelismo degollado, 1637 czy Alvia de Castro w Verdadera razon de Estado, 1616 dowodzili, że przeciwne rozumowaniu Machiavellego działanie, zgodnie z moralnością, jest podstawą powodzenia władców w rządzeniu państwem. Pedro Rivandeyra wysunął pogląd potępiający makiawelistów, jako ludzi bezbożnych, heretyków, którzy nie mają szacunku dla religii, skupiając się wyłącznie na racji stanu^[20].

Nawiązania w kulturze

• Postać Machiavellego pojawiła się w grach komputerowych Lionheart: Legacy of the Crusader, Assassin’s Creed II, Assassin’s Creed: Brotherhood i Dying Light. Jest też wymieniony jako autor książki w grze Portal 2.
• W albumie Kamienie Przemysława Gintrowskiego znajduje się utwór zatytułowany „Machiavelli”.

Dzieła

• 1499 – Discorso sopra le cose di Pisa,
• 1502 – Del modo di trattare i popoli della Valdichiana ribellati,
• 1502 – Del modo tenuto dal duca Valentino nell’ammazzare Vitellozzo Vitelli, Oliverotto da Fermo, etc.,
• 1502 – Discorso sopra la provisione del danaro,
• 1506 – Decennale primo (poème en terza rima),
• 1508-1512 – Ritratti delle cose dell’Alemagna,
• 1509 – Decennale secondo,
• 1510 – Ritratti delle cose di Francia,
• 1512-1517 – Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio,

  (pl) Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Tytusa Liwiusza,

• 1513 (?) – Andria,
• 1513 – Il Principe, pierwsza publikacja w 1532,

  (pl) Książę,

• 1513 – Mandragola,

  (pl) Mandragora,

• 1514 – Della lingua,
• 1515 (?) – Clizia,
• 1515 – Belfagor arcidiavolo,

  (pl) O Belfagorze arcydiable,

• 1517 – Asino d’oro,
• 1519-1520 – Dell’arte della guerra,

  (pl) O sztuce wojny,

• 1520 – Discorso sopra il riformare lo stato di Firenze,
• 1520 – Sommario delle cose della città di Lucca,
• 1520 – Vita di Castruccio Castracani da Lucca,
• 1521-1525 – Istorie fiorentine,

  (pl) Historie florenckie,

• 1525 – Frammenti storici,

Przypisy

Bibliografia

• James B.J.B. Atkinson James B.J.B., Niccolò Machiavelli: a portrait, [w:] John W.J.W. Najemy (red.), The Cambridge Companion to Machiavelli, Cambridge: Cambridge University Press, 2010, s. 14-30 .

• Konstanty Grzybowski: komentarz Niccolo Machiavelli Książę Warszawa 1970.
• Jan Malarczyk U źródeł włoskiego realizmu politycznego. Machiavelli i Guicciardini. Lublin 1963.
• Antonina Kłoskowska Machiavelli jako humanista na tle włoskiego Odrodzenia Łódź 1954.
• Paweł Fiktus Interpretacje virtu Niccolo Machiavellego w nauce polskiej (w:) Wrocławskie Studia Erazmiańskie (Studia Erasmiana Wratislaviensia) red. Mirosław Sadowski, Piotr Szymaniec Wrocław 2008.
• Marta Baranowska, Cel uświęca środki, czyli Niccolò Machiavellego rozważania o władzy, Toruń 2018

Linki zewnętrzne

• Dzieła Niccolò Machiavellego (ang.)
• CaryC. Nederman CaryC., Macchiavelli, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy [online], CSLI, Stanford University, 20 października 2014, ISSN 1095-5054 [dostęp 2017-12-30]  (ang.).
• Dzieła Niccolò Machiavellego w bibliotece Polona