Niccolò Machiavelli

Niccolò Machiavelli
Ilustracja
Portret Machiavelliego, autorstwa Santi di Tito
Imię i nazwisko

Niccolò di Bernardo dei Machiavelli

Data i miejsce urodzenia

3 maja 1469
Florencja

Data i miejsce śmierci

21 czerwca 1527
Florencja

Narodowość

Florencja (Włochy)

Dziedzina sztuki

literatura

Faksymile

Niccolò di Bernardo dei Machiavelli [nikkoˈlɔ makjaˈvɛlli] (ur. 3 maja 1469 r. we Florencji, zm. 21 czerwca 1527 r. w Sant'Andrea in Percussina k. Florencji[1]) – prawnik, filozof, pisarz społeczny i polityczny, historyk i dyplomata florencki, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli renesansowej myśli politycznej[2]. Napisał traktat o sprawowaniu władzy pt. Książę, który sprawił, że od jego nazwiska powstał termin makiawelizm. Opisywał funkcjonowanie zarówno republik, jak i królestw. W 1559 jego pisma znalazły się na kościelnym indeksie ksiąg zakazanych.

Życiorys

Życie Machiavellego ściśle związane było z historycznymi wydarzeniami i politycznym kontekstem jego czasów. Rozwojowi kultury renesansowej towarzyszyło znaczne rozbicie i niestabilność polityczna Włoch. Florencja, pod przywództwem Medyceuszy była jednym z najważniejszych miast włoskich, pod względem politycznym, gospodarczym i kulturowym. W roku urodzin Machiavellego, w 1469, miastem zaczął rządzić Wawrzyniec Wspaniały, który po pewnym czasie umocnił porządek w mieście (np. poprzez zdławienie spisku Pazzich, jak i skutecznie przeciwstawił się intrygom papieża Sykstusa IV i króla Neapolu Ferdynanda. Wydarzenia te znajdą odzwierciedlenie w późniejszych utworach Machiavellego[3].

Dzieciństwo i młodość

Machiavelli urodził się 3 maja 1469 w Florencji w rodzinie z tradycjami politycznymi, ale nie należącej do lokalnych elit politycznych i majątkowych (ottimati). Jego rodzicami byli Bernard, doktor prawa, oraz Bartolomea Nelli. Chociaż jego dochody nie były znaczne, dysponował obszerną biblioteką, a w jego domu wysoko ceniono naukę[4]. Niccolo odebrał staranne wykształcenie humanistyczne. Czytał licznych autorów starożytnych w łacińskich oryginałach lub tłumaczeniach (greki nie znał)[5].

Niewiele wiadomo o okresie jego młodości (1489-1498). Dwa lata po śmierci Wawrzyńca Wspaniałego w 1492, Francja pod rządami Karola VIII najechała i podbiła znaczącą część Włoch. Syn i następca Wawrzyńca, Piero, poddał mu terytorium i twierdze florenckie. Wzburzeni mieszczanie wygnali Medyceuszy w listopadzie 1494, a w mieście zapanował ustrój republikański. Wśród niepokojów wybiła się postać dominikańskiego kaznodziei Girolamo Savonaroli, który łączył nawoływania do oczyszczenia moralnego, z przekonaniami republikańskimi i apokaliptyczną retoryką na granicy herezji. 23 maja 1498, po oskarżeniu przez papieża Aleksandra VI o herezję, Savonarola został skazany i powieszony. Florencja pozostawała profrancuska i republikańska, aż do 1512[6].

Kariera publiczna

W tym czasie Machiavelli rozpoczynał swoją karierę publiczną. 19 czerwca 1498 Machiavelli został wybrany drugim kanclerzem, a wkrótce potem sekretarzem zajmującym się sprawami wojny i stosunków zagranicznych w magistracie Rady Dziesięciu. Wiązało się to z prowadzeniem korespondencji i misjami dyplomatycznymi[7]. Wiemy, że te doświadczenie praktycznej działalności publicznej, w połączeniu z oczytaniem w klasycznych pismach politycznych i historycznych, miało zasadnicze znaczenie dla jego uformowania umysłowego[8].

W 1496 zmarła jego matka, a w 1500 jego ojciec. W 1501 Machiavelli poślubił Mariettę Corsini, z którą miał kilkoro dzieci. Dorosłość osiągnęła jedna córka, Bartolomea, oraz czterech synów (Bernarda, Ludovicia, Piera, Guida)[9].

Od roku 1498 informacje na temat działalności Machiavellego są znacznie obfitsze, w związku z jego rosnącym znaczeniem w rządzie Republiki, licznymi misjami dyplomatycznymi i związanymi z nimi korespondencją[9]. Odbył liczne misje dyplomatyczne, m.in. na dwory Ludwika XII, Maksymiliana I i Juliusza II. Poznał też Cezara Borgię, syna papieża Aleksandra VI. Machiavelli stanął na czele kancelarii i będąc bliskim współpracownikiem Piera Soderiniego (od 1502), miał duży wpływ na politykę miasta. W 1505-1506 zrealizowano jego pomysł powołania z terytoriów florenckich milicję. Jej organizacja i wyszkolenie wzbudzały podziw współczesnych i były dumą Machiavellego[10]. W 1507 został sekretarzem zreorganizowanej Rady Dziewięciu[10].

W 1511 papież Juliusz II zorganizował Ligę Świętą skierowaną przeciwko francuskim najeźdźcom i ich sojusznikom. W 1512 za przyzwoleniem papieskim Hiszpanie najechali ziemie Florencji, obalili republikę i przywrócili rządy Medyceuszy (Julian Medyceusz). Machiavelli jako wysoki urzędnik blisko związany z obalonym Soderinim, został zwolniony ze służby publicznej, na rok zakazano mu opuszczać terytorium Florencji i zakazano wstępu do pałacu rządowego[11]. Musiał się bronić przed oskarżeniami, że spiskował przeciwko Medyceuszom już w 1513. Aresztowano go, zakuto w kajdany i torturowano na wahadle. Przez 22 dni był trzymany w wilgotnym lochu, z którego zwolniono go na mocy ogólnej amnestii związanej z wyborem kardynała Giovanniego di Medici na papieża (jako Leona X)[12]. Mimo licznych prób powrotu do łask, nigdy nie powrócił do czynnej polityki i pozostałe lata życia spędził na działalności intelektualnej[13]. Traktaty polityczne, które wtedy napisał, z wyjątkiem O sztuce wojny (1521), wydano pośmiertnie.

Końcowe lata życia

Po wyjściu z więzienia musiał wyjechać z miasta. Osiedlił się w posiadłości wiejskiej w San Casciano in Val di Pesa. Jego utwory i korespondencja (m.in. z jego przyjacielem Francesco Vettorim oraz Francesciem Guicciardinim) ujawnia frustrację związaną z oddaleniem od spraw publicznych i liczne próby szukania poparcia. Machiavelli pisał, że dysponuje obszernym doświadczeniem i wiedzą na temat rządzenia, które mogą przysłużyć się miastu, a które obecnie pozostają zupełnie niewykorzystane[14]. W tym czasie pisze liczne utwory literackie i traktaty polityczne, które, z wyjątkiem O sztuce wojny (1521), zostaną wydane pośmiertnie.

Jego starania, o odzyskanie łaski Medyceuszy zakończyły się częściowym powodzeniem w 1520. Dzięki wstawiennictwu przyjaciół zbliżył się do kardynała Giulia de Medici (późniejszego papieża Klemensa VII) i uzyskał zlecenie Uniwersytetu Florenckiego napisania historii miasta. Dzieło to (Historie florenckie) zostało zaprezentowane papieżowi Klemensowi VII w 1525, a pierwsze jego wydanie ukazało się już po śmierci Machiavellego, w 1532[15].

W maju 1521 Machiavelli został posłem do kapituły franciszkanów w Carpi[16]. Wraz z rosnącym zagrożeniem zewnętrznym, związanym z rywalizacją na terenie Włoch Karola V (Hiszpania i Cesarstwo Rzymskie) i Franciszka I (Francja), Medyceusze sięgnęli po doświadczenie Machiavellego w obronności i organizacji milicji. W 1526 został sekretarzem rady do spraw nadzoru nam murami obronnymi. W wyniku działań wojennych doszło do złupienia Rzymu w 1527 i uwięzienia papieża Klemensa VII (Giullia de Medici). We Florencji, która uniknęła zdobycia przez siły najeźdźców, doszło do obalenia Medyceuszy i ustanowienia republiki[17].

Machiavelli zmarł we Florencji w 22 czerwca 1527 roku, cierpiąc na bóle brzucha związane z zapaleniem otrzewnej[18]. Został pochowany we Florencji w kościele Santa Croce.

Rzeźba na zewnątrz galerii Uffizii, Florencja.

Amoralizm

Prawdziwy Machiavelli różni się od tego obecnego w zbiorowej świadomości jako autor Księcia (1513). Choć przez to ocena jego postaci jest raczej negatywna, to na przykład Stendhal powiedział o Machiavellim, że "pozwolił nam poznać człowieka".

Jako autor Księcia i słynnej maksymy, że cel uświęca środki, Machiavelli jest czasami zaliczany do tradycji amoralistycznej (por. Protagoras, Kallikles, Stirner, Nietzsche). Z drugiej strony wielu badaczy podkreśla, że dosłowna interpretacja tej maksymy wskazuje na brak głębszego zrozumienia traktatu. Podkreślają oni, że w wielu miejscach Machiavelli wyraźnie stwierdza, że stosowanie tej zasady jest ograniczone: "okrucieństwo i terror należy stosować, ale rozsądnie i tylko w miarę potrzeby".

Machiavelli ma negatywną wizję natury człowieka. Jego zdaniem ludźmi kierują niskie pobudki i egoizm. Nawet jeśli ktoś chciałby postępować moralnie, będzie mu bardzo trudno obronić się przed powszechną niegodziwością. "Racja nic nie znaczy, gdy nie jest poparta siłą", pisał, a gdzie indziej: "w polityce bezbronni prorocy nie zwyciężają".

Nowatorstwo podejścia

Amoralizm, cynizm i wyrachowanie, które przypisuje się postawie makiawelicznej, u samego Machiavellego wynika ze specyficznego podejścia do zagadnień związanych z problematyką państwa.

Machiavelli, rozumiejąc państwo jako twór złożony z władcy i podporządkowanych mu jednostek, mało interesował się społeczeństwem, bardziej warunkami działania w danym ustroju politycznym, do czego przydatna jest według niego wiedza psychologiczna.

Jego absolutne nowatorstwo polegało na tym, że traktował państwo jako twór całkowicie ludzki, bez pierwiastka boskiego. Jego poprzednikiem w tej kwestii był Marsyliusz z Padwy, który w sporze między papiestwem a cesarstwem, odwołując się do awerroistycznej teorii dwóch prawd: wiary i rozumu, dowodził niezależności państwa.

Realizm polityczny

Słowa "polityka" używał w sensie trochę węższym niż rzecz się ma w powszechnym użyciu. Polityka w jego mniemaniu dotyczyła bezpieczeństwa zewnętrznego, pokoju wewnętrznego, stabilności i poziomu zamożności. Ale nie obejmowała już wychowania, realizacji ideałów czy moralności.

Realizm polityczny to metoda badania zjawisk życia społecznego i politycznego. Odrzucamy model postrzegania rzeczywistości przez pryzmat tego, jak powinna ona wyglądać. Kluczowa staje się wiedza czerpana z doświadczenia historycznego, jak również z obserwacji empirycznej.

Takie rozumienie polityki wykluczało myślenie utopijne. Machiavelli podszedł do problematyki państwa w sposób naukowo-techniczny. Nie oceniał, lecz opisywał politykę tak, jakby mówił o mechanizmie. Dlatego tradycja anglosaska powszechnie uznaje go za ojca nauk politycznych. Nazywa się go też założycielem nowożytnej filozofii polityki i odkrywcą "nowego moralnego kontynentu"[19].

Skupiał się na odkryciu reguł skutecznego działania. Jest to jego zdaniem możliwe, bo zdarzenia się powtarzają, a natura ludzka jest stała. Zachowanie człowieka da się przewidzieć, jeśli tylko rozporządzamy wiedzą, którą daje nam studiowanie historii.

Virtù

Ważnym dla zrozumienia filozofii Machiavellego pojęciem jest cnota virtù – zbiór specyficznych sprawności politycznych: energii, inicjatywy, zdolności do podejmowania decyzji i szybkiego działania. To ona pozwala nam choć częściowo zapanować nad naszym losem, którym jednak i tak w znacznej mierze rządzi przypadek. W ten sposób projekt Machiavellego przeciwstawia się dominującej w średniowieczu koncepcji boskiej opatrzności.

Armia narodowa

Poszczególne państwa włoskie przełomu XV i XVI wieku toczyły między sobą niekończące się batalie. Pomyślność ekonomiczna pozwalała na wynajmowanie oddziałów wojsk zaciężnych. Zdaniem Machiavellego najbardziej pożyteczną dla kraju jest armia złożona z własnych obywateli, kierujących się patriotyzmem, nie zaś chęcią zysku.

Krytyka

Głównymi opozycjonistami wobec poglądów Machiavellego byli XVII-wieczni hiszpańscy katolicy. Powodem krytyki było uznawanie przez twórcę Księcia wartości politycznych jako niezależnych, w niektórych przypadkach nawet nadrzędnych nad religijnymi. Claudio Clemente w El Machiavelismo degollado, 1637 czy Alvia de Castro w Verdadera razon de Estado, 1616 dowodzili, że przeciwne rozumowaniu Machiavellego działanie, zgodnie z moralnością, jest podstawą powodzenia władców w rządzeniu państwem. Pedro Rivandeyra wysunął pogląd potępiający makiawelistów, jako ludzi bezbożnych, heretyków, którzy nie mają szacunku dla religii, skupiając się wyłącznie na racji stanu[20].

Nawiązania w kulturze

Dzieła

  • 1499 – Discorso sopra le cose di Pisa,
  • 1502 – Del modo di trattare i popoli della Valdichiana ribellati,
  • 1502 – Del modo tenuto dal duca Valentino nell’ammazzare Vitellozzo Vitelli, Oliverotto da Fermo, etc.,
  • 1502 – Discorso sopra la provisione del danaro,
  • 1506 – Decennale primo (poème en terza rima),
  • 1508-1512 – Ritratti delle cose dell’Alemagna,
  • 1509 – Decennale secondo,
  • 1510 – Ritratti delle cose di Francia,
  • 1512-1517 – Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio,
    (pl) Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Tytusa Liwiusza,
  • 1513 (?) – Andria,
  • 1513 – Il Principe, pierwsza publikacja w 1532,
    (pl) Książę,
  • 1513 – Mandragola,
    (pl) Mandragora,
  • 1514 – Della lingua,
  • 1515 (?) – Clizia,
  • 1515 – Belfagor arcidiavolo,
    (pl) O Belfagorze arcydiable,
  • 1517 – Asino d’oro,
  • 1519-1520 – Dell’arte della guerra,
    (pl) O sztuce wojny,
  • 1520 – Discorso sopra il riformare lo stato di Firenze,
  • 1520 – Sommario delle cose della città di Lucca,
  • 1520 – Vita di Castruccio Castracani da Lucca,
  • 1521-1525 – Istorie fiorentine,
    (pl) Historie florenckie,
  • 1525 – Frammenti storici,

Przypisy

  1. Biosfera: Niccolo Machiavelli prof. Zbigniew Mikołejko w audycji Karoliny Głowackiej, radio TokFM, 2013.02.14, dostęp 2013.02.16
  2. Machiavelli Niccolò, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-09-03].
  3. Atkinson 2010 ↓, s. 16.
  4. Atkinson 2010 ↓, s. 15.
  5. Atkinson 2010 ↓, s. 15-16.
  6. Atkinson 2010 ↓, s. 16-17.
  7. Atkinson 2010 ↓, s. 17-18.
  8. Atkinson 2010 ↓, s. 17.
  9. a b Atkinson 2010 ↓, s. 18.
  10. a b Atkinson 2010 ↓, s. 19.
  11. Atkinson 2010 ↓, s. 21.
  12. Atkinson 2010 ↓, s. 22.
  13. Atkinson 2010 ↓, s. 22-.
  14. Atkinson 2010 ↓, s. 22-25.
  15. Atkinson 2010 ↓, s. 25.
  16. Atkinson 2010 ↓, s. 26.
  17. Atkinson 2010 ↓, s. 27.
  18. Atkinson 2010 ↓, s. 28.
  19. L. Strauss, Czym jest filozofia polityki?, (w:) Demokracja a elitaryzm władzy. Wybór źródeł, Kraków 2006, s. 171.
  20. Konstanty Grzybowski; Komentarz; w: Nicholo Machiavelli; Książę Warszawa 1970, s. LXXXII-LXXXIII

Bibliografia

  • James B. Atkinson, Niccolò Machiavelli: a portrait, [w:] John W. Najemy (red.), The Cambridge Companion to Machiavelli, Cambridge: Cambridge University Press, 2010, s. 14-30.
  • Konstanty Grzybowski: komentarz Niccolo Machiavelli Książę Warszawa 1970.
  • Jan Malarczyk U źródeł włoskiego realizmu politycznego. Machiavelli i Guicciardini. Lublin 1963.
  • Antonina Kłoskowska Machiavelli jako humanista na tle włoskiego Odrodzenia Łódź 1954.
  • Paweł Fiktus Interpretacje virtu Niccolo Machiavellego w nauce polskiej (w:) Wrocławskie Studia Erazmiańskie (Studia Erasmiana Wratislaviensia) red. Mirosław Sadowski, Piotr Szymaniec Wrocław 2008.
  • Marta Baranowska, Cel uświęca środki, czyli Niccolò Machiavellego rozważania o władzy, Toruń 2018

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Machiavelli Signature.svg
Niccolò Machiavelli's signature.
Portrait of Niccolò Machiavelli.jpg
High resolution portrait of Niccolò Machiavelli enhanced using several copies scanned from the books.