Niecierpek

Niecierpek
Ilustracja
Morfologia (niecierpek pospolity)
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

wrzosowce

Rodzina

niecierpkowate

Rodzaj

niecierpek

Nazwa systematyczna
Impatiens L.
Sp. Pl. 937. 1753
Typ nomenklatoryczny

Impatiens noli-tangere L.[3]

Synonimy
  • Balsamina Mill.
  • Impatientella H. Perrier
  • Semeiocardium Zoll.
  • Trimorphopetalum Baker[4]
Impatiens tangeriana
Niecierpek pospolity

Niecierpek (Impatiens L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny niecierpkowatych. Należy do niego ok. 1070 gatunków[5]. Występują one przede wszystkim na obszarach tropikalnych i subtropikalnych Afryki i Azji[6][7]. W Europie i Polsce rodzimy jest tylko jeden gatunek – niecierpek pospolity I. noli-tangere[7], ale kilka gatunków rozprzestrzenia się jako rośliny inwazyjne – niecierpek drobnokwiatowy, gruczołowaty i pomarańczowy[8]. Rośliny z tego rodzaju zasiedlają różne siedliska. Liczne gatunki uprawiane jako rośliny ozdobne, niektóre wykorzystywane są także jako jadalne, lecznicze i kosmetyczne.

Rozmieszczenie geograficzne

Rodzaj jest najbardziej zróżnicowany w strefie tropikalnej i subtropikalnej Starego Świata. Liczne gatunki związane są zwłaszcza z obszarami górskimi Afryki Subsaharyjskiej[9] (ok. 110 gatunków[10]), Madagaskaru (270 gatunków)[10], bardzo licznie rodzaj reprezentowany jest także na subkontynencie indyjskim i w Azji wschodniej i południowo-wschodniej; w Chinach rośnie 227 gatunków, z czego 187 to endemity[9]. Zasięg rodzaju obejmuje pozostałą część Azji i Europę, przy czym na tym kontynencie rośnie jako rodzimy tylko jeden gatunek – niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere[10]. W Ameryce Północnej (od Alaski po Panamę)[5] rośnie 6 gatunków[10].

Gatunki flory Polski[8]

Morfologia

Pokrój
Rośliny jednoroczne i byliny o mięsistej łodydze, płożące, prosto wzniesione, czasem kępiaste i bulwiaste[7].
Liście
Skrętoległe, naprzeciwległe lub okółkowe, ogonkowe (z dwoma gruczołkami przy ogonku). Blaszka liściowa zwykle ząbkowana[7].
Kwiaty
Grzbieciste, odwracające się „do góry nogami” podczas rozwoju. Działki kielicha są trzy, nie są równe i nie są zrośnięte. Dolna działka jest rozdęta woreczkowato lub ma kształt łódeczkowaty, na końcu wyciągnięta jest w ostrogę. Płatków korony jest pięć i one także zwykle są nierówne. Para bocznych płatków jest dwuczęściowa – ich dolna część tworzy wargę. Górny płatek jest często wyraźnie większy lub mniejszy od pozostałych. Pręcików jest pięć. Zalążnia górna, powstaje z pięciu owocolistków. Szyjka słupka jest krótka, na końcu często pięciołatkowa[7].
Owoce
Torebki, których mięsiste ściany w stanie dojrzałym pękają i zwijają się gwałtownie, wyrzucając w efekcie nasiona[7].

Biologia i ekologia

Niecierpki są roślinami autochorycznymi – rozsiewają się samoistnie, wyrzucając nasiona z dojrzałych owoców na odległość do kilku metrów. Reakcję tę ułatwiają bodźce mechaniczne takie jak podmuch wiatru lub bezpośredni dotyk, stąd nazwa tej rośliny w wielu językach związana jest z niecierpliwością (łac., ang. impatiens, pol. niecierpek) lub nietolerancją dotyku (np. gatunek Impatiens noli-tangere od łac. noli me tangere – "nie dotykaj mnie", ang. touch-me-not).

Kwiaty zapylane są przez błonkoskrzydłe i motyle, rzadko przez ptaki[7].

Niecierpki zasiedlają różne siedliska – łąki, lasy, często brzegi wód i miejsca wilgotne[7], niektóre rosną jako epifity[10]. Wiele gatunków ma nieco gruboszowatą budowę – mięsistą łodygę, czasem pachykauliczną (słabo rozgałęzioną) (np. I. pachycaulon). I. mirabilis ma pokrój niskiego drzewa z grubym pniem, podobnie grube łodygi ma I. winkleri[10].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny niecierpkowatych Balsaminaceae, z rzędu wrzosowców. W obrębie rodziny jest siostrzany względem monotypowego rodzaju Hydrocera[2].

Wykaz gatunków

Zastosowanie

Ze względu na ozdobne kwiaty niektóre gatunki i odmiany z tego rodzaju uprawiane są często jako rośliny ozdobne[7], niektóre znajdują przy tym zastosowanie w kosmetologii. Do popularnie uprawianych należy niecierpek balsamina I. balsamina, którego kwiaty wykorzystywane są także do barwienia paznokci. Uprawiany i wykorzystywany jako roślina lecznicza bywa niecierpek pomarańczowy I. capensis. Także uprawiany bywa niecierpek gruczołowaty I. glandulifera o jadalnych owocach. Bardzo popularny w uprawie, także doniczkowej, jest niecierpek nowogwinejski I. hawkeri, którego wyhodowano liczne kultywary, także pochodzenia mieszańcowego. W obrębie rodzimego zasięgu (na Nowej Gwinei) roślina ta wykorzystywana jest jako źródło soli. Inny często uprawiany gatunek ozdobny, także z licznymi odmianami, w tym pochodzenia mieszańcowego to niecierpek Wallera I. walleriana. Rośliną ozdobną o wonnych białych kwiatach jest I. tinctoria. Z bulw tego gatunku pozyskuje się czerwony barwnik wykorzystywany w kosmetyce[10].

Gatunki uprawiane w Polsce[8][11]
  • niecierpek balsamina Impatiens balsamina L.
  • niecierpek Balfoura Impatiens balfourii Hook. f.
  • niecierpek szorstki Impatiens scabrida DC.
  • niecierpek Wallera Impatiens walleriana Hook. f. in Oliv.
  • niecierpek nowogwinejski Impatiens hawkeri W. Bull

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-04-22] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-05].
  4. ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-08-15].
  5. ↑ a b Impatiens Riv. ex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-09-04].
  6. ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  7. ↑ a b c d e f g h i Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 206. ISBN 0-333-74890-5.
  8. ↑ a b c Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 101-102, ISBN 978-83-62975-45-7.
  9. ↑ a b Impatiens Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-09-04].
  10. ↑ a b c d e f g David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 463. ISBN 978-1-107-11502-6.
  11. ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.), Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.

Media użyte na tej stronie