Niemieckie represje wobec ludności Łasina (1939)

Pomnik poświęcony mieszkańcom Łasina zamordowanym w 1939

Niemieckie represje wobec ludności Łasina (1939) – masowe represje wobec ludności Łasina i okolicznych miejscowości, zastosowane przez okupantów niemieckich jesienią 1939. W ramach akcji „politycznego oczyszczania terytorium” członkowie paramilitarnego Selbstschutzu zamordowali wówczas ok. 150 mieszkańców powiatu grudziądzkiego.

Działalność Nordewina Koerbera

W okresie międzywojennym w okolicach Łasina aktywnie działały niemieckie organizacje mniejszościowe o zabarwieniu pronazistowskim. Jednym z liderów miejscowej społeczności niemieckiej był Nordewin von Diest-Koerber – właściciel majątku ziemskiego w Nowych Jankowicach. Pełnił on funkcję przewodniczącego Związku Młodych Niemców (niem. Deutsches Jungblock), młodzieżowej przybudówki tzw. Zjednoczenia Niemieckiego (niem. Deutsche Vereinigung). Na terenie swojego majątku Koerber zorganizował ośrodek treningowy, w którym miejscowi Niemcy przechodzili przeszkolenie ideologiczne i wojskowe. Niektórzy uczestnicy organizowanych tam kursów byli kierowani na dalsze przeszkolenie do Rzeszy lub Wolnego Miasta Gdańska. Polska opinia publiczna była informowana o prawdziwym charakterze działalności Koerbera przez członków Związku Podoficerów Rezerwy z Grudziądza, którzy postawili sobie za cel monitorowanie antypolskiej działalności niemieckich organizacji mniejszościowych[1].

Wkrótce po rozpoczęciu kampanii wrześniowej w rejonie Łasina ujawniły się niemieckie bojówki. Już 1 września 1939 w komunikacie sztabu Armii „Pomorze”, informującym o przebiegu działań wojennych w pierwszej połowie dnia (godz. 9:00-14:00), pojawiła się informacja, iż w tamtejszych okolicach „uzbrojone bandy miejscowej ludności niemieckiej mordują Polaków”. Kilka dni później tereny powiatu grudziądzkiego zostały opanowane przez oddziały Wehrmachtu. Körber, który w kwietniu 1939 roku zbiegł na terytorium Wolnego Miasta Gdańska, powrócił wówczas do Nowych Jankowic[2].

„Polityczne oczyszczanie terytorium”

Intelligenzaktion prusy zachodnie.png

Wkrótce po wkroczeniu wojsk niemieckich na terenie powiatu grudziądzkiego zaczęły tworzyć się pierwsze struktury Selbstschutzu – paramilitarnej formacji złożonej z przedstawicieli niemieckiej mniejszości narodowej zamieszkującej terytorium przedwojennej Polski. Nordwin Körber objął wówczas funkcję dowódcy tzw. II rejonu Selbstschutzu w powiecie grudziądzkim (z siedzibą w Nowych Jankowicach)[3]. Jego ludzie wraz z funkcjonariuszami policji niemieckiej rozpoczęli masowe aresztowania Polaków. Był to element szerszej akcji eksterminacyjnej, wymierzonej w pierwszym rzędzie w polską inteligencję, którą narodowi socjaliści obarczali winą za politykę polonizacyjną prowadzoną na Pomorzu Gdańskim w okresie międzywojennym oraz traktowali jako główną przeszkodę na drodze do szybkiego i całkowitego zniemczenia regionu[a].

Wyroki śmierci na aresztowanych mieszkańców Łasina były wydawane podczas spotkań na tzw. Sali Spittera przy tamtejszym Rynku[4]. Pierwszą grupę skazańców, w większości rolników i działaczy społecznych, rozstrzelano 7 września na placu zwanym „Magdalenką”[5].

W październiku i listopadzie 1939 roku Selbstschutz dokonał kilku masowych egzekucji na terenie Łasina bądź w okolicznych lasach[6][7]. Między innymi w żwirowni na północnym zboczu doliny Osy (w lesie obok szosy prowadzącej do Przesławic) Niemcy rozstrzelali ok. 40 Polaków – m.in. mieszkańców Słupa i Szczepanek[8]. Pewną liczbę aresztowanych wywieziono także do obozu dla internowanych w Grudziądzu. Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa zostali oni wkrótce później zamordowani w Mniszku-Grupie lub na Księżych Górach pod Grudziądzem[9]. Kilku księży z dekanatu łasińskiego zostało także rozstrzelanych w Klamrach (powiat chełmiński).

Jesienią 1939 zamordowano łącznie ok. 150 mieszkańców Łasina i okolicznych wsi. Między innymi aresztowano dziesięciu duchownych katolickich z dekanatu łasińskiego, spośród których siedmiu zostało zamordowanych (ks. Leon Gregorkiewicz, ks. Franciszek Kędzierski, ks. Jan Martenka, ks. Stanisław Niklas, ks. Alojzy Ptach, ks. Anastazy Sadowski, ks. Franciszek Wilczewski)[10]. W gronie ofiar znaleźli się także: Julian Dymny – sołtys wsi Jankowice, Wojciech Lisiewicz – sołtys wsi Szembruk oraz pięcioosobowa rodzina Karbowskich z Nogatu. Niemcy zamordowali również ośmiu rolników z Przesławic koło Łasina oraz pewną liczbę rolników z Jankowic i kupców ze Słupnicy[7].

Po wojnie

Po wojnie odnalezione zwłoki ofiar niemieckiego terroru zostały w większości przypadków ekshumowane i przeniesione na cmentarz parafialny w Łasinie[5]. Ciała Polaków zamordowanych w żwirowni pochowano natomiast na cmentarzu parafialnym w Grucie[8]. Przy ul. Dworcowej w Łasinie (w pobliżu parku miejskiego) postawiono pomnik dłuta artysty-rzeźbiarza Ignacego Zelka, upamiętniający mieszkańców Łasina i okolic zamordowanych przez Selbstschutz w 1939 roku. Pomnik ma kształt prostokąta, w którego środkowej części, na postumencie, umieszczono postać żołnierza z wzniesioną prawą ręką, a powyżej – rzeźbę orła z rozpostartymi skrzydłami. Po obu stronach zapisano nazwiska 148 ofiar niemieckiego terroru. Na postumencie widnieje napis „Jeszcze Polska nie zginęła”, a u stóp figury umieszczono płytę nagrobną z napisem: „Tu leżą ofiary barbarzyństwa hitlerowskiego 1939 – 1945. Cześć ich pamięci”[11][12]. Pamiątkowy krzyż postawiono także na miejscu straceń w żwirowni (1989)[8].

Nordwin Körber zginął w 1943 roku podczas pożaru majątku należącego do jego córki, Anny Kleinschmidt z Błonowa[9].

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Do grona inteligencji Niemcy nie zaliczali wyłącznie osób należących z powodu wykształcenia do określonej warstwy społecznej, lecz wszystkich tych, wokół których z racji ich aktywności i postawy mógł się rozwijać ruch oporu – a więc ludzi, których cechowała aktywność, umiejętności kierownicze lub autorytet w polskim społeczeństwie. Nazistowscy decydenci używali w stosunku do tej szerokiej grupy określenia „polska warstwa przywódcza” (niem. Führungsschicht).

Przypisy

  1. ↑ Barbara Bojarska: Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gdańskim (wrzesień-grudzień 1939). Poznań: Instytut Zachodni, 1972, s. 25.
  2. ↑ Barbara Bojarska: Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gdańskim... op.cit., s. 36.
  3. ↑ Stanisław Kardasz (red.): Diecezja Toruńska. Historia i Teraźniejszość. T. 12: Dekanat Łasiński. Toruń: Wydawnictwo Diecezjalne w Toruniu, 1997, s. 26. ISBN 83-86471-03-4.
  4. ↑ Józef Błachnio (red.): Przewodnik po Grudziądzu i okolicy. Grudziądz: Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki dla Powiatu Grudziądzkiego i Miasta Grudziądza, 1968, s. 85.
  5. ↑ a b Stanisław Kardasz (red.): Diecezja Toruńska... op.cit., s. 44.
  6. ↑ Stanisław Kardasz (red.): Diecezja Toruńska... op.cit., s. 14.
  7. ↑ a b Maria Wardzyńska: Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2009, s. 172. ISBN 978-83-7629-063-8.
  8. ↑ a b c Stanisław Kardasz (red.): Diecezja Toruńska... op.cit., s. 73.
  9. ↑ a b Barbara Bojarska: Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gdańskim... op.cit., s. 79.
  10. ↑ Stanisław Kardasz (red.): Diecezja Toruńska... op.cit., s. 16.
  11. ↑ Józef Błachnio (red.): Przewodnik po Grudziądzu i okolicy. op.cit., s. 85-87.
  12. ↑ Łasin – mogiła zbiorowa ofiar terroru hitlerowskiego z okresu II wojny światowej. Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. [dostęp 2012-02-29].

Bibliografia

  • Józef Błachnio (red.): Przewodnik po Grudziądzu i okolicy. Grudziądz: Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki dla Powiatu Grudziądzkiego i Miasta Grudziądza, 1968, s. 85.
  • Barbara Bojarska: Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gdańskim (wrzesień-grudzień 1939). Poznań: Instytut Zachodni, 1972.
  • Stanisław Kardasz (red.): Diecezja Toruńska. Historia i Teraźniejszość. T. 12: Dekanat Łasiński. Toruń: Wydawnictwo Diecezjalne w Toruniu, 1997. ISBN 83-86471-03-4.
  • Maria Wardzyńska: Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2009. ISBN 978-83-7629-063-8.
  • Łasin – mogiła zbiorowa ofiar terroru hitlerowskiego z okresu II wojny światowej. Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. [dostęp 2012-02-29].

Media użyte na tej stronie

Pomnik Magdalenka Lasin.jpg
Autor: Dosp84, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pomnik na Magdalence w Łasinie
Intelligenzaktion prusy zachodnie.png
Autor: Lonio17 na podstawie: Maria Wardzyńska: Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce. Intelligenzaktion. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2009, Licencja: CC BY-SA 4.0
Intelligenzaktion w Okręgu Rzeszy Gdańsk - Prusy Zachodnie (1939-1940).