Nikołaj Gogol

Nikołaj Gogol

Nikołaj Gogol-Janowski

Kopia portretu autorstwa F. Mollera z 1841
Imię i nazwisko	Nikołaj Wasiljewicz Gogol-Janowski
Data i miejsce urodzenia	31 marca 1809 Soroczyńce Wielkie, Gubernia połtawska, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	4 marca 1852 Moskwa, Imperium Rosyjskie
Narodowość	ukraińska/rosyjska[a][1]
Język	rosyjski
Dziedzina sztuki	proza, dramat, publicystyka, liryka
Muzeum artysty	Dom Gogola
Ważne dzieła
Szynel Ożenek Rewizor Martwe dusze

Nikołaj Gogol, właśc. Nikołaj Wasiljewicz Gogol-Janowski (pol. również Mikołaj Gogol^[2][3][4], Mikołaj Hohol^[5][6], ros. Николай Васильевич Гоголь, ukr. Мико́ла Васи́льович Го́голь, Mykoła Wasylowycz Hohol), urodzony jako Nikołaj Janowski (ros. Николай Яно́вский), herbu Jastrzębiec (ur. 19 marca^?/ 31 marca 1809^[7] w Soroczyńcach Wielkich, zm. 21 lutego^?/ 4 marca 1852 w Moskwie) – rosyjski pisarz, poeta, dramaturg i publicysta pochodzenia ukraińskiego; klasyk literatury rosyjskiej.

Zasłynął jako autor komedii obyczajowych (Rewizor, Ożenek) i utworów o tematyce życia „małych ludzi” (Szynel, Nos). W swych satyrach często przedstawiał rosyjski system administracyjny, którego nieprawidłowości oceniał w kategoriach moralnych oraz oskarżał wynaturzonych przedstawicieli rosyjskiej szlachty, uzupełnionych wypowiedziami o pozytywnych cechach rosyjskiego charakteru narodowego.

Doprowadził do dominacji prozy fabularnej w literaturze rosyjskiej, był mistrzem wyrosłej z romantyzmu groteski, niezrównanym satyrykiem-humorystą. Wzbogacił język artystyczny o specyficzne i ekspresywne słownictwo opisywanych środowisk^[8].

Życiorys

Pochodzenie

Herb Hohol-Janowskich Jastrzębiec

Nikołaj Gogol urodził się w ukraińskiej ziemiańskiej rodzinie Hohol-Janowskich (ros. Gogol-Janowskich) herbu Jastrzębiec, żyjącej od kilku pokoleń w Lewobrzeżnej Ukrainie. Hohol-Janowscy byli również skoligaceni z najważniejszymi wojskowymi rodami Hetmańszczyzny.

Początkowo Janowscy byli rodem prawosławnych duchownych w okolicach Połtawy. Protoplasta rodu – Jan (Iwan Jakowycz), znany pod duchownym imieniem o. Ioann, był od 1695 roku wikarym w cerkwi św. Trójcy w Łubniach, a od 1723 proboszczem Uspieńskiej cerkwi w podłubieńskiej wsi Kononówka. Od polskiej formy jego imienia „Jan” pochodzi nazwisko rodowe „Janowscy”. Syn Jana, Damian (Dziemian) Janowski, absolwent Akademii Mohylańskiej w Kijowie, zajął po ojcu stanowisko proboszcza w Kononówce. Natomiast wnuk Jana, a dziadek Nikołaja Gogola, Atanazy (Opanas) Janowski (1738-1808) był pisarzem pułkowym, oficerem wojsk najpierw kozackich, a następnie rosyjskich. Atanazy ożenił się z Tatianą, pochodzącą z ważnego kozackiego rodu Łyzohub, praprawnuczką hetmana Piotra Doroszenki i prawnuczką hetmana Iwana Skoropadskiego.

Po otrzymaniu od cesarzowej Katarzyny II patentu szlacheckiego (1792 rok) Atanazy Janowski dodał do nazwiska, jako przydomek rodowy, nazwisko panieńskie swojej matki – Hohol (ros. Gogol). W oficjalnych dokumentach pisał, że jego „przodkowie byli nazwiska Hohol, z polskiej narodowości”, mając prawdopodobnie na myśli pochodzenie po matce od dawnego szlacheckiego rodu Hohol lub Hohoł (nazwisko pochodzi od nazwy ptaka gągoł, ukr. гоголь)^[9]. Hohołowie pochodzili z Rusi Koronnej (ich siedziby rodowe znajdowały się w województwach ruskim, podolskim i wołyńskim), zostali uszlachceni i nosili polski herb Jastrzębiec^[b]. Najsłynniejszymi przedstawicielami rodu byli biskup pińsko-turowski Jonasz Hohoł, zwolennik Zygmunta III Wazy i sygnatariusz unii brzeskiej (zm. 1603) oraz pułkownik kozacki Ostap Hohol (pol. Eustachy Hohoł, zm. 1679) mianowany przez Jana III Sobieskiego hetmanem Ukrainy Prawobrzeżnej. Według legendy rodzinnej Hohol-Janowscy mieli być potomkami Ostapa Hohola^[c].

Ojciec poety, Wasilij Afanasewicz Janowski (1777-1825), urodzony w rodzinnym chutorze Janowszczyzna (Яновщина, od 1946 roku Gogolewo), uczył się w seminarium duchownym w Połtawie i został państwowym urzędnikiem carskim. Zajmował się również poezją i teatrem domowym, do którego sam pisał sztuki w języku rosyjskim i ukraińskim. Matka Gogola, Maria z domu Kosiarowska (1791-1868) była córką naczelnika poczty guberni orłowskiej i pochodziła z zamożnej rodziny Kosiarowskich-Szczerbaków. Do swojego ślubu w wieku 14 lat wychowywała się w domu wujostwa Troszczyńskich, rodziców swojego kuzyna Andrieja, późniejszego generała, którego żona Olga podobno była wnuczką ostatniego króla polskiego Stanisława Augusta^[10]. Generał Troszczyński w późniejszych latach wspierał finansowo młodego Nikołaja Gogola przebywającego w Petersburgu^[11].

Oprócz Nikołaja, Gogol-Janowscy mieli jeszcze pięcioro dzieci: Iwana (1810-1819), Маrię (1811-1844), Аnnę (1821-1893), Еlżbietę (1823-1864) i Оlgę (1825-1907).

Młodość i wykształcenie

Nikołaj urodził się 31 marca 1809 roku we wsi Soroczyńce Wielkie (w czasach Rzeczypospolitej Krasnopol) w guberni połtawskiej. Według ksiąg cerkiewnych urodził się jako Nikołaj Janowski i pod takim mianem był znany w czasach szkolnych i na początku kariery. W roku 1820, na prośbę ojca, Nikołaja zaliczono go w poczet szlachty, a w roku 1821 nadano mu nazwisko Gogol-Janowski. Po powstaniu listopadowym poeta odrzucił jednak nazwisko Janowski, jako „wymyślone przez Polaków” i swoje utwory podpisywał tylko przydomkiem „Gogol”^[10].

Początkowo kształcił się u prywatnego nauczyciela w Połtawie, a w roku 1821 wstąpił do gimnazjum w Nieżynie. Po jego ukończeniu w 1828 zamieszkał w Petersburgu, gdzie w latach 1829–1831 pracował jako urzędnik, próbował też swych sił jako aktor. W 1831 poznał Aleksandra Puszkina, który wspierał jego działalność pisarską i został jego przyjacielem. W 1834 Gogol zaczął wykładać historię na uniwersytecie w Petersburgu.

Okres twórczy

Początkowa twórczość Gogola miała charakter „małoruski”. W latach 1831–1832 wydał pierwszy zbiór opowiadań pod tytułem Wieczory na chutorze niedaleko Dikańki. Było ono w całości inspirowane tematyką ukraińską i folklorem kozackim, a w jego skład wchodziła min. powieść Jarmark w Soroczyńcach^[12]. Tematykę ukraińską Gogol kontynuował w kolejnym zbiorze opowiadań Mirgorod, w skład której weszła historyczna powieść z czasów powstań kozackich Taras Bulba. Powieści tej zarzucano wydźwięk antypolski i antysemicki oraz gloryfikowanie przemocy^[12].

Od połowy lat 30. jego styl pisania ewoluował w kierunku skupienia na powszedniości życia mieszkańców Imperium Rosyjskiego i szerokiego stosowania zabiegu groteski. Wyrazem tej tematyki był cykl Petersburskie opowiadania wydawany w latach 1835–1842 oraz dramaty z najbardziej znanym Rewizorem z 1836 roku^[12].

W latach 1836–1841 przebywał za granicą, m.in. w Paryżu oraz w Rzymie, w tym okresie powstało jego główne dzieło – powieść Martwe dusze. Ukazały się one drukiem w maju 1842 – była to w zamierzeniach autora jedynie pierwsza część ogromnej epopei o Rosji, pomyślanej na wzór Boskiej komedii Dantego. Pomysł ten nigdy nie został zrealizowany. Ostateczny kształt otrzymał tylko tom pierwszy – gogolowskie „piekło”. Rysuje tam wizerunek rosyjskiego społeczeństwa i rosyjskiego ustroju – świat upośledzonych moralnie, bezdusznych ludzkich manekinów, Rosję ludzi martwych. Martwe dusze wywołały ogromne poruszenie. Mnożyły się ataki i napaści na Gogola, ciężkie oskarżenia o szkalowanie, a nawet zdradę własnego narodu. Równocześnie negatywnie nastawieni do instytucji caratu krytycy literaccy (jak Wissarion Bielinski) uznali dzieło za znakomitą satyrę prowincjonalnej Rosji czasów Mikołaja I^[12].

Drugi tom Martwych dusz miał przedstawić zmienione poglądy pisarza, ten jednak widział, że w ten sposób popada w konflikt z prawdą życiową i artystyczną. Gotowe już rozdziały były niszczone, zachowały się jedynie ich fragmenty. Martwe dusze były ostatnim jego wielkim dziełem. W 1847 Gogol opublikował Wybrane fragmenty z korespondencji z przyjaciółmi, w których próbował przedstawić pozytywną wizję społeczeństwa rosyjskiego i skłonić je do korzystnych zmian. Riasanovsky określa tekst jako „naiwny i reakcyjny”, przywołując wyrażony w nim pogląd, iż rosyjscy chłopi powinni pozostać analfabetami^[12].

Grób Nikołaja Gogola w Moskwie

Zmarł w Moskwie 4 marca 1852 w wieku 43 lat. Został pochowany na Cmentarzu Nowodziewiczym. Po odkopaniu jego grobu znaleziono ciało odwrócone twarzą w dół, co dało początek spekulacjom, że pochowano go żywcem w stanie śpiączki.

Wybrana twórczość^[13]

Dramaty

• 1842 – Ożenek (ros. Женитьба) – polskie tłumaczenie Julian Tuwim
• 1836 – Rewizor (ros. Ревизор) – polskie tłumaczenie Julian Tuwim
• 1836 – Teatralny rozjazd (ros. Театральный разъезд после представления новой комедии)
• 1842 – Gracze: Komedia w 1 akcie (ros. Игроки) – polskie tłumaczenie Jerzy Wyszomirski

Proza

• 1831–1832 – Wieczory na chutorze w pobliżu Dikańki (ros. Вечера на хуторе близ Диканьки) – cykl utworów, m.in.
  • Jarmark w Soroczyńcach (ros. Сорочинская ярмарка) – powieść
  • Noc wigilijna (ros. Ночь перед Рождеством) – polskie tłumaczenie Jerzy Brzęczkowski
  • Noc majowa, czyli Topielica (ros. Майская ночь, или Утопленница) – polskie tłumaczenie Jerzy Wyszomirski
  • Zaczarowane miejsce (ros. Заколдованное место)
• 1835 – Mirgorod (ros. Миргород) – zbiór utworów:
  • Wij (ros. Вий) – polskie tłumaczenie Jerzy Wyszomirski
  • Powieść o tym, jak pokłócili się Iwan Iwanowicz z Iwanem Nikiforowiczem lub Opowieść o kłótni Iwana Iwanowicza z Iwanem Nikiforowiczem lub Opowieść o tym, jak się pokłócił Iwan Iwanowicz z Iwanem Nikiforowiczem (ros. Повесть о том, как поссорился Иван Иванович с Иваном Никифоровичем) – polskie tłumaczenie Jerzy Wyszomirski
  • Staroświeccy ziemianie (ros. Старосветские помещики)
  • Taras Bulba (ros. Тарас Бульба)
• Cykl Petersburskie opowiadania (ros. Петербургские повести):
  • 1835 – Newski Prospekt (ros. Невский проспект) – polskie tłumaczenie Jerzy Wyszomirski
  • 1835 – Pamiętnik szaleńca lub Pamiętnik wariata lub Zapiski wariata (ros. Записки сумасшедшего) – polskie tłumaczenie Jerzy Wyszomirski
  • 1835 – Portret (ros. Портрет) – polskie tłumaczenie Jerzy Brzęczkowski
  • 1835 – Wózek lub Powóz (ros. Коляска) – polskie tłumaczenie Jerzy Wyszomirski
  • 1836 – Nos (ros. Нос) – polskie tłumaczenie Julian Tuwim
  • 1842 – Szynel lub Płaszcz (ros. Шинель) – polskie tłumaczenie Jerzy Wyszomirski
• 1835 – Arabeski (ros. Арабески) – zbiór utworów, m.in. Newski Prospekt, Pamiętnik szaleńca, Portret
• 1842 – Martwe dusze (ros. Мёртвые души) – polskie tłumaczenie Władysław Broniewski
• 1842 – Rzym (ros. Рим) – rozdział z nieukończonej powieści Annunziata (ros. Аннунциата); polskie tłumaczenie Jerzy Brzęczkowski

Publicystyka

• 1847 – Wybrane fragmenty z korespondencji z przyjaciółmi (ros. Выбранные места из переписки с друзьями)
• 1847 – Spowiedź autorska (ros. Авторская исповедь)
• 1852 – Rozważania o boskiej liturgii (ros. Размышления о Божественной Литургии) – polskie tłumaczenie Wacława Maria Korzyn

Opery na podstawie sztuk Gogola

Popiersie Gogola w Sadzie Aleksandrowskim, w Petersburgu, autorstwa Wasilija Pietrowicza Krejtana

• Noc wigilijna
  • Piotr Czajkowski Kowal Wakuła – premiera Petersburg 1876; 2. wersja – Pantofelki – premiera Moskwa 1887
  • Mykoła Łysenko, premiera Charków 1883
  • Nikołaj Rimski-Korsakow, premiera St. Petersburg 1895
• Taras Bulba
  • Mykoła Łysenko, premiera Kijów 1903
  • Marcel Samuel-Rousseaus Tarass Boulba, premiera Paryż 1919
  • Ernst Richter w oparciu o powieść Johannesa Kempfe według Gogola; partytura wyd. 1930
• Ożenek
  • Modest Musorgski (1868; I akt), Nikołaj Czeriepnin (1930; II akt, instrumentacja całości); premiera Essen 1937
  • Bohuslav Martinů (1952), premiera Nowy Jork 1953
• Noc majowa
  • Nikołaj Rimski-Korsakow, premiera St. Petersburg 1880
  • Mykoła Łysenko Topielica, premiera Charków 1885
• Jarmark w Soroczyńcach
  • Modest Musorgski Jarmark soroczyński (1874-80 niedok.); dokończenie m.in. C. Cui, premiera Moskwa 1913; nowe opracowanie N. Czeriepnin, premiera Monte Carlo 1923
• Nos
  • Dmitrij Szostakowicz (1927-28), premiera Leningrad 1930
• Gracze
  • Dmitrij Szostakowicz (1941-42; niedok.); dokończenie Krzysztof Meyer – premiera Wuppertal 1984
• Wij
  • Karel Moor, premiera Praga 1903
• Portret
  • Mieczysław Wajnberg, premiera Brno 1983

Upamiętnienia

5 czerwca 1952 Poczta Polska wydała znaczek o wartości 25 gr (nr. katalogowy 609) z okazji 100. rocznicy śmierci Mikołaja Gogola^[14].

Zobacz też

• Googol (liczba)

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Źródła w języku polskim

• Bogdan Galster, Mikołaj Gogol, Wiedza Powszechna, Warszawa 1967
• Piotr Chmielowski, Życie i twórczość Mikołaja Gogola, wyd. Księgarnia Feliksa Westa, 1903
• Marian Sworzeń: Opis krainy Gog. Warszawa: Więź, 2011. ISBN 978-83-62610-13-6.
• Eugeniusz (Jewhen) Małaniuk Tajemnica Hohola, „Biuletyn Polsko-Ukraiński” 1934, nr 2/3/4
• Gogol Nikołaj W., [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2014-03-03] .

Źródła w języku angielskim

• Biografia Gogola na portalu Russia-InfoCentre. [dostęp 2014-03-03]. (ang.).
• Nikolay Gogol, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2014-03-03]  (ang.).

Źródła w języku rosyjskim

• Biografia Gogola na portalu Peoples.ru. [dostęp 2014-03-03]. (ros.).
• Biografia Gogola na portalu Krugoswiet. [dostęp 2014-03-03]. (ros.).
• Renata Smirnowa Gogol i Polska, novayapolsha.pl, 7 czerwca 2019.

Linki zewnętrzne

• Mikołaj Gogol w Polonie
• Nationalism of Nikolai Gogol’: Betwixt and Between?
• Gogol – „genialny pisarz, który nie umie po rosyjsku”. Program 2 Polskiego Radia, 2014-07-22. [dostęp 2014-08-20].