Noria

Schemat działania norii

Noria (od arab. ناعورة nā‘ūra) – urządzenie służące do podnoszenia wód dla nawadniania pól uprawnych.

Budowa i działanie

Wyróżnia się trzy typy tego urządzenia; najbardziej rozpowszechniony składał się z pionowego koła z podwieszonymi na łańcuchach wiadrami, sięgającymi nawet na głębokość 8 metrów. Odmiany prymitywne były napędzane przez muły, osły lub woły chodzące wokół koła napędowego, które wytwarzało siłę przemieszczającą wiadra.

Drugi typ norii wyposażony jest w przymocowane do koła gliniane lub drewniane wiadra i poruszany siłą wiatru (np. w okolicach hiszpańskiej Kartageny).

Trzeci typ norii wykorzystuje energię nurtu rzeki: składa się z dużego, bardzo wąskiego koła wodnego z małymi czerpakami, z których woda jest kolejno przelewana do małego akweduktu^[1]. Niektóre wersje wykorzystują zarówno koła wodne, jak i zwierzęta; największa noria wysokości 20 metrów znajduje się w syryjskim Hama.

W przeszłości

Najstarszy znany wizerunek Norii znajduje się na mozaice z Apamei^[2].

Wymienione typy kół wodnych zostały wynalezione przez Greków pomiędzy III i II wiekiem p.n.e.^[3][4][5][6] Około 300 roku n.e. Rzymianie zastąpili drewniane przegrody podwieszanymi naczyniami ceramicznymi, w ten sposób tworząc typową norię^[7][8].

Noria przypuszczalnie kryje się pod nazwą cakkavattaka użytą w indyjskim tekście z 350 r. p.n.e. O urządzeniu tym wspominał także Lukrecjusz w I w. p.n.e. mówiąc o „rzece, co porusza koła i wiadra”^[9]. Było już ono prawdopodobnie stosowane na hellenistycznym środkowym Wschodzie ok. 200 r. p.n.e.^[10]

Wynalazek został zaadaptowany przez Arabów i wykorzystywany był na wielką skalę w średniowiecznym świecie islamskim^[10]. Arabscy inżynierowie wprowadzili wiele udoskonaleń w konstrukcji^[11]. Łączyli też norie z akweduktami mającymi połączenie z miastami i polami uprawnymi^[10]. Niektóre używane przez Arabów norie osiągały średnicę 20 metrów, jedna z nich pozostawiona w Hama jako zabytek była sprawna do czasów współczesnych. Podzielona na 120 przegród, była w stanie przesyłać 95 litrów wody na minutę^[1]. W 2014 roku, w trakcie syryjskiej wojny domowej, w mieście wybuchł pożar, w wyniku którego największa i najstarsza noria spłonęła^[12]. Ar-Razi opisywał iracką norię z X wieku, która mogła przenosić 153 000 litrów wody na godzinę (tj. 2550 l/min). Dzisiejsze norie na Dalekim Wschodzie są w stanie przenosić 288 000 litrów na godzinę (4800 l/min)^[13].

Konstrukcje tego rodzaju także rozwijano w Chinach za panowania dynastii Song, wykorzystując je do nawadniania lub osuszania pól. Wcześniej powszechnie stosowano prostsze konstrukcje, podczas gdy bardziej skomplikowane upowszechniły się pod koniec pierwszego tysiąclecia naszej ery^[14]. Wpływ norii na rozwój rolnictwa w Chinach zauważył w XII wieku poeta Li Chuquan. Za rządów dynastii Song szerzono zastosowanie norii na obszarach niemeliorowanych^[15].

Galeria

• 

  Hiszpańska noria

• 

  Noria w Hama (Syria)

Zobacz też

• sakije
• koło wodne
• tympanon

Przypisy

Bibliografia

• Mark Elvin: The Patterns of the Chinese Past. Stanford University Press, 1973. ISBN 0-8047-0876-2.
• Örjan Wikander: Handbook of ancient water technology. Leiden-Boston: Brill, 2000. ISBN 90-04-11123-9. (ang.)
• K.K. Donners K.K., M.M. Waelkens M.M., J.J. Deckers J.J., Water Mills in the Area of Sagalassos: A Disappearing Ancient Technology, t. 52, British Institute at Ankara, 2002, s. 1–17, DOI: 10.2307/3643076, JSTOR: 3643076  (ang.).
• John Peter Oleson: Greek and Roman Mechanical Water-Lifting Devices: The History of a Technology. University of Toronto Press, 1984. (ang.)