Język norweski

norsk

Obszar	Norwegia, małe grupy w Szwecji, Danii i Stanach Zjednoczonych
Liczba mówiących	5 milionów
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki germańskie Języki północnogermańskie Język norweski
Status oficjalny
język urzędowy	Norwegia, Svalbard, Rada Nordycka
Organ regulujący	Rada Języka Norweskiego (Språkrådet)
Ethnologue	1 narodowy↗
Kody języka
Kod ISO 639-1↗	no
Kod ISO 639-2↗	nor
Kod ISO 639-3↗	nor
IETF	no
Glottolog	norw1258
Ethnologue	nor
GOST 7.75–97	нор 506
Linguist List	nor
SIL	not
Występowanie
Preferowany wariant języka pisanego w Norwegii według gmin: kolor niebieski – nynorsk; kolor czerwony – bokmål; kolor szary – brak preferencji
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku norweskim Wikipedia w języku norweskim nynorsk Słownik języka norweskiego nynorsk w Wikisłowniku Słownik języka norweskiego (nynorsk) w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język norweski (norw. norsk) – język z grupy skandynawskiej języków germańskich. Dialekty norweskie tworzą z dialektami szwedzkimi i dialektami duńskimi kontinuum, w którym występuje zjawisko asymetrycznej wzajemnej zrozumiałości (osobom znającym norweski łatwiej jest zrozumieć języki skandynawskich sąsiadów)^[1]. Współczesny język norweski nie posiada ujednoliconego standardu wymowy; wszystkie dialekty uchodzą za równorzędne. Do zapisu wykorzystywane są dwa standardy piśmiennicze: bokmål (dosł. „język książkowy”) oraz nynorsk (dosł. „nowonorweski”). Język posiada status urzędowego w Norwegii^[2].

Formalnie rzecz biorąc, oba warianty języka pisanego są równoważne i równouprawnione na podstawie ustawy o używaniu języka w urzędach publicznych z 1980 roku^[2]. W praktyce wariant nynorsk preferowany jest tylko przez około 10% użytkowników języka^[3], mimo że większość lokalnych odmian języka jest przezeń znacznie lepiej oddawana na piśmie^[4]. Wpływ na to mają kwestie pozajęzykowe, związane z postrzeganiem obu form języka pisanego przez samych Norwegów, a także ich genezą – podczas gdy oparty na duńszczyźnie bokmål rozkwitał przede wszystkim w miastach, mający swe źródła w rodzimych norweskich dialektach nynorsk kojarzony jest głównie z obszarami wiejskimi.

Norweski jest jednym z języków Rady Nordyckiej. Dzięki Konwencji języków nordyckich obywatele państw nordyckich mówiący po norwesku mają prawo korzystać z tego języka w kontaktach z urzędami państwowymi, nie ponosząc przy tym żadnych kosztów związanych z ewentualnym tłumaczeniem^[5]. Konwencja weszła w życie 1 marca 1987.

Klasyfikacja i spokrewnione języki

Norweski jest językiem indoeuropejskim z grupy północnej (skandynawskiej) języków germańskich. W modelu genetycznym klasyfikuje się go jako język zachodnioskandynawski; do podgrupy tej należą także farerski i islandzki, mające korzenie w zachodnich dialektach staronordyjskich^[6]. Nowsze analizy, biorące pod uwagę długotrwały wpływ wschodnioskandynawski – najpierw przez wiele stuleci duński, a później także szwedzki – postulują natomiast nowy podział grupy północnej na języki kontynentalne – w tej grupie norweski, szwedzki oraz duński – oraz wyspiarskie – islandzki i farerski^[7]. Podstawą dla takiego stanowiska jest znaczna (choć asymetryczna) wzajemna zrozumiałość języków kontynentalnych z jednej strony i istotne różnice między norweskim a językami wyspiarskimi z drugiej^[1]. Nie zgadzają się z nim jednak badacze norweskich dialektów, opierając swoje zdanie na tym, że reklasyfikację oparto głównie na podobieństwie języków pisanych, nigdy nie przeprowadzono natomiast badań terenowych, pozwalających stwierdzić, jak daleko posuniętą wzajemną zrozumiałość wykazują poszczególne dialekty^[8]. W istocie część gwar zachodnionorweskich wykazuje znaczny konserwatyzm zarówno w leksyce, jak i morfologii^[9].

Status

Liczbę użytkowników języka norweskiego szacuje się na od 4,7^[10] do 5 milionów^[11]. Norweski jest jednym z języków urzędowych w Norwegii^[2], a także jednym z trzech języków roboczych Rady Nordyckiej. Rada Języka Norweskiego jest ciałem doradczym, zajmującym się ochroną i promocją języka norweskiego.

Historia

Etymologia

Nazwa własna języka po norwesku norsk wywodzi się od strnord. przymiotnika nor(ð)rœnn, oznaczającego pierwotnie „północny”^[12]. W obszarze zachodnioskandynawskim otrzymał on dodatkowe znaczenie „pochodzący z północy, związany z północą” i w wielu kontekstach używany był rzeczownikowo, stąd dodanie do niego w dobie średniej wtórnej końcówki przymiotnikowej -skr (współcześnie -sk, por. ang. -ish i niem. -isch). Nowa forma nornskr weszła do użycia najpewniej w połowie XV wieku, oznaczała konkretnie „nordyjski z Norwegii” i jest bezpośrednim przodkiem formy współczesnej^[13]. Nazwa spokrewnionego z norweskim języka norn również wywodzi się od przymiotnika nor(ð)rœnn – nie dodano do niej jednak żadnego afiksu.

W języku polskim przymiotnik norweski jest derywowany od nazwy państwa Norwegia, która to z kolei wywodzi się od zlatynizowanej, znanej w średniowieczu formy Norvegia, oddającej strnor. Norðrvegr.

Doba starsza

Język norweski wywodzi się z zachodnich dialektów języka staronordyjskiego, a o jego odrębności względem staroislandczyzny można mówić od ok. XII wieku^[14]. To w tych czasach można zaobserwować pierwsze zjawiska, które – mimo że przechodziły w podobnej kolejności – pozwalają mówić o obu tych mowach jako odrębnych językach, ponieważ różnice pomiędzy poszczególnymi dialektami kontynentalnymi były w pewnym stopniu mniejsze, niż między kontynentem a Islandią^[15]. Przykładem takiej wczesnej zmiany jest odmienne traktowanie nagłosowych zbitek spółgłoskowych z /v/ i /h/: podczas gdy w dialektach norweskich te pierwsze zostały zachowane, a drugie uproszczone (strnord. vrangr > norw. vrang [ʋʀɑŋ] „fałszywy”, strnord. hljóð > norw. ljod [(l)juːd], lyd [lyːd] „dźwięk”), na Islandii miała miejsce sytuacja odwrotna (strnord. vrangr > isl. rangur [rauŋkʏr] „błędny”, strnord. hljóð > isl. hljóð [l̥jouːð] dźwięk)^[16][17]. Inne zjawiska, obecne po dziś dzień w języku norweskim, które datuje się na dobę starszą w historii tej mowy, to zjawisko harmonii wokalicznej (norw. jamning), przegłos postępowy (w opozycji do wcześniejszego wstecznego; proces powszechny szczególnie w regionie Trøndelag i na wschodzie kraju, stąd bm. hjerte, ale nyn. hjarta) oraz lenicja i stopniowy zanik wygłosowego lub otoczonego przez samogłoski g (proces nieodzwierciedlony w piśmie)^[14][16]. W dobie starszej rozpoczyna się także wyrównywanie odmian, inaczej niż to ma miejsce w języku islandzkim, który zachowuje po dziś dzień znaczną część staronordyjskich końcówek fleksyjnych^[18].

W dobie starszej rozpoczął się wykształcać pierwszy norweski quasi-standard językowy o zasięgu ogólnokrajowym. Opierał się on na gwarach z okolic Nidaros, które do 1217 było siedzibą norweskich władców (później stolicę przeniesiono do Bergen). Wraz z zawarciem unii kalmarskiej, w której Norwegia była najsłabszym partnerem^[19], język ten był jednak stopniowo wypierany przez duński. Stopniowe przyjmowanie duńszczyzny przez elity zostało znacznie przyspieszone przez wybuch, w 1350, epidemii czarnej śmierci, która to miała w Norwegii szczególnie dotkliwy przebieg. Wydarzenie to rozgranicza także dobę starszą i średnią^[20].

Doba średnia

Doba średnia to stosunkowo krótki, datowany na dwa stulecia między wybuchem czarnej śmierci (1350) a przyjęciem luteranizmu jako religii państwowej w Królestwie Danii i Norwegii w 1536, okres bardzo intensywnych zmian w języku, połączony z regresem języka literackiego i pogłębiającym się rozdrobnieniem dialektalnym norweszczyzny^[21]. Kluczową zmianą w tym okresie jest powiązanie wagi sylaby z akcentem w taki sposób, że akcentowana może być tylko sylaba ciężka, czyli albo zamknięta, albo zawierająca samogłoskę długą. Wskutek tej zmiany krótkie samogłoski stojące w wygłosie sylaby uległy wzdłużeniu (strnord. vika [ˈwikʰa] „tydzień” > norw. veke [ˈʋeːkʰə] „ts.”, strnord. taka [ˈtʰakʰa] „brać” > norw. ta(ke) [ˈtʰɑː(kʰə)] „ts.”). Inne istotne zmiany fonetyczne to przejście zębowych spółgłosek szczelinowych, zapisywanych jako þ i ð w ich zwarte odpowiedniki (strnord. þing [θiŋk] „rzecz” > norw. ting [tʰiŋ] „ts.”, strnord. þykkja [θykʰːja] „myśleć, sądzić” > norw. tykkje [ˈtʰʏçə] „ts.”, strnord. við [wið] „przeciw” > norw. ved [ʋeː(d)] „przy”) i pojawienie się w części dialektów tzw. „grubego l”. Dodatkowo, we wschodniej części kraju, na skutek zarówno oddziaływania duńskiego języka państwowego, jak i sąsiednich dialektów szwedzkich, obserwuje się częściową monoftongizację ze wzdłużeniem zastępczym (strnord. bein [bein] „noga” > wschodnionor. ben [beːn], ale zachodnionor. bein [bæin] „ts.”, ale strnord. ey [ey] „wyspa” > ogólnonor. øy [œɪ] „ts.”)^[16][21]. Dodatkowo między tematem a końcówką mianownika liczby pojedynczej rzeczowników i przymiotników a-tematycznych pojawia się słaba samogłoska wtrącona e, która jednak wraz z samą końcówką zanika w późnej dobie wczesnej (strnord. hestr „koń” > śrnor. hester „ts.” > norw. hest „ts.”, por. isl. hestur z utrzymaną samogłoską wtrąconą i końcówką).

Fleksja norweska ulega w dobie średniej znacznym uproszczeniom^[20]. We fleksji czasownikowej zanika najpierw tryb łączący, następnie odmiana czasownika przez liczby, a później także przez osoby. Czasowniki mocne zaczęły stopniowo zatracać ślady regularności procesu stojącego za wymianami samogłoskowymi (chociaż w mniejszym stopniu, niż to ma miejsce w języku angielskim^[22]); część z nich przeszła do paradygmatu regularnego. Mniej więcej w tym samym czasie rozpoczyna się proces redukcji odmiany przez przypadki – jej pozostałości to odrębne formy zależne dla zaimków osobowych oraz enklityczne -s, które dostawiane jest do całej grupy nominalnej (den pene jentas hus „dom pięknej dziewczyny”, a nie **dens penes jentas hus, strnord. gentu hús fǫgru).

W zakresie słownictwa w dobie średniej obserwuje się duży napływ zapożyczeń dolnoniemieckich na skutek intensywnych kontaktów z Hanzą^[23]. Chociaż obecnie zapożyczenia te stanowią trzon norweskiej leksyki podstawowej, w dialektach często obserwuje się konkurencję między zapożyczeniem a słowem rodzimym (np. bm. i nyn. å begynne – nyn. i dial. å byrje „zaczynać”). Wpływ hanzeatycki jest szczególnie widoczny w gwarze bergeńskiej^[24]. Napływ nowego słownictwa zbliżył język norweski do duńskiego i szwedzkiego, a oddalił od pozostałych języków zachodnioskandynawskich, co do dziś powoduje w środowiskach skandynawistycznych spory o jego klasyfikację^[8].

Doba nowsza

Ivar Aasen

W dobie nowszej najważniejsze procesy fonetyczne, morfologiczne i składniowe już się dokonały, a język norweski nabrał kształtu stosunkowo zrozumiałego dla jego współczesnych użytkowników^[16]. Wynikająca z położenia geograficznego Norwegii relatywna izolacja poszczególnych obszarów, jak również odgórne narzucenie duńskiego jako języka pisanego, stosowanego nie tylko w administracji, ale i kulturze, doprowadziły do powstania znacznych różnic językowych między regionami, przy czym najmniej konserwatywne stały się gwary miejskie, a najbardziej – te używane w głębi kraju. Do dziś część z nich, np. gwara doliny Setesdal, zachowuje szczątkowe odmiany przez przypadki, z odrębnymi formami dla celownika^[9]. W niektórych miastach – zwłaszcza w Oslo i Stavanger – język zaczął także różnicować się pod wpływem socjalnym: sfery wyższe mówiły inaczej niż pospólstwo i plebs. Socjolektalne zróżnicowanie gwar miejskich istnieje w niektórych miastach do dziś^[8].

W czasach duńskiego panowania w Norwegii wykształcił się duńsko-norweski język koine, który został przyjęty przez ówczesne norweskie elity. Norweski stał się językiem prowincji, natomiast czystego duńskiego używano przy uroczystych okazjach^[25]. Zainteresowanie własnym językiem odrodziło się wraz z zainteresowaniem szeroko pojętą ludowością w okresie romantyzmu. Kluczową postacią w procesie odtwarzania norweskiego języka narodowego jest Ivar Aasen, który jako pierwszy zajął się badaniem krajowych dialektów. W latach 40. XIX wieku wyruszył w podróż dookoła Norwegii, której rezultatem była publikacja w 1848 Det norske Folkesprogs Grammatikk („Gramatyki norweskiego języka ludowego”) i w 1850 Ordbog over det norske Folkesprog („Słownika norweskiego języka ludowego”)^[26]. Aasenowska propozycja utworzenia nowego języka standardowego w oparciu o wyniki jego badań przyczyniła się do wybuchu konfliktu językowego i podzielenia krajowych elit na zwolenników wariantu riksmål („język państwowy”), opartego na duńsko-norweskim koine, którego współczesną formą jest bokmål, oraz wariantu landsmål („język krajowy”), współcześnie znanego pod nazwą nynorsk. Od 1885 roku oba warianty pisane są równe i dopuszczone do użytku urzędowego. W XX wieku pojawiła się idea wspólnego języka pisanego pod nazwą samnorsk, jednak wskutek oporu opinii publicznej projekt zawieszono w latach 50.^[27] i ostatecznie odrzucono w 2002^[28][29].

Obecnie norweski pozostaje językiem silnie zróżnicowanym dialektalnie, chociaż obserwuje się pewne spłaszczanie lokalnych wariantów i ekspansję gwar miejskich^[9]. Standardy bokmål i nynorsk nadal są równouprawnione; w 2014, przy okazji rewizji konstytucji Norwegii, po raz pierwszy przedstawiono ją w obu wersjach językowych^[30]. Sporadyczne próby powrotu do idei samnorsk czy też uczynienia wariantu bokmål jedynym urzędowym spotykają się z silną opozycją zarówno w społeczeństwie, jak i w środowiskach rządowych^[31][32].

Fonologia

Fonologia języka norweskiego przypomina fonologię sąsiedniego języka szwedzkiego^[33], ale norweszczyzna nie posiada ujednoliconego standardu wymowy. Wskutek znacznego rozdrobnienia dialektalnego i wysokiego prestiżu narzeczy regionalnych wszelkie warianty wymowy uchodzą za równoważne^[34][35]. Norweski jest stosunkowo bliski równowagi spółgłoskowo-samogłoskowej, przy czym o ile samogłoski są stosunkowo stabilne (występują niewielkie odchylenia w poszczególnych dialektach), o tyle w systemie spółgłoskowym różnice są dość znaczne^[9][34].

Samogłoski

Monoftongi

Samogłoski wschodnionorweskie

Norweski ma dziewiętnaście fonemów samogłoskowych. Długość jest cechą dystynktywną wyłącznie w sylabach akcentowanych (iloczas jest więc powiązany z akcentem, podczas gdy np. w języku czeskim i historycznie w polskim długa samogłoska może znaleźć się w sylabie nieakcentowanej^[36]). Dodatkowo samogłoski nieakcentowane ulegają redukcji^[37]. /ə/ występuje wyłącznie w sylabach nieakcentowanych.

W dialektach wschodnich i z regionu Trøndelag pojawia się zjawisko harmonii wokalicznej (jamning). Proces ten może być całkowity (utjamning), tzn. samogłoski stają się identyczne (np. strnord. vera → trøn. varra /ˈʋɑɾɑ/; bm. være /ˈʋæːɾə/, nn. vere /ˈʋeːʀə/), lub częściowy (tiljamning), tzn. samogłoski zbliżają się do siebie względem pewnych cech, np. zaokrąglenia czy długości, ale pozostają różne (np. strnord. vika → sunnm. vekko /ˈʋeku/; bm. uke /ˈʉːkə/, nn. veke /ˈʋeːkə/)^[8]. Norweska harmonia wokaliczna jest ograniczona do tych wyrazów, których rdzenna sylaba w języku starnordyjskim była lekka, tzn. składała się z krótkiej spółgłoski i krótkiej samogłoski^[16].

Dyftongi

Norweski ma trzy fonemiczne dyftongi (dwugłoski): /œɪ æɪ æʉ/^[33]. Frekwencja ich występowania różni się między poszczególnymi dialektami – im dalej na wschód, tym dyftongi są rzadsze^[8]. Wynika to z historycznych procesów monoftongizacyjnych, które zaszły we wschodniej części kraju. Oprócz trzech dyftongów fonemicznych od połowy XX wieku obserwuje się pojawianie się nowych dyftongów: /ɛɪ ɔɪ ɑɪ/, których dystrybucja jest ograniczona do zapożyczeń^[38]. Część badaczy skłania się do postrzegania norweskich dyftongów jako sekwencji samogłoska+półsamogłoska [j w], podobnie jak w języku duńskim^[35].

Spółgłoski

Norweski inwentarz spółgłosek podlega znacznym wahaniom dialektalnym^{[8][9][33][37]}. Na poziomie fonemicznym różnice dotyczą realizacji spółgłoski rotycznej, która na zachodzie i południu kraju realizowana jest jako bezdźwięczna ([χ]) lub dźwięczna spółgłoska szczelinowa języczkowa ([ʁ]), lub też jako spółgłoska drżąca języczkowa ([ʀ])^[33], co powstrzymuje jego asymilację z kolejną spółgłoską i wytworzenie się retrofleksyjnych spółgłosek w miejsce zbitek^[9][39], a także zlania się fonemów /ʂ/ i /ç/ w jeden dźwięk, zwykle [ʃ~ʂ]^[40]. Języczkowa realizacja spółgłoski rotycznej staje się coraz powszechniejsza szczególnie wśród młodych ludzi^[39]. Proces zlewania się fonemów /ʂ/ i /ç/ spotyka się natomiast z pewnym oporem społecznym i jest nacechowany negatywnie^[40].

Na poziomie allofonicznym różnice są większe. Dotyczą one m.in.:

• sposobu wymowy grupy spółgłoskowej rd, która w dialekcie trønderskim, dialekcie wschodnionorweskim i w południowych gwarach północnonorweskich jest artykułowana jako [ɽ], nazywane potocznie „grubym l” (tjukk l). Jego status jako fonemu jest dyskusyjny z powodu świadomego unikania tego dźwięku w starannej wymowie^[8].
• dystrybucji dźwięcznych i bezdźwięcznych spółgłosek zwartych. W południowych i południowo-zachodnich gwarach norweskich zachodzi udźwięcznienie zwartych w pozycji między samogłoskami (lenicja; kake „ciasto” > [ˈkɑːgə], baker „piekarz” > [ˈbɑːgæʁ], piker „dziewczyny” > [ˈpiːgɵʁ]). Podobny proces miał miejsce wcześniej w języku duńskim.
• dyssymilacji grup spółgłoskowych, podobnie jak w języku islandzkim. Jest to cecha wiejskich gwar zachodniej Norwegii. W wyniku dyssymilacji pierwszy element geminaty zostaje zamieniony na odpowiadającą miejscem artykulacji spółgłoskę zwartą (nn > [dn]: kunne [ˈkʉdnɑ], ll > [dl]: kalle [ˈkɑdlɑ], mm > [bm]: gammal [ˈgɑbmɑl])^[9][33]. Przez analogię proces ten często jest rozszerzany na spółgłoski retrofleksyjne, szczególnie [ɳ], które przybiera wymowę [dn]: barn [bɑdn]^[9].
• preaspiracji spółgłosek zwartych^[41].

Prozodia

Akcent dynamiczny

Norweski akcent dynamiczny jest ściśle powiązany z wagą sylaby i pada najczęściej na ostatnią sylabę ciężką w rdzeniu, tj. zamkniętą (struktura CVC) bądź zawierającą długą samogłoskę (struktura CVː) – kaste, stryke^[35]. Zasada ta dotyczy przede wszystkim słownictwa rodzimego^[38]. Wyróżnia się trzy podstawowe odstępstwa:

• w derywatach powstałych przy pomocy dodania prefiksu pochodzenia rodzimego akcent może padać na prefiks (forstand, unngå, vantru, ale forsøk, unnvike, vanhelse)^[33],
• akcent dynamiczny nigdy nie pada na zapożyczone z języka dolnoniemieckiego prefiksy an-, be- i ge-, które, jako nieproduktywne, często postrzegane są jako część rdzenia, a nie morfemy słowotwórcze^[42],
• w latynizmach i galicyzmach zwykle zachowane zostaje miejsce padania akcentu z języka oryginalnego (professor, informasjon, kafé, klisjé)^[38].

Wyrazy gramatyczne w nienacechowanej emocjonalnie czy stylistycznie wypowiedzi nie posiadają własnego akcentu i tworzą zestroje akcentowe z wyrazami słownikowymi.

Akcent toniczny

Chociaż w języku norweskim obserwuje się akcent toniczny^[43], jego znaczenie jest marginalne, o czym świadczy z jednej strony niewielka liczba par minimalnych, które byłyby odróżnialne tylko za pomocą tej cechy – i jeszcze mniejsza liczba takich par minimalnych, których odróżnienie jest trudne kontekstowo^[44], a z drugiej ich zanik w wielu gwarach północnej Norwegii i okręgu Hordaland^[a][8]. Pochodzenie norweskiego i szwedzkiego akcentu tonicznego, jak również najprawdopodobniej powiązanego z nimi duńskiego stødu, nie zostało do końca wyjaśnione^[45]. W języku norweskim występują dwa tony, których realizacja fonetyczna różni się między poszczególnymi regionami^[46]. W gwarach zachodnich ton 1 rozpoczyna się wysoko na sylabie akcentowanej i opada w dalszych segmentach zestroju akcentowego, a ton 2 rozpoczyna się nisko na sylabie akcentowanej i nieznacznie tylko opada w dalszych segmentach zestroju^[33][35]. W gwarach wschodnich ton 1 rozpoczyna się wysoko na sylabie akcentowanej, nieznacznie opada, po czym ponownie wzrasta w dalszych segmentach zestroju, podczas gdy ton 2 rozpoczyna się podobnie wysoko, ale opada dosyć znacznie przed ponownym wzrostem w dalszych segmentach^[33][35]. W gwarach pozbawionych opozycji tonalnej intonacja wyrazowa zbliżona jest do zachodnionorweskiego tonu 1^[46]. W dialektach tonicznych różnica między tonami może się zacierać w wymowie nacechowanej emocjonalnie czy stylistycznie^[47].

Gramatyka

Uwagi ogólne

Norweski jest językiem ze słabo rozwiniętą, uproszczoną fleksją, ale jednocześnie z aktywnym słowotwórstwem opartym na derywacji i kompozycji. Należy on do uanalityczniających się języków syntetycznych^[42][48][49]. Tendencja do stopniowego odchodzenia od oznaczania kategorii gramatycznych w rodzinie języków germańskich nie jest nowa, wykazywał ją już bardzo wcześnie poświadczony język gocki, w którym brakowało odrębnych form przypadka dla miejscownika, narzędnika i ablatywu^[50]. Jednocześnie pojawiły się specyficzne dla tej rodziny innowacje, jak metafonia samogłoski rdzennej we fleksji czasownikowej, które w różnym stopniu przetrwały do dziś. Zachowawczość morfologiczna norweszczyzny jest niska^[48], co skutkuje dosyć sztywnym szykiem wyrazów w zdaniu. Proces wytwarzania się współczesnych reguł składniowych zakończył się w dobie średniej^[51]. Bardzo zbliżone reguły składniowe obowiązują w innych kontynentalnych językach skandynawskich – z tytułu większej morfologicznej zachowawczości islandzki i farerski pozwalają na większą dowolność w budowie zdania^[22].

Fleksja

Fleksja czasownikowa

Norweskie czasowniki odmieniają się przez czas (teraźniejszy/„nieprzeszły”^[22] i przeszły) i tryb (oznajmujący, rozkazujący, część czasowników również łączący). Dodatkowo część czasowników posiada także formę zwrotno-bierną (norw. s(t)-passiv), w kilku przypadkach zgramatykalizowaną. Odmiana przez osoby zanikła; odmiana przez liczby zachowała się w części dialektów^[9], ale żaden z obowiązujących wariantów języka pisanego nie dopuszcza jej w pisowni^[42][48]. Ponadto czasownik norweski przyjmuje trzy formy bezosobowe: bezokolicznik, imiesłów przymiotnikowy współczesny oraz imiesłów przymiotnikowy uprzedni, przy czym ten drugi wykorzystuje się do tworzenia analitycznych form czasu praesens perfectum oraz właściwej strony biernej. Podobnie jak w innych językach germańskich, czasowniki mogą być mocne, tj. w ich odmianie może zachodzić wymiana samogłoski rdzennej (pozostałość po apofonii indoeuropejskiej), albo słabe, tj. ich odmiana polega na dodawaniu odpowiedniego sufiksu. Istnieje dodatkowo niewielka grupa czasowników rodzimych, które przy odmianie otrzymują przegłaszający sufiks, a także (w wariancie bokmål) zapożyczonych z dolnoniemiecczyzny wraz ze swoją odmianą przegłosową^[48]. Koniugacja w wariancie nynorsk jest bardziej konserwatywna^[42].

Fleksja w grupie imiennej

W języku norweskim przy pomocy końcówek fleksyjnych oznacza się następujące kategorie gramatyczne: liczba (pojedyncza lub mnoga), rodzaj (męski, żeński i nijaki) i określoność (forma określona, nieokreślona, nieoznaczona). Dodatkowo zaimki osobowe posiadają formę przypadka zależnego, a przymiotniki i przysłówki podlegają stopniowaniu. W niektórych dialektach określone rzeczowniki mogą przybierać oddzielną formę dla celownika, podobnie jak w standardowym języku rumuńskim^[9][42][52].

Rozróżnienie między rodzajem męskim a żeńskim jest nieobowiązkowe w wariancie bokmål; w części dialektów formy oznaczające te rodzaje zlały się w jedną (tzw. utrum), co dodatkowo zostało wzmocnione przez późniejszy wpływ duński^[42]. Unikanie form żeńskich odbywa się często w sposób świadomy, ponieważ stosowanie rodzaju wspólnego bardzo długo kojarzyło się z mową wykształconej ludności miejskiej. Obecnie Rada Języka Norweskiego zaleca dla normy bokmål stosowanie rodzajnika żeńskiego w przypadku, gdy referentem danego wyrazu jest kobieta (np. jente „dziewczyna”, kone „żona”, tulle „mała dziewczynka” itp.)^[53]. W wariancie nynorsk utrum nie występuje, a dowolność wyboru rodzajnika dotyczy tylko wąskiej grupy wyrazów^[42].

Przymiotniki odmieniają się podobnie jak opisane w sekcji nt. fleksji imiennej imiesłowy – przez rodzaj, liczbę i określoność. W przypadku przymiotników regularnych forma określona jest zawsze równa formie liczby mnogiej, a forma rodzaju żeńskiego – formie rodzaju męskiego. Dodatkowo podlegają stopniowaniu, a forma nijaka odpowiada odprzymiotnikowemu przysłówkowi. Większość przymiotników odmienia się regularnie, według zasad przedstawionych w tabeli.

. Odstępstwa od normy to:

• w wariancie bokmål:
  • liten „mały” oraz annen „inny”, z odmianą całkowicie nieregularną,
  • przymiotniki odimiesłowowe typu velkommen „mile widziany”, które mogą przybierać odmianę typu imiesłowego, odmianę typu przymiotnikowego albo odmianę mieszaną^[42],
  • przymiotniki zakończone na -e i -ete, a także przymiotnik bra „dobry”, które nie podlegają odmianie,
  • przy stopniowaniu przymiotniki ung „młody”, stor „duży”, tung „ciężki”, lang „długi” oraz przysłówek få „kilka” wymieniają samogłoskę rdzenną, a przymiotniki liten, god „dobry”, vond „zły”, gammel „stary” oraz przysłówki mange „wielu” oraz mye „dużo” mają odmianę supletywną.
• w wariancie nynorsk
  • liten oraz annan z odmianą całkowicie nieregularną,
  • eigen „własny” z odrębną formą dla rodzaju żeńskiego,
  • przymiotniki zakończone na -a, -e, -ete, a także przymiotnik bra „dobry”, które nie podlegają odmianie,
  • przy stopniowaniu przymiotniki ung „młody”, stor „duży”, tung „ciężki”, lang „długi” oraz przysłówek få „kilka” wymieniają samogłoskę rdzenną, a przymiotniki liten, god „dobry”, vond „zły”, gamal „stary” oraz przysłówki mange „wielu” oraz mykje „dużo” mają odmianę supletywną.

W obrębie grupy nominalnej odmieniają się także zaimki osobowe, nieokreślone oraz wskazujące. W zaimkach osobowych zachowały się pozostałości staronordyjskiej deklinacji – podobnie jak w wielu innych językach, w których fleksja jest w zaniku, i tu zachowane zostały formy zależne, będące w tym wypadku kontynuantami form biernikowych^[16]. W niektórych dialektach obserwuje się jednak stopniowe zlewanie form podmiotowych i zależnych^[8].

Składnia

Szyk w zdaniu prostym

Norweski jest językiem typu V2, co oznacza, że czasownik w zdaniu oznajmującym zawsze znajduje się na logicznej drugiej pozycji^[e][42][52]:

Jeg kjøpte vakre blomster på torget.

ja kupić-PRT piękny-PL.INDF kwiat-PL.INDF na targ-N.SG.DEF

På torget kjøpte jeg vakre blomster.

na targ-N.SG.DEF kupić-PRT ja piękny-PL.INDF kwiat-PL.INDF

Vakre blomster kjøpte jeg på torget.

piękny-PL.INDF kwiat-PL.INDF kupić-PRT ja na targ-N.SG.DEF

„Kupiłem na targu piękne kwiaty”.

W takiej składni orzeczenie imienne może zostać rozbite przez podmiot w taki sposób, że odmieniony czasownik posiłkowy zajmie drugą pozycję w zdaniu, natomiast orzecznik – czwartą (w przykładzie 2: på torget har jeg kjøpt). Negację można umieścić w różnych miejscach zdania, zmieniając tym samym jego fokus. Standardowe partykuły negacyjne to ikke (bokmål), ikkje (nynorsk) oraz ei (oba warianty, obecnie głównie w stałych zwrotach, np. den gong ei „nie tym razem”), jednak dialekty znają także inne formy, np. isje, inte, igge itd.^[9] Negacja w języku norweskim jest pojedyncza^[52].

W grupie nominalnej przydawki stoją w nienacechowanej wypowiedzi przed tym, co opisują. Jeśli grupa jest określona, oznaczenie określoności musi zostać powtórzone przed frazą, na przymiotniku i na rzeczowniku:

eit stort hus

INDF.N.SG duży-N.SG dom.INDF.N.SG

„duży dom” (nieokreślony)

det store huset

DEF.N.SG duży-DEF dom-DEF.N.SG

„duży dom” (konkretny)

W wariancie bokmål istnieje grupa stałych fraz, w których określoności nie ponawia się na rzeczowniku. Różnią się one wtedy znaczeniem od swoich „regularnych” odpowiedników. Rozróżnienie to jest śladem po norwesko-duńskim koine używanym w miastach i jako takie nie pojawia się w nynorsku, opartym na dialektach obszarów wiejskich^[42].

det hvite huset

DEF.N.SG biały-DEF dom-DEF.N.SG

„biały dom” (tj. „dom pomalowany na biało”)

Det hvite hus

DEF.N.SG biały-DEF dom.INDF.N.SG

„Biały Dom” (tj. „siedziba prezydenta Stanów Zjednoczonych”)

Pytania można tworzyć przez inwersję, polegającą na przestawieniu orzeczenia na pierwsze miejsce w zdaniu, lub przez dodanie zaimka pytajnego – wtedy orzeczenie pozostaje na drugiej pozycji.

Kommer du i morgen?

przychodzić-NPST ty jutro

„Przyjdziesz jutro?”

Korleis har du det?

jak mieć-NPST ty to

„Jak się masz?”

Norweski nie jest językiem typu pro-drop, toteż w języku pisanym nie istnieje podmiot domyślny. W mowie i piśmie potocznym zdarzają się jednak przypadki opuszczenia zaimka osobowego (j)eg „ja”^[52].

Szyk zdania złożonego

W zależności od tego, czy zdanie złożone jest współrzędnie, czy podrzędnie, inaczej wygląda jego szyk^[52]. Zdania składowe zdania współrzędnego nie określają się wzajemnie i są zrozumiałe oddzielnie, dlatego szyk w obu członach podlega tym samym zasadom, co w zdaniu pojedynczym i nie ulega zmianie przy zamianie ich pozycji. Na zdanie współrzędnie złożone najczęściej wskazują spójniki og „i, a”, men „ale” i eller „albo”.

Læraren underviser og studentane høyrer merksamt på han.

nauczyciel-M.SG.DEF wykładać-NPST i student-M.PL.DEF słuchać-NPST uważnie na on.OBL

„Nauczyciel wykłada, a studenci słuchają go z uwagą”.

Studentane høyrer merksamt og læraren underviser.

student-M.PL.DEF słuchać-NPST uważnie i nauczyciel-M.SG.DEF wykładać-NPST

„Studenci słuchają z uwagą, a nauczyciel wykłada”.

W zdaniu złożonym podrzędnie szyk zdania nadrzędnego zależy od kolejności członów. Jeśli człon nadrzędny nie jest pierwszy w wypowiedzeniu, pojawia się w nim szyk VSO. Jeśli natomiast stoi na początku, obowiązuje zwykły szyk V2.

Om du ikke gjør alt i dag, vil du ha ekstra arbeid i morgen.

jeśli ty nie robić.NPST wszystko dzisiaj MOD.NPST ty mieć.INF dodatkowy praca.INDF jutro

„Jeśli nie zrobisz dziś wszystkiego, będziesz mieć więcej pracy jutro”.

Du vil ha ekstra arbeid i morgen om du ikke gjør alt i dag.

ty MOD.NPST mieć.INF dodatkowy praca.INDF jutro jeśli ty nie robić.NPST wszystko dzisiaj

„Będziesz mieć jutro więcej pracy, jeśli nie zrobisz dziś wszystkiego”.

Szyk w zdaniu podrzędnym uzależniony jest natomiast od wybranego spójnika. Spójniki for „ponieważ” i så „więc” wymuszają szyk V2 typowy dla zdania pojedynczego^[42]. Pozostałe natomiast wywołują zbliżony szyk, ale z elementem okolicznikowym lub negacją przesuniętą przed orzeczenie. Szyk VSO może pojawić się w zdaniu podrzędnym warunkowym, pod warunkiem że stoi ono jako pierwsze i nie jest wprowadzone żadnym spójnikiem^[52].

Det byrja å regne, så vi måtte heim tidlig.

EXPL zacząć-PST PTCL padać.INF więc my musieć-PST do-domu wcześnie

„Zaczęło padać, więc musieliśmy wcześnie pójść do domu”.

Du må betale bot når du ikke har gyldig bilett.

ty musieć.NPST płacić.INF mandat kiedy ty nie mieć-NPST ważny bilet.INDF

„Musisz zapłacić mandat, kiedy nie masz ważnego biletu”.

Søker du om medlemskap, må du først bli myndig.

ubiegać-się-NPST ty o członkostwo.INDF musieć.NPST ty najpierw stać-się.INF pełnoletni

„Jeśli chcesz ubiegać się o członkostwo, musisz najpierw stać się pełnoletni”.

Ortografia

Klawiatura ze skandynawskimi literami.

Alfabet norweski składa się z 29 liter i jest oparty na alfabecie łacińskim.

Litery c, q, w, x i z używane są wyłącznie w zapożyczeniach. W wyniku ich językowej asymilacji zapis zapożyczeń może ulec zmianom, polegającym na dostosowaniu go do wymowy (np. tøff ← ang. tough, klisje < fr. cliché). Ze względów historycznych niektóre norweskie nazwiska również zapisywane są za pomocą tych liter (por. np. Bjørnar Moxnes, lider norweskiej partii Rødt). Od wprowadzenia litery å do zapisu duńskiego alfabet duński jest identyczny z norweskim.

Użycie akcentu ostrego, akcentu ciężkiego i akcentu przeciągłego jest możliwe, ale nieobowiązkowe. Diakrytyzowanych liter é, è, ê, ó, ò i ô używa się dla rozróżnienia wyrazów homograficznych, np. for „dla”, fór „pojechał”, fòr „bruzda”, fôr „karma, pasza” albo tillèt „pozwala”, tillét „pozwolił”.

Norweska ortografia jest w dużej mierze fonemiczna, tj. oparta na zasadzie „jeden znak – jeden dźwięk”. W praktyce jednak stworzenie takiej ortografii dla języka nieposiadającego standardu wymowy jako punktu odniesienia jest niemożliwe, o czym świadczą chociażby odmienne sposoby zapisu tych samych słów w wariantach nynorsk i bokmål (por. np. gjere – gjøre, ljos – lys, ikkje – ikke)^[54]. W praktyce niektóre dźwięki mogą mieć kilka sposobów zapisu, np. /ʂ/ może być zapisywane jako <sj>(sjanger), <skj>(skje), <sk>(ski), <g>(giro) albo <j>(journalist)^[55].

Dialekty

Dialekty norweskie

     Dialekt zachodnionorweski

     Dialekt wschodnionorweski

     Dialekt trønderski

     Dialekt północnonorweski

Wyróżnia się cztery podstawowe norweskie dialekty^[8]:

• północnonorweski (nordnorsk), używany w północnej części kraju (okręgi: Finnmark, Nordland i Troms, północna część okręgu Nord-Trøndelag),
• trønderski (trøndersk), używany w centralnej części kraju (okręgi: Sør-Trøndelag, południowa część Nord-Trøndelagu, północna część Møre og Romsdal, Jämtland, Härjedalen),
• wschodnionorweski (østlandsk / austlandsk), używany na południowym wschodzie Norwegii oraz w Bohuslän w Szwecji,
• zachodnionorweski (vestlandsk), używany na południowym zachodzie Norwegii.

Podział ten jest najbardziej rozpowszechniony, chociaż badacze wyróżniają niekiedy od tylko dwóch do aż sześciu różnych dialektów^[56]. Poszczególne dialekty różnią się od siebie przede wszystkim słownictwem i wymową, różnice morfologiczne i składniowe są mniejsze i znacznie rzadsze^[9]. Za kluczową uznaje się izoglosę między dialektem wschodnim a zachodnim, ponieważ dotyczy ona bardzo wielu cech, pozwalających odróżnić oba warianty języka od siebie. Należą do nich m.in.: prawo ciężkości sylaby (jamvekt; ma miejsce w dialekcie wschodnim, w zachodnim nie), obecność „grubego l” (por. język norweski#Spółgłoski; obecne na wschodzie, na zachodzie nie), różnica w realizacji akcentu tonicznego (na zachodzie – ton niski, na wschodzie – ton wysoki) i obecność języczkowej spółgłoski rotycznej (obecna na zachodzie, na wschodzie nie)^[34][56].

Współczesne różnice dialektalne zaczęły się kształtować najpewniej jeszcze w języku staronordyjskim; sugeruje to obecność w językach: islandzkim i farerskim cech fonetycznych właściwych regionom, z których wywodzili się kolonizatorzy wysp^[14]. Obecnie jednak różnice dialektalne ulegają pewnemu spłaszczeniu. Wynika to z przyczyn o naturze często tylko pośrednio językowej, albo całkowicie pozajęzykowej, takich jak np. mobilność, urban sprawl czy wpływ pisma na mowę^[56]. W Norwegii obserwuje się zwłaszcza ekspansję gwar miejskich na tereny wiejskie^[9] oraz wyrównywanie się różnic dialektalnych wynikających ze statusu społecznego^[8][34].

Należy pamiętać, że bokmål i nynorsk nie są dialektami języka norweskiego, tylko wariantami języka pisanego. Niewielu Norwegów zbliża swoją wymowę do standardów pisanych; z takim procesem ma się do czynienia w państwowym radiu i telewizji i w języku stricte urzędniczym, jak również w nauczaniu języka norweskiego jako obcego^[38].

Słownictwo

Ski – norweski leksem oznaczający „narty” został zapożyczony przez wiele języków.

Trzon słownictwa norweskiego stanowią wyrazy pochodzenia germańskiego – kontynuanty słownictwa staronordyjskiego^[57] oraz zapożyczenia o etymologii dolno- i górnoniemieckiej^[24][58]. Znaczna część germanizmów obu typów pochodzi ze średniowiecza i jest związana z handlową dominacją Ligi Hanzeatyckiej w basenie Morza Bałtyckiego i w Skandynawii^[59]; obce elementy leksykalne pojawiają się we wszystkich dziedzinach, ale szczególnie w słownictwie dotyczącym handlu (frakt „ładunek”, handle „handlować”, regne^bm./rekne^nn. „liczyć”), spraw dworskich (frøken „panienka”, greve „hrabia”, hof „dwór”, krone „korona”), administracji (borger^bm./borgar^nn. „obywatel”, fullmakt „władza”, toll „cło”), wojskowości (erobre „podbić”, krig „wojna”, plundre „plądrować”) i marynistycznym (fartøy „łódź”, kyst „wybrzeże”, styrbord „sterburta”), a także w bazie słownictwa podstawowego – niemieckie pochodzenie ma wiele czasowników (begynne „zaczynać”, bli „stać się”, forstå „rozumieć”, føle „czuć”, samle „zbierać”, øve „ćwiczyć”), przymiotników (billig^bm./billeg^nn. „tani”, enkel „łatwy, prosty”, falsk „fałszywy, błędny”, forsiktig „ostrożny”, kort „krótki”, svak „słaby”), a nawet słów funkcyjnych (dog „jednakże”, forbi „obok”, samt „oraz, a ponadto”, veldig „bardzo”)^[58][59]. Wiele z tych słów występuje także w językach: szwedzkim oraz duńskim, chociaż mogą występować pewne stylistyczne czy historyczne różnice, dla przykładu „miasto” oznacza się po norwesku słowem by, kontynuantem strnord. býr „farma”, a po szwedzku zapożyczonym stan, podczas gdy czasownik „zaczynać” w bokmålu to zapożyczone begynne, a po szwedzku zachowane börja^[57]. W wariancie nynorsk, opartym na gwarach wiejskich, unikanie słownictwa pochodzenia niemieckiego jest elementem świadomej polityki językowej^[42].

Nowe słownictwo jest w języku norweskim tworzone za pomocą derywacji, czyli przy użyciu afiksów zmieniających znaczenie lub kategoryzację danego wyrazu (np. -he(i)t – tworzy rzeczowniki abstrakcyjne od przymiotników, np. hemmelig^bm./hemmeleg^nn. „tajny” → hemmelighet^bm./hemmelegheit^nn. „tajemnica”), kompozycji, czyli zestawiania wyrazów w celu stworzenia nowego wyrazu (np. svart „czarny” + sjuk „chory” → svartsjuk „zazdrosny”), a także zapożyczenia (np. ang. tough → tøff „ciężki, trudny”)^[48]. Badania wskazują, że percepcja zapożyczenia angielskiego wśród młodych Norwegów jest niska, a obecność licznych zapożyczeń z tego języka nie stanowi dla nich problemu^[60]. W obrębie derywacji obserwuje się nieco odmienne tendencje, uzależnione od regionu, a w pisowni także od wyboru wariantu języka pisanego: dialekty kojarzone z obszarami wiejskimi, a tym samym oparty na nich nynorsk, unikają morfemów pochodzenia obcego, takich jak np. an-, be- czy -else^[61]. Norweskie konwencje ortograficzne nakazują łączne pisanie złożeń, podobnie jak w języku niemieckim, jednak powszechny jest nienormatywny zapis rozłączny^[62]. Lista nowych słów publikowana jest w czasopiśmie Språknytt, wydawanym przez Radę Języka Norweskiego^[63].

Z tytułu ograniczonego znaczenia politycznego Norwegii w ciągu swojej historii, jak również jej peryferyjnego geograficznie położenia, język norweski nie wywarł znacznego wpływu na inne języki. Pewną liczbę zapożyczeń można zaobserwować w językach lapońskich. Zapożyczenia w innych językach, np. angielskim czy polskim, mają najczęściej charakter kulturowy. Ich przykłady to np. międzynarodowe ski „narty” ← norw. ski „ts.”, a także, w polszczyźnie, fiord „rodzaj zatoki” ← norw. fjord „ts.” czy telemark „sposób lądowania w skokach narciarskich” ← norw. Telemark „region w południowej części Norwegii”.

Język norweski w Polsce

Język norweski jest w Polsce nauczany na uczelniach wyższych – studia na kierunku filologia norweska możliwe były w 2015 na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu^[64] oraz na warszawskim oddziale Uniwersytetu SWPS^[65], dodatkowo można wybrać norweski jako język wiodący studiów skandynawistycznych na Uniwersytecie Gdańskim^[66] oraz na Uniwersytecie Szczecińskim^[67], a także na uczelniach prywatnych. W szczecińskim Liceum Ogólnokształcącym nr 12 w Zespole Szkół Sportowych oraz w gdańskim Uniwersyteckim Liceum Ogólnokształcącym im. Pawła Adamowicza istnieją klasy z językiem norweskim^[68].

Z powodu zwiększonej emigracji zarobkowej do Norwegii w XXI wieku norweski jest wykładany i nauczany w szkołach językowych^[69]. W roku 2022 było aktywnych 37 tłumaczy przysięgłych^[70].

Przykład użycia

Pierwszy artykuł Deklaracji Praw Człowieka w wariancie bokmål^[71][72][73]:

„Alle mennesker er født frie og med samme menneskeverd og menneskerettigheter. De er utstyrt med fornuft og samvittighet og bør handle mot hverandre i brorskapets ånd”.

Pierwszy artykuł Deklaracji Praw Człowieka w wariancie nynorsk^[74]:

„Alle menneske er fødde til fridom og med same menneskeverd og menneskerettar. Dei har fått fornuft og samvit og skal leve med kvarandre som brør”.

Zobacz też

• Norwegowie
• høgnorsk
• russenorsk
• Wikipedia norweskojęzyczna

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Anne Golden, Kirsti Mac Donald, Else Ryen: Norsk som fremmedspråk. Grammatikk. Oslo: Universitetsforlaget, 2008. (norw. bokmål).
• Arne Torp, Lars S. Vikør: Hovuddrag i norsk språkhistorie. Oslo: Gyldendal Akademisk, 2000. (norw. nynorsk).
• Brit Mæhlum, Unn Røyneland: Det norske dialektlandskapet. Oslo: Fagbokforlaget, 2012. (norw. bokmål • norw. nynorsk).
• Eskil Hansen: Dialekter i Norge. Oslo: Fagbokforlaget, 2013. (norw. bokmål).
• Gjert Kristoffersen: The Phonology of Norwegian. Oxford: Oxford University Press, 2000. (ang.).
• Jan Terje Faarlund, Svein Lie, Kjell Ivar Vannebo: Norsk referansegrammatikk. Oslo: Universitetsforlaget, 1997. (norw. bokmål • norw. nynorsk).

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Rady Języka Norweskiego. (norw.).