Nowa Góra (województwo małopolskie)

Nowa Góra

wieś
Kościół w Nowej Górze
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	krakowski
Gmina	Krzeszowice
Sołectwo	Nowa Góra
Wysokość	449 m n.p.m.
Liczba ludności (2014[1])	1615
Strefa numeracyjna	12
Kod pocztowy	32-065[2]
Tablice rejestracyjne	KRA
SIMC	0324369
Położenie na mapie gminy Krzeszowice Nowa Góra
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Nowa Góra
Położenie na mapie województwa małopolskiego Nowa Góra
Położenie na mapie powiatu krakowskiego Nowa Góra
50°10′18,2″N 19°35′24,2″E/50,171722 19,590056

Położenie Nowej Góry na terenie Wolnego Miasta Kraków (1815–1846)

Pomnik pieczęci miejskiej w Nowej Górze

Nowa Góra – wieś (dawniej miasto) w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w gminie Krzeszowice^[3].

Nowa Góra uzyskała lokację miejską przed 1367 rokiem, zdegradowana w 1933 roku^[4]. W latach 1975–1998 położona była w województwie krakowskim.

Składa się z dwóch sołectw (Nowa Góra) z 1224 mieszkańcami i (Łany) – 391 osób. Na terenie wsi znajdował się Zespół Szkół im. Marii Konopnickiej (po reformie oświatowej w 2018 r. Szkoła Podstawowa) i biblioteka. Istnieje również nowogórski zespół regionalny.

W 1595 roku miasto położone w powiecie proszowskim województwa krakowskiego było własnością wojewodziców krakowskich: Gabriela, Andrzeja i Jana Magnusa Tęczyńskich^[5]. Dawne miasteczko (do I wojny światowej), obecnie wieś leżąca na północny zachód od Krzeszowic.

Nazwa

Nazwę miejscowości w zlatynizowanych staropolskich formach Novomoncze oraz Nowa Gora wymienia w latach (1470–1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis^[6].

Integralne części wsi

Historia

Osada, która pierwotnie nazywała się Gory (kopalnie), została najprawdopodobniej spalona podczas najazdu tatarskiego w XIII wieku. Parafia w Nowej Górze, należąca do dekanatu sławkowskiego, istniała już w 1276 roku (świadczy o tym dokument z kancelarii Bolesława Wstydliwego dot. lokowania na prawie magdeburskim wsi Przeginia, gdzie świadkiem był Jan syn Trojana „rector ecclesiae de Gory”). Wkrótce potem w 1335 roku miejscowość została siedzibą dekanatu nowogórskiego. Nowa Góra była miastem już w II połowie XIV wieku założonym na prawie magdeburskim^[9]. Jest wspomniana przez Długosza w Liber Beneficiorum, gdzie kronikarz nazwał ją oppidum^[9], czyli miasteczko, i wymienił, że posiada drewniany kościół. Pierwszy murowany kościół wzmiankowano w 1598 roku. Od średniowiecza osada była znana z górnictwa galmanu i srebra. Z tego też powodu holenderski kartograf Andreas Cellarius znał Nową Górę i wymienił ją w swoim Descriptio Poloniae (Amsterdam 1639)^[9]. W czasach Jana Kazimierza wydobywano w Nowej Górze sporo rud ołowiu, z których odlewano kule armatnie. Król nadał mieszkańcom przywilej na odbywanie jarmarków raz w miesiącu jako zadośćuczynienie za dewastację okolicznych gruntów przy wydobywaniu ołowiu^[9]. Króla Jana Kazimierza wspomina kolumna przez niego samego ufundowana i ustawiona na rynku w Nowej Górze. Przywilej królewski, wystawiony na pergaminie, był jeszcze na pocz. XX wieku przechowywany przez lokalną gminę^[9]. Miasto wchodziło w 1662 roku w skład hrabstwa tęczyńskiego Łukasza Opalińskiego^[10]. Pod koniec istnienia I Rzeczypospolitej Nowa Góra była ważnym ośrodkiem rzemieślniczo-produkcyjnym, skupiającym 63 rzemieślników, w tym 22 tkaczy i 21 garbarzy^[11]. Miasteczko liczyło wówczas (ok. 1794 r.) 750 mieszkańców^[12] i było głównym ośrodkiem targowym dóbr tenczyńskich, a także ważnym ośrodkiem wydobycia galmanu. Jednak w 1827 roku pozostały w Nowej Górze już tylko 2 kopalnie galmanu, sygnalizując zmierzch tej dziedziny eksploatacji w miasteczku^[12]. W 1795 roku Nowa Góra została przyłączona do austriackiej Galicji, a w latach 1809–1815 należała do departamentu krakowskiego Księstwa Warszawskiego. Po pożarze w 1800 r. Nowa Góra, niegdyś drewniana, została odbudowana murowana z polecenia ks. Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Wydarzenie to upamiętniała marmurowa tablica umieszczona nad drzwiami drewnianego domu w rynku, zwanego ratuszem^[13] (istniała jeszcze na pocz. XX wieku). Wielki pożar, poza zniszczeniem 1/3 zabudowy miasteczka^[12], doprowadził do całkowitego upadku znaczenia gospodarczego Nowej Góry. W czasach Wolnego Miasta Krakowa miasteczko było prężnym ośrodkiem tkackim, lecz okres industrializacji w II połowie XIX wieku odebrał Nowej Górze podstawy jej egzystencji. Na dodatek przeprowadzenie linii kolejowej łączącej Kraków ze Śląskiem przez Krzeszowice, doprowadziło do odsunięcia Nowej Góry od głównych szlaków komunikacyjnych i przypieczętowało jej upadek gospodarczy. Nowa Góra utraciła znaczenie jako ośrodek handlowy, targowy i górniczy. Zjawiska te doprowadziły do stałej lub sezonowej migracji miejscowej ludności, która w poszukiwaniu pracy udawała się do okolicznych miejscowości (Siersza, Trzebinia) lub poza granice regionu. W latach 1815–1846 Nowa Góra należała do Wolnego Miasta Krakowa, a od 1846 do 1918 roku do Wielkiego Księstwa Krakowskiego. Od lat 60. XIX wieku do 1975 roku należała do powiatu chrzanowskiego (z przerwą w latach 1939–1945, kiedy Nowa Góra została włączona do Generalnego Gubernatorstwa). W latach 1973–1976 miejscowość była siedzibą gminy Nowa Góra.

Zabytki

• Kościół pw. Zesłania Ducha Świętego – neoromańsko-neogotycki, z lat 1885–1895 fundacji Potockich. Pierwotny kościół erygowany w roku 1313, spłonął w 1875 roku. Odbudowany został w 1885 roku wspólnymi siłami parafian i Potockich. Koszt odbudowy wyniósł 100 tys. koron^[9]. Początkowo odbudowę prowadzono według projektu krakowskiego architekta Jacka Matusińskiego, lecz później wprowadzono szereg zmian w projekcie odbudowy i dzieło kontynuował krzeszowicki architekt Kazimierz Piotrowski^[9]. Został poświęcony przez księcia biskupa krakowskiego Jana Puzynę 11 września 1896 roku^[9]. Drewniana dzwonnica, która pamięta czasy świetności dawnego miasta, znajduje się w Nadwiślańskim Parku Etnograficznym (skansenie w Wygiełzowie).
• Kolumna Jana Kazimierza z XVII wieku, kamienna z barokowym posążkiem Jezusa Frasobliwego, dwukrotnie odnowiona (1807, 1959)^[14] ustawiona na ryneczku. Ufundowana przez króla.

Religia

Na terenie wsi znajduje parafia rzymskokatolicka wraz z kościołem parafialnym oraz w przysiółku Łany Sala Królestwa Świadków Jehowy^[15].

Kościół rzymskokatolicki

• parafia Zesłania Ducha Świętego

Świadkowie Jehowy

• Sala Królestwa – (zbór Ostrężnica) – Łany, ul. Polna 6^[15]

Przypisy

Bibliografia

• Stanisław Polaczek: Powiat chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem. Kraków 1914.
• J. Szablowski: Powiat Chrzanowski. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I, woj. krakowskie, zeszyt 4. Warszawa 1952, Państw. Inst. Sztuki.
• Ziemia chrzanowska i Jaworzno, Kraków 1969.
• Bronisław Rzepecki: Zarys historii Nowej Góry. Nowa Góra 2018.

Linki zewnętrzne

• Historia miejscowości. jura.eko.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
• Nowa Góra z Łomem, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 193 .
• Nowa Góra, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 388 .