Nowy Sącz

Nowy Sącz

miasto na prawach powiatu
Widok Nowego Sącza
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Data założenia	8 listopada 1292
Prawa miejskie	1292
Prezydent	Ludomir Handzel
Powierzchnia	57,58 km²
Wysokość	272–475 m n.p.m.
Populacja (31.12.2020) • liczba ludności • gęstość	83 558[1] 1451,2 os./km²
Strefa numeracyjna	18
Kod pocztowy	33-300 do 33-308, 33-310, 33-320
Tablice rejestracyjne	KN
Położenie na mapie województwa małopolskiego Nowy Sącz
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Nowy Sącz
49°37′30″N 20°41′44″E/49,625000 20,695556
TERC (TERYT)	1262011
SIMC	0959435
Urząd miejski Rynek 1 33-300 Nowy Sącz
Strona internetowa
BIP

Nowy Sącz – miasto na prawach powiatu w Polsce, położone w województwie małopolskim, siedziba ziemskiego powiatu nowosądeckiego. Trzecie pod względem liczby mieszkańców i piąte pod względem powierzchni miasto^[2] w województwie małopolskim i największe miasto Beskidu Sądeckiego, stolica Sądecczyzny z racji tego, że jest to największe miasto w regionie. Jedno z najstarszych miast w Małopolsce – lokowane 8 listopada 1292 roku jako miasto królewskie w ziemi krakowskiej^[3].

Według danych GUS z 31 grudnia 2020 r., miasto było zamieszkiwane przez 83 558 osób^[1].

Geografia

Położenie geograficzne

Nowy Sącz położony jest w płaskim dnie Kotliny Sądeckiej, w widłach rzek Dunajca i Kamienicy Nawojowskiej na zróżnicowanej wysokości od 272 n.p.m. (Wielopole) do ok. 475 m n.p.m. (wzgórze Majdan). Najstarsza część miasta leży na płaskim wyniesieniu pomiędzy korytami obu rzek, które posiada naturalne walory obronne, co zadecydowało o lokowaniu miasta przez króla Wacława II właśnie w tym miejscu. W dawnych czasach wzgórze miejskie było poprzecinane parowami (obecnie zasypanymi) pełniącymi role dodatkowych fos. Położenie w Kotlinie Sądeckiej powoduje pewną izolację Nowego Sącza od innych ośrodków osadniczych, jednak przebiegający tędy szlak komunikacyjny na południe Europy, spowodował, że miasto znalazło w średniowieczu dogodne warunki do rozwoju i wymiany handlowej – głównie z Węgrami.

Nowy Sącz położony jest u podnóża masywów górskich: na południu znajduje się Beskid Sądecki, na zachodzie Beskid Wyspowy, na wschodzie wcina się wąskim klinem Beskid Niski, a od północy przylega Pogórze Rożnowskie. W niewielkiej odległości znajduje się Jezioro Rożnowskie.

Przed reformą administracyjną w 1998 r. stolica województwa nowosądeckiego. W latach 1973–1977 miasto było siedzibą gminy wiejskiej Nowy Sącz.

Zanieczyszczenie powietrza: Położenie geograficzne utrudnia wentylację miasta, przez co spowija je smog, szczególnie w sezonie grzewczym. Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 roku Nowy Sącz został sklasyfikowany jako czternaste najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej^[4][5].

W liczbach

• Powierzchnia miasta: 57,58 km²
• Najwyższy punkt: wzgórze Majdan – ok. 475 m n.p.m.
• Najniższy punkt: Wielopole – 272 m n.p.m.
• Obwód miasta: 42,3 km
• Długość wszystkich ulic: 230 km
• Długość rzek: 18 km

Klimat

Osiedla

Zgodnie ze Statutem Nowego Sącza w mieście wyznaczono 25 jednostek pomocniczych gminy zwanych osiedlami^[7]:

Bar.

Biegonice

Cent.

Chruślice

Dąbrówka

Falkowa

Helena

Gołąbkowice

Gorzków

Kaduk

Kil.

Kochanowskiego

Mill.

Nawojowska

Piątkowa

Poręba Mała

Przetakówka

P.

SM

Sz.

W.

WP

Wólki

Zabełcze

Zawada

Toponimia

Początkowo osada w miejscu dzisiejszego Nowego Sącza nosiła nazwę Kamienica. Nazwa miasta aktem lokacyjnym nadanym przez Wacława II, została przeniesiona z sąsiadującego Sandecz – Sącza (dzisiaj Starego Sącza).
Aby odróżnić od poprzedniego miasta, dodano przymiotnik „Nowy”, a miasto zaczęło nosić nazwę „Nova Sandecz”.

Historia^[9]

Rekonstrukcja dokumentu lokacyjnego Nowego Sącza wydanego przez Wacława II 8 listopada 1292

Kościół Franciszkanów – powstał w 1297 r. z uposażenia Wacława II

Nowy Sącz został lokowany 8 listopada 1292 przez króla Wacława II. Miasto zawdzięczało szybki rozwój licznym przywilejom oraz położeniu na szlaku handlowym na Węgry. W XIV w. – za panowania Kazimierza Wielkiego – wybudowany został zamek i mury obronne. W zamku sądeckim odbywały się liczne spotkania polskich władców z władcami innych narodów. W 1409 król Władysław Jagiełło oraz książę litewski Witold układali tutaj plany wojny z zakonem krzyżackim. W średniowieczu miasto kilkakrotnie nawiedzały powodzie, pożary oraz epidemie, co częściowo zahamowało jego rozwój. Od początku panowania Jagiellonów aż do rozbiorów, miasto było siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego^[10].

Nowy Sącz uzyskał prawo składu w 1554 roku^[11].

W XVI i XVII w. w okolicach Nowego Sącza rozwijali działalność bracia polscy (m.in. Jonasz i Wespazjan Schlichtyngowie). W mieście w latach 1556–1616 funkcjonowały szkoła i zbór ariański ukierunkowane na dyteizm.

13 grudnia 1655 mieszczanie sądeccy, pod dowództwem braci Wąsowiczów i przy wsparciu oddziałów Gabriela Wojniłłowicza, uwolnili miasto (jako jedno z pierwszych w Rzeczypospolitej) od najeźdźców szwedzkich. Tym samym rozpoczął się zryw narodu polskiego przeciwko najeźdźcy z północy. Odwrót Szwedów spod Jasnej Góry rozpoczął się 13 dni po tym fakcie. 3 stycznia 1656 Król Jan Kazimierz przebywający w Krośnie, datował list z podziękowaniem dla ludności Nowego Sącza za obronę Polski. W 1683 odwiedził leżący nieopodal Stary Sącz, powracający do kraju po zwycięskiej bitwie pod Wiedniem Jan III Sobieski. Tam spotkał się ze swoją żoną – królową Marią Kazimierą.

W 1770, a więc jeszcze przed I rozbiorem Polski, Austria zaanektowała powiaty spiski, nowotarski i sądecki, w wyniku czego Nowy Sącz znalazł się w granicach Austrii w Galicji – urzędowa niemiecka nazwa miasta brzmiała Neu Sandez. W 1876 utworzono C.K. Warsztaty Kolejowe, a rok później oddano do użytku sądecki odcinek kolei tarnowsko-leluchowskiej. 3 lipca 1893 w Nowym Sączu powstał Związek Stronnictwa Chłopskiego (ZSCh) – pierwsza w Europie polityczna organizacja chłopska. Utworzona została przez Jana i Stanisława Potoczków.

W 1889 Nowy Sącz stał się gminą miejską. W 1912 jako w jednym z pierwszych miast w Polsce wybudowano w rekordowym tempie własną elektrownię. 11 marca po raz pierwszy zapaliły się lampy elektryczne.

Niemiecka żandarmeria polowa w Nowym Sączu na wiosnę 1915 r.

Podczas I wojny światowej, w latach 1914–1915, miasto przejściowo okupowali Rosjanie, następnie ponownie zajęte zostało przez wojska państw centralnych. Wyzwolone w 1918 powróciło do odrodzonej Rzeczypospolitej. 31 października 1918 w Nowym Sączu (3 dni po powołaniu Polskiej Komisji Likwidacyjnej), po raz pierwszy w niepodległej Polsce, orkiestra oficjalnie odegrała Mazurka Dąbrowskiego, który później stał się hymnem państwowym.

21 czerwca 1934 na „starym cmentarzu” został pochowany minister spraw wewnętrznych gen. Bronisław Pieracki. W tym dniu Polskie Radio przeprowadziło pierwszą w historii bezpośrednią transmisję wydarzenia spoza Warszawy.

6 września 1939 Nowy Sącz został zajęty przez wojska niemieckie. W latach okupacji niemieckiej przez Nowy Sącz prowadziły szlaki przerzutu żołnierzy na Węgry do organizowanej we Francji, a potem Anglii armii polskiej. 20 stycznia 1945, po trzydniowych walkach, do miasta wkroczyły jednostki 38 Armii (gen. płk. Kiryła Moskalenki) IV Frontu Ukraińskiego. Poległym podczas zdobywania miasta żołnierzom radzieckim wzniesiono Pomnik Wdzięczności na kwaterze żołnierzy Armii Czerwonej na cmentarzu komunalnym oraz Pomnik Braterstwa Broni w Alei Wolności^[12]. Uchwałą Prezydium Krajowej Rady Narodowej z 6 września 1946 miasto Nowy Sącz zostało odznaczone Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy za wydatny udział ludności w konspiracji w okresie okupacji^[13].

6 kwietnia 1945 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło Centralne Obozy Pracy dla byłych żołnierzy AK i podziemia niepodległościowego. Obóz pracy nr 143 powstał w Nowym Sączu^[14].

W 1951 Nowy Sącz został uznany za miasto na prawach powiatu. W latach 1958–1975 miał miejsce tzw. „eksperyment sądecki”. W latach 1975–1998 był stolicą województwa nowosądeckiego. W wyniku reformy administracyjnej od 1 stycznia 1999 Nowy Sącz jest powiatem grodzkim, będąc jednocześnie siedzibą powiatu nowosądeckiego ziemskiego.

Demografia

    Liczba ludności Nowego Sącza na przestrzeni ostatnich 6 stuleci
    Źródło: ^[15][16].

Największą populację Nowy Sącz odnotował w 2005 r. – według danych GUS 84 729 mieszkańców^[17].

Zabytki

Rynek i ratusz

Bazylika kolegiacka św. Małgorzaty

Ruiny Zamku Królewskiego

Dom Gotycki

Synagoga w Nowym Sączu

Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa na terenie Kolonii Kolejowej

Dworzec kolejowy

• Układ urbanistyczny Starego Miasta
• Ratusz – eklektyczny budynek stanowiący serce miasta, siedziba władz Nowego Sącza. Obecny kształt uzyskał w latach 1895-1897 podczas odbudowy po pożarze w końcu XIX wieku. Stoi pośrodku rynku – centralnego placu miasta, który ma powierzchnię 19 200 m²
• Bazylika kolegiacka św. Małgorzaty – gotycki kościół wybudowany w XIV wieku, w XV i XVI wieku rozbudowany o wieże przy fasadzie. W 1448 roku podniesiony do godności kolegiaty przez Zbigniewa Oleśnickiego. Budowla pierwotnie w typie małopolskich hal dwunawowych, oryginalne sklepienia zachowały się w prezbiterium i w kaplicy przy południowej wieży (kryształowe), sklepienia nawy ob. modernistyczne
• Zespół poklasztorny oo. Franciszkanów^[18] – powstał w 1297 r. z upoważnienia Wacława II. Klasztor zlikwidowano wskutek tzw. kasaty józefińskiej, a pozostałości kościoła zostały wyburzone. Do dziś zachowała się z niego jedynie kaplica Przemienienia Pańskiego z lat 1654–1672, która od 1800 roku pełni funkcję zboru ewangelicko-augsburskiego
• Kościół pw. św. Ducha i klasztor oo. Jezuitów – pierwotnie norbertański, ob. jezuicki; zachowało się gotyckie prezbiterium ze sklepieniami sieciowymi, nawa barokowa z XVII w.
• Kościół pw. św. Rocha – drewniany, parafia istniała za czasów księdza Jana Długosza, przed 1513 r.
• Kościół pw. św. Heleny – drewniany, rok budowy nieznany, ale wymieniany w archiwach kapituły katedry wawelskiej już w 1596 r.
• Kościół św. Wawrzyńca – neogotycki kościół na osiedlu Biegonice wybudowany w latach 1906–1909 według projektu Jana Sas-Zubrzyckiego
• Kościół pw. św. Kazimierza – neogotycki, zbudowany w latach 1908–1912 według projektu Teodora Talowskiego
• Klasztor i Kościół Popijarski^[19] – budowa z inicjatywy starosądeckich klarysek przed 1610 r.
• „Biały Klasztor” – Klasztor Zgromadzenia Sióstr Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny
• Kapliczka „Szwedzka” pw. św. Marka^[19] z 1771 r.
• Kapliczka pw. św. Jana Nepomucena z przełomu XIX i XX wieku (przyczółek mostu nad Kamienicą)
• Kapliczka pw. św. Anny z XVII wieku (przy ul. Lwowskiej)
• Synagoga – wybudowana w 1746 roku, odbudowana po pożarze z 1894 roku, w latach 1982-2015 mieściła galerię sztuki, ob. ponownie pełni funkcje kultowe
• Chasydzka bożnica Bajs Nusn z przełomu XIX i XX wieku
• Mury obronne miasta Nowego Sącza
• Zamek Królewski w Nowym Sączu (XIV, XVII w.) – wzniesiony przez Kazimierza Wielkiego w latach 1350–1360, później przebudowany w stylu renesansowym. Niszczony w czasie potopu szwedzkiego, konfederacji barskiej i II wojny światowej, ob. ruiny, z zachowanym fragmentem fortyfikacji miejskich
• Dom Gotycki – wzniesiony ok. 1448 roku, pierwotnie użytkowany przez kanoników kolegiaty św. Małgorzaty, a obecnie mieści się w nim siedziba Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu
• Renesansowa kamienica Lubomirskich – wybudowana w 1 poł. XVII w., dzisiaj mieści Sądecką Bibliotekę Publiczną
• Sądecki Park Etnograficzny – jest skansenem regionalnym, który prezentuje kulturę ludową Sądecczyzny
• Dworzec PKP – secesyjny, wybudowany w 1909 roku w celu zastąpienia starego, zbyt małego dworca
• Stara Kolonia Kolejowa – jedno z najstarszych i największych osiedli robotniczych w kraju; zbudowane w latach 1891–1917 dla nowosądeckich kolejarzy według projektów sporządzonych w Wiedniu
  • Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa – romańsko-gotycki, wybudowany z okazji 50-lecia panowania cesarza Franciszka Józefa w latach 1897–1898 według projektu Teodora Talowskiego
  • Dom Robotniczy – neogotycki w stylu architektonicznym ośrodek kulturalny nowosądeckich kolejarzy z 1907 r.; w przeszłości mieściły się w nim m.in. teatr amatorski, czytelnia, zespoły muzyczne i kino, a także siedziba PPS
• Willa Marya
• XIX-wieczny budynek Szkoły Podstawowej im. Władysława Jagiełły
• XIX-wieczny budynek Gimnazjum im. Adama Mickiewicza (dawniej Szkoła Podstawowa)
• Budynek Szkoły Podstawowej im. Obrońców Pokoju
• Budynki secesyjne z pocz. XX w. projektu budowniczego miejskiego, Zenona Adama Remiego^[20]:
  • Dawna szkoła, ul. Jagiellońska 62
  • Bank Mieszczański, Rynek 29
  • Dawny gmach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, ul. Jana Długosza 23
  • Kamienica własna przy pl. św. Kazimierza 2
  • Kamienica Wiktora Oleksego, ul. Konarskiego 8
  • Kamienica Edwarda Zielińskiego, ul. Kościuszki 18
• Cmentarz Komunalny – na którym znajdują się m.in.: symboliczny pomnik powstańców (1831), Grób Nieznanego Żołnierza z 1920, Groby powstańców z 1863 r., monumentalny pomnik – obelisk z kwaterami grobów żołnierzy (polskich, austriackich i niemieckich z czasów I wojny światowej), pomnik legionistów z I wojny światowej, nagrobny pomnik gen. Józefa Kustronia, symboliczny grób „Oświęcimiaków” (kwatery ofiar terroru hitlerowskiego), pomnik i groby żołnierzy radzieckich z lat II wojny światowej, pomnik Bronisława Pierackiego (ministra i polityka II Rzeczypospolitej), symboliczny grób „Sybiraków” Ziemi Sądeckiej
• Nowy cmentarz żydowski – kirkut, w latach 1940–1945 był miejscem egzekucji, także masowych dokonywanych przez hitlerowców na ludności żydowskiej miasta i okolicy, również na Polakach
• Stary Cmentarz („Cmentarz Zasłużonych”) – W cokole pomnika złożone są urny z prochami z miejsc straceń, obozów koncentracyjnych, z pól bitewnych. Przed pomnikiem Sądeckiej Piety znajduje się płyta Nieznanego Żołnierza II wojny światowej. Cmentarz symbolizuje: kaźń w więzieniu w Nowym Sączu, rozstrzelanych przy moście kolejowym nad Dunajcem, przy moście na Kamienicy, na Cmentarzu Żydowskim, rozstrzelanych dwóch partyzantów w Dąbrówce, rozstrzelanych w Biegonicach, w Rdziostowie, Młodowie, Starym Sączu, Wysokim, Chomranicach, Łomnicy
• Pomnik Władysława Jagiełły z 1910
• Pomniki martyrologii

Gospodarka

Lista przedsiębiorstw w mieście zatrudniających ponad 500 osób:

• w branży budownictwa: Fakro
• w branży kolejowej: Newag
• w branży spożywczej: Konspol
• w branży górniczej: Nowosądecka Fabryka Urządzeń Górniczych „Nowomag” S.A. – członek Grupy Famur
• w branży przemysłowej: Wiśniowski (z siedzibą w Wielogłowach)
• w branży produktów węglowych i technicznych: COBEX Polska sp. z o.o.

Miasto jest gospodarzem Targów Budownictwa oraz Targów Stolarki Budowlanej. W roku 2011 odbyła się 15 edycja Sądeckich Targów „Dom i Otoczenie”, które skupiają branże: budownictwo, instalacje i wyposażenie wnętrz. Dodatkowo od kilku już lat z powodzeniem imprezie towarzyszy Wystawa Motoryzacyjna.

Wyższa Szkoła Biznesu – National-Louis University i miasto Nowy Sącz są corocznym organizatorem Światowego Forum Ekonomicznego dla Młodzieży (równoległego do Forum Ekonomicznego w Krynicy-Zdroju).

Centra i galerie handlowe

• Centrum Handlowe EUROPA II Plaza
• Centrum Handlowe Gołąbkowice
• Centrum Handlowe Arkadia
• Centrum Handlowe Węgierska
• Galeria Szubryt
• Galeria Sandecja
• Galeria Trzy Korony

Transport

Miasto stanowi węzeł komunikacyjny, gdzie krzyżują się drogi krajowe 75, 28 i 87 oraz linie kolejowe.

Transport drogowy

Przez Nowy Sącz przechodzą drogi krajowe nr:

Komunikacja miejska

Solbus SM12 na al. Sucharskiego

Komunikację miejską stanowią autobusy Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego.

Początki organizowania komunikacji na terenie miasta sięgają Uchwały Miejskiej Rady Narodowej z 17.07.1947 roku, w której Miejski Zakład Komunikacyjny przystąpił do MRN. W roku 1948 pojawił się pierwszy autobus, obsługujący linię Rynek – Dworzec PKP. Po licznych reorganizacjach, ostatecznie w 1995 roku MZK przekształciło się w Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne, którego jedynym właścicielem jest miasto Nowy Sącz.

Obecnie MPK obsługuje linie o numerach: od 1 do 49 oraz 101 i 102 (nocne), będące zarówno trasami na terenie miasta, jak również pobliskich miejscowości.

Kolej

Dworzec Główny w Nowym Sączu. Został wzniesiony w latach 1908–1909 w stylu secesyjnym

Pomnik „Sądecki kolejarz” przed dworcem kolejowym Nowy Sącz, marzec 2015.

Przez Nowy Sącz przechodzą 2 szlaki kolejowe:

• linia kolejowa nr 96 Tarnów – Leluchów (długość 145,5 km; uruchomiona 18 sierpnia 1878, 2-torowa na odcinku Stróże – Nowy Sącz, zelektryfikowana w latach 1984–1987)^[21]
• linia kolejowa nr 104 Chabówka – Nowy Sącz (długość 76,5 km; uruchomiona 16 grudnia 1884, 1-torowa, 10 km odcinek do stacji Marcinkowice zelektryfikowano w 1986, obecnie czynny tylko 30 km odcinek Nowy Sącz – Marcinkowice – Limanowa jedynie dla ruchu towarowego)

W mieście znajdują się 3 czynne stacje i przystanki kolejowe dla ruchu pasażerskiego:

• Nowy Sącz
• Nowy Sącz Jamnica
• Nowy Sącz Biegonice

Oraz dwie nieczynne dla ruchu pasażerskiego:

• Nowy Sącz Miasto
• Nowy Sącz Chełmiec

Bezpośrednie połączenia z Nowego Sącza: Kraków, Krynica, Rytro, Tarnów.

Lotnictwo

Lotnisko Nowy Sącz-Łososina Dolna

• W miejscowości Łososina Dolna niedaleko miasta znajduje się lotnisko sportowe Aeroklubu Podhalańskiego.
• W miejscowości Nowy Sącz naprzeciwko Szpitala Specjalistycznego im. Jędrzeja Śniadeckiego znajduje się lądowisko sanitarne dla helikopterów^[22].

Oświata

Wyższa Szkoła Biznesu – National-Louis University

Na terenie Nowego Sącza działają: 23 szkoły podstawowe, 25 szkół ponadgimnazjalnych dla młodzieży, 6 szkół ponadgimnazjalnych dla dorosłych oraz 16 szkół policealnych^[23].

Swoją siedzibę mają tu również uczelnie:

• Wyższa Szkoła Biznesu – National-Louis University,
• Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu,
• Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości w Nowym Sączu

oraz ośrodek zamiejscowy uczelni:

• Wydział Nauk Społecznych Wschód-Zachód Szkoły Wyższej w Łodzi^[24].

W 2007 r. Wyższa Szkoła Biznesu – National-Louis University została pierwszym partnerem firmy Google w Europie Środkowej. Współpraca polega m.in. na rozwijaniu nowych systemów komunikacji w WSB-NLU.

Na terenie miasta znajduje się jedna z dwóch w Polsce szkół należących do jezuitów – Jezuickie Centrum Edukacji, w którym znajduje się liceum akademickie.

Kultura

Małopolskie Centrum Kultury „Sokół”

Pomnik Jana Pawła II w Nowym Sączu. Umiejscowiony jest na rynku, obok ratusza

Zegar kwiatowy w Nowym Sączu. Znajduje się u podnóża ruin zamku. Tarcza zegara ma 5 metrów średnicy. Sam mechanizm zegarowy kosztował ok. 10 tys. zł

Nowy Sącz jest ośrodkiem kulturalnym ziemi sądeckiej i w Małopolsce.

Instytucje kulturalne

W Nowym Sączu znajduje się szereg instytucji i placówek, mających istotny wpływ na życie kulturalne regionu.

Muzea i galerie sztuki:

• Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu:
  • Dom Gotycki
  • Galeria Dawna Synagoga
  • Galeria Marii Ritter
  • Sądecki Park Etnograficzny
• Nowosądecka Mała Galeria
• Galeria „Sokół”
• Galeria Sztuki Współczesnej BWA Sokół
• Galeria Sądeckiej Biblioteki Publicznej „Piwnica”
• Galeria Klubu Twórczego TPSP
• Galeria Miejskiego Ośrodka Kultury

Biblioteki:

• Biblioteka Publiczna im. J. Szujskiego
• Biblioteka WSB-NLU
• Biblioteka PWSZ Nowy Sącz
• Biblioteka Pedagogiczna
• Biblioteka Lekarska Szpitala Specjalistycznego im. J. Śniadeckiego^[25]
• Biblioteka Specjalistyczna przy Muzeum Okręgowym

Kina:

• Kino Sokół
• Kino 5D Extreme
• Kino Helios

Wybrane zespoły teatralne i kabarety:

• Teatr Robotniczy im. Bolesława Barbackiego
• Teatr NSA
• Teatr Dziecięcy „Cudoki Szuroki”
• Kabaret „Ergo” na czele z Leszkiem Bolanowskim
• Teatr dziecięcy i młodzieżowy „Iskiereczka” przy Gimnazjum im. Adama Mickiewicza
• Teatr Nowy w Nowym Sączu^[26]

Wybrane kluby literackie i stowarzyszenia:

• Klub Literacki „Sądecczyzna” przy Katolickim Stowarzyszeniu „Civitas Christiana”
• Stowarzyszenie Animatorów Kultury
• Stowarzyszenie Przyjaciół Sztuk Pięknych
• Stowarzyszenie Pastelistów Polskich
• Radioklub SP9RNS – My Krótkofalowcy!
• Stowarzyszenie Na Rzecz Badań i Dokumentacji Kultury „A posteriori”

W Nowym Sączu działają m.in. zespoły muzyczne, orkiestry, chóry, zespoły folklorystyczne, zespoły taneczne.

Sądecki Park Etnograficzny

Miasteczko galicyjskie – rekonstrukcja spalonego ratusza w Starym Sączu

Sądecki Park Etnograficzny jest jednym z oddziałów Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu. Jest to skansen regionalny o powierzchni ok. 20 hektarów, posiadający 68 obiektów tradycyjnego budownictwa wiejskiego i mieszczańskiego (prezentujących kulturę ludową historycznej Sądecczyzny) oraz amfiteatr leśny.
Na terenie parku znajdują się m.in.: zagrody chłopskie, dwór szlachecki, folwark dworski, kościół rzymskokatolicki, cerkiew greckokatolicka, zbór protestancki.

Media

Prasa:

• Dziennik Polski oddział w Nowym Sączu
• Dobry Tygodnik Sądecki – tygodnik regionalny
• Gazeta Krakowska oddział w Nowym Sączu Gazeta Nowosądecka
• Nasz Beskid – niezależny miesięcznik regionalny
• Promyczek Dobra – miesięcznik katolicki
• Głos Sądecki – bezpłatny miesięcznik

Radio:

• RMF Maxxx Nowy Sącz
• Fun Radio (Polska)^[27]
• Radio Echo Złote Przeboje
• Polskie Radio Kraków – studio Nowy Sącz
• RDN Małopolska Nowy Sącz
• Radio Eska Małopolska

Telewizja:

• Regionalna Telewizja Kablowa
• TVP3 Kraków redakcja w Nowym Sączu
• Sądecka Telewizja Internetowa^[28]
• Nasza Telewizja Sądecka

Portale informacyjne

• PortalNowySacz.pl
• miastoNS.pl
• Nowy Sącz Info
• Sądeckie.pl
• Sądeczanin.info
• TwojSacz.pl
• Głos 24
• Nowy Sacz City
• Sądecki News

Administracja

Budynek nowosądeckiego ratusza (1895 r.)

Władze miasta

Od 2018 roku prezydentem miasta jest Ludomir Handzel.

Służby mundurowe i instytucje publiczne

Szpital Specjalistyczny im. Jędrzeja Śniadeckiego

Nowy Sącz jest siedzibą sądu okręgowego oraz prokuratury okręgowej. W mieście znajduje się także urząd celny.

Państwowa Straż Pożarna

W Nowym Sączu mieści się Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej, w której strukturach działają dwie jednostki ratowniczo-gaśnicze PSP

• Jednostka Ratowniczo-gaśnicza nr 1 Państwowej Straży Pożarnej w Nowym Sączu (ul. W. Witosa 69)
• Jednostka Ratowniczo-gaśnicza nr 2 Państwowej Straży Pożarnej w Nowym Sączu (ul. Węgierska 188)

Prócz tego w strukturach komendy działa Jednostka Ratowniczo-gaśnicza w Krynicy-Zdroju.

Przy JRG 2 swoją siedzibę ma Małopolska Grupa Poszukiwawczo-ratownicza (MGPR).

Ochotnicza straż pożarna

Działania pożarnicze wspomagają także OSP Biegonice i OSP GRS Nowy Sącz^[29]

Służby porządkowe

Bezpieczeństwa publicznego i prawa strzeże Komenda Miejska Policji w Nowym Sączu. Działania te wspomaga straż miejska, a także znajdujący się tutaj Karpacki Oddział Straży Granicznej.

Na terenie miasta znajduje się zakład karny.

Miasto ma 3 szpitale Szpital Specjalistyczny im. Jędrzeja Śniadeckiego, Szpital Ginekologiczno – Położniczy MEDIKOR oraz Centrum Kardiologii Inwazyjnej, Elektroterapii i Angiologii INTERCARD Sp. z o.o.^[30]

Pogotowie ratunkowe

Dyspozytornia pogotowia ratunkowego znajduje się w Tarnowie, Sądeckie Pogotowie Ratunkowe poza karetkami w Siedzibie w Nowym Sączu posiada podstacje pogotowia ratunkowego w miejscowościach:

• Krynica-Zdrój
• Grybów
• Łososina Dolna
• Jasienna
• Stary Sącz
• Łącko
• Piwniczna
• Rytro
• Nawojowa

Religia

Kościół pw. św. Kazimierza

Kościół św. Wawrzyńca

Synagoga w Nowym Sączu

Na terenie Nowego Sącza działalność religijną prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół rzymskokatolicki, diecezja tarnowska, 10 parafii w 4 dekanatach: dekanat Nowy Sącz Centrum, dekanat Nowy Sącz Wschód, dekanat Nowy Sącz Zachód, dekanat Stary Sącz:
  • parafia Ducha Świętego (kościół św. Ducha (Jezuitów))
  • parafia św. Heleny (kościół Świętego Krzyża, kościół filialny Świętej Heleny)
  • parafia św. Jana Chrzciciela (kościół św. Jana Chrzciciela)
  • parafia św. Kazimierza (kościół św. Kazimierza, kościół cmentarny Najświętszej Maryi Panny)
  • parafia św. Małgorzaty (bazylika kolegiacka św. Małgorzaty)
  • parafia Matki Bożej Bolesnej (kościół Matki Bożej Bolesnej)
  • parafia Matki Bożej Niepokalanej (kościół MB Niepokalanej)
  • parafia Najświętszej Maryi Panny Częstochowskiej (kościół NMP Częstochowskiej)
  • parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa (kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa (kolejowy))
  • parafia św. Rocha (kościół św. Rocha)
  • parafia św. Wawrzyńca Męczennika (kościół św. Wawrzyńca)
• Kościół rzymskokatolicki, Ordynariat Polowy Wojska Polskiego, 1 parafia w dekanacie Straży Granicznej:
  • parafia wojskowa Miłosierdzia Bożego w Nowym Sączu
• Kościół greckokatolicki, Metropolia przemysko-warszawska, Archieparchia przemysko-warszawska, Dekanat krakowsko-krynicki:
  • parafia św. Włodzimierza i Olgi (cerkiew greckokatolicka św. Dymitra)
• Kościół Starokatolicki Mariawitów, diecezja warszawsko-płocka, parafia Przemienienia Pańskiego w Wierzbicy
  • punkt duszpasterski, nabożeństwa odbywają się w kościele ewangelicko-aubsburskim przy ulicy Pijarskiej 21^[31].
• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Diecezja przemysko-gorlicka, Dekanat Krynica:
  • punkt duszpasterski Świętych Cyryla i Metodego; nabożeństwa odbywają się w kościele ewangelicko-augsburskim przy ulicy Pijarskiej 21^[32]
• Kościoły protestanckie:
  • Kościół Ewangelicko-Augsburski RP,
    • parafia Ewangelicko-Augsburska (kościół ewangelicko-augsburski Przemienia Pańskiego)
  • Kościół Zielonoświątkowy w RP,
    • zbór Chwały Bożej w Nowym Sączu (nabożeństwa odbywają się w sali w Hotelu Panorama)
  • Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP,
    • zbór w Nowym Sączu
• Świadkowie Jehowy:
  • Nowy Sącz – Północ (w tym grupa języka migowego)
  • Nowy Sącz – Południe

Zbory te korzystają z jednej Sali Królestwa (ul. Węgierska 213)^{[33][34][35][36]}. Pierwszy zbór w mieście powstał pod koniec lat 20. XX wieku.

Historyczne obiekty sakralne:

• Synagogi:
  • Stara Synagoga w Nowym Sączu
  • Najstarsza Synagoga w Nowym Sączu
  • Synagoga Bajs Nusn w Nowym Sączu
  • Synagoga w Nowym Sączu
• Kościoły:
  • Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny
  • Kościół św. Wojciecha; Kościół św. Ducha; Kościół św. Mikołaja; Kościół św. Krzyża; Kościół św. Walentego^[37]

Sport

Stadion MKS Sandecja w Nowy Sączu

Najważniejsze wydarzenia sportowe

Nowy Sącz w XX w. wielokrotnie gościł najlepszych kolarzy. W roku 1960 w mieście była meta IV etapu Tour de Pologne z Rzeszowa oraz start V etapu do Zakopanego. 6 lat później Nowy Sącz ponownie był jednym z miast gospodarzy. Podczas Tour de Pologne 1966 kończył się tutaj IV etap z Rzeszowa, oraz zaczynała się jazda indywidualna na czas do Krynicy, którą wygrał pochodzący z Sądecczyzny Jan Magiera. Po raz trzeci kolarze finiszowali w Nowym Sączu podczas Tour de Pologne 1974. Na VIII etapie z Oświęcimia najszybszy okazał się medalista olimpijski i mistrz świata Stanisław Szozda. Dzień później odbył się tutaj start do IX etapu z metą w Mielcu. W roku 1979 Nowy Sącz gościł Wyścig Pokoju. Najpierw odbyła się tutaj czasówka indywidualna ze startem w Naściszowej, a następnie tego samego dnia start etapu z metą w Rzeszowie. Podczas Tour de Pologne 1983 w Nowym Sączu była meta VI etapu z Wisły. Po raz ostatni miasto w podwójnej roli organizatora startu i mety etapu wystąpiło w Tour de Pologne 1993. Wówczas kolarze finiszowali w Nowym Sączu podczas V etapu z Rzeszowa oraz startowali do VI etapu z metą w Zakopanem. Po raz ostatni miasto było gospodarzem Tour de Pologne w roku 1995. Odbył się tutaj wtedy start do VII etapu z metą w Zakopanem. W 2015 r., po dwudziestu latach przerwy, w Nowym Sączu kończył się IV etap Tour de Pologne (ze startem w Jaworznie), zaś dzień później zaczynał V etap z metą w Zakopanem. Trudny IV etap zakończył się spektakularnym zwycięstwem Macieja Bodnara.

Większe kluby sportowe

• MKS Sandecja – piłka nożna (przez jeden sezon 2017/2018 zespół występował w Ekstraklasie), siatkówka, brydż
• MKS Olimpia-Beskid Nowy Sącz – piłka ręczna
• Dunajec Nowy Sącz – piłka nożna, kajakarstwo górskie, tenis stołowy
• Start Nowy Sącz – piłka nożna^[38]
• KS Narciarnia – narciarstwo alpejskie
• SKPS Dunajec – piłka siatkowa
• LKS Zawada – piłka nożna
• KS Biegoniczanka – piłka nożna
• KS Helena – piłka nożna
• KS Jedność Nowy Sącz – piłka nożna, narciarstwo biegowe
• KS Galicja Nowy Sącz – piłka nożna
• UKS Dwójka Nowy Sącz – piłka ręczna
• RC Biało-Czarni – rugby
• Nowosądecki Klub Sportowy Karate Kyokushin
• KS Chruślice – piłka nożna, kolarstwo górskie
• KS Golden Team SKB Nowy Sącz – Boks
• KS Fight House Nowy Sącz – K1, kickboxingu, boks, BJJ, sporty walki
• KS Halny Nowy Sącz – kick-boxing, boks tajski, K-1, sporty walki^[39]
• KS Zabełcze Nowy Sącz – piłka nożna
• Nowosądecki Klub Sportowy Taekwondo ITF
• UKS Żak – koszykówka
• UKS Tajfun Nowy Sącz – Klub Saneczkarski
• KTT AXIS – Klub Tańca Towarzyskiego
• Klub Karate Tradycyjnego Nowy Sącz
• Backyard Wrestling Nowy Sącz- lokalna federacja wrestlingu
• Klub Sportowy „Dexters Team” www.dextersteam.pl

Obiekty sportowe

• Stadion Ojca Władysława Augustynka – piłka nożna
• Hala Widowiskowo-Sportowa – przystosowana do uprawiania dyscyplin sportowych: piłka ręczna, futsal, koszykówka, siatkówka, badminton, tenis ziemny i stołowy, unihokej
• Basen MOSiR
• Basen przy Instytucie Sportowym PWSZ
• Basen sezonowy (odkryty)
• Boiska piłkarskie: Dunajec, Start, Helena, Jedność (Piątkowa), Biegoniczanka (Osiedle Biegonice), Zabełcze, Zawada
• Stadion im. Romana Stramki (pot. międzyszkolny) – bieżnia okólna 330 m, urządzenia lekkoatletyczne, boiska do koszykówki, piłki ręcznej i nożnej
• Sala gimnastyczna – Sądeckie Towarzystwo Siatkarskie „Sandecja”
• Strzelnica – Rejonowy Ośrodek Szkolenia LOK
• Tory modelarskie – tor asfaltowy do modelarstwa samochodowego z podium
• Lodowisko – otwierane zimą przy hali basenu
• Skatepark – niezadaszony, drewniane przeszkody
• Boisko przy Jezuickim Centrum Edukacji
• Hala Sportowa przy ul. Na Rurach: piłka ręczna, futsal, koszykówka, siatkówka

Współpraca międzynarodowa

Miasta partnerskie^[40]:

Miasta zaprzyjaźnione^[43]:

• Molise, Włochy (18.11.2003)
• Isernia, Włochy (15.11.2003)
• Tinley Park, Stany Zjednoczone (02.2008)
• Liévin, Francja (5.10.1992)
• La Baule-Escoublac, Francja
• Lipsk, Niemcy (31.08.2000)
• Avsallar, Turcja (28.07.2008)
• Guadalajara, Hiszpania (16.04.1994)
• Vranje, Serbia (25.07.2002)

Ludzie urodzeni w mieście

Ludzie związani z miastem

Honorowi obywatele

• W 1916 tytuł honorowego obywatela Nowego Sącza otrzymali Władysław Leopold Jaworski i Józef Piłsudski^[44].

Zobacz też

• Forum Ekonomiczne Młodych Liderów
• Cmentarz wojenny nr 349 – Dąbrówka Polska
• Cmentarz wojenny nr 350 – Nowy Sącz
• Cmentarz wojenny nr 351 – Zabełcze
• Nowy cmentarz żydowski w Nowym Sączu
• Stary cmentarz żydowski w Nowym Sączu
• Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Nowym Sączu

Przypisy

Linki zewnętrzne

• ...dawno temu w Nowym Sączu. nsi.pl. [dostęp 2021-07-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-08-13)].
• Secesyjny Nowy Sącz – Strona pokazująca secesyjne zabytki Nowego Sącza.
• Sącz Nowy, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 354 .
• Archiwalne widoki i publikacje o miejscowości w bibliotece Polona
• Stary, nostalgiczny film z wizyty w Nowym Sączu w 1985 roku w serwisie YouTube