Nowy Zamek w Grodnie

Nowy Zamek w Grodnie

(c) Alex Zelenko, CC BY-SA 4.0
Państwo	Białoruś
Miejscowość	Grodno
Architekt	Carl Friedrich Pöppelmann
Inwestor	August III Sas
Rozpoczęcie budowy	1737
Ukończenie budowy	1742
Zniszczono	ok. 1748, 1941
Odbudowano	po 1952
Położenie na mapie Grodna Nowy Zamek w Grodnie
Położenie na mapie Białorusi (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Nowy Zamek w Grodnie
Położenie na mapie obwodu grodzieńskiego Nowy Zamek w Grodnie
53°40′35,36″N 23°49′28,88″E/53,676490 23,824690

Nowy Zamek w Grodnie – pałac królewski zbudowany w latach 1737–1742 za czasów panowania Augusta III Sasa według projektu Carla Friedricha Pöppelmanna. Prace na zamku prowadził też Johann Friedrich Knöbel, Joachim Daniel Jauch, a po roku 1789 roku Giuseppe de Sacco. Pałac pełnił funkcję rezydencji królewskiej oraz miejsca odbywania Sejmów generalnych w okresie I Rzeczypospolitej.

Na skutek zniszczenia Zamku Starego podczas III wojny północnej i osunięcia się części jego zabudowań do Niemna, podjęto decyzję o budowie nowego zespołu gmachów na sąsiednim wzgórzu, dawniej zajmowanego w średniowieczu przez nieistniejący już wtedy zamek dolny. W 1737 roku przystąpiono do prac budowlanych, w wyniku których wzniesiono kompleks pałacowy na planie podkowy z korpusem głównym ozdobionym na osi ryzalitem zwieńczonym tympanonem. Do skrzydła głównego przylegały dwa skrzydła boczne z dostawionymi do nich budynkami przykrytymi wysokimi mansardowymi dachami krytymi dachówką. Od strony wjazdu znajdowały się zachowane do dzisiaj dwa parterowe pawilony oraz ozdobna brama. Od przeciwnej strony ukształtowano niewielki ogród. W jednej części pałacu znajdowały się pokoje królewskie, a w drugiej – sale przeznaczone na potrzeby obrad Sejmu. Prace ukończono w 1742 roku.

Pierwszy sejm w salach Nowego Zamku odbył się w 1744 r. Już w drugiej połowie lat 40. XVIII wieku pałac częściowo spłonął, co odnotował inwentarz z 1750 roku. Podczas remontu i rozbudowy na osi fasady pałacowej zbudowano w latach 1750–1752 barokową kaplicę na planie prostokąta wg projektu Joachima Daniela Jaucha, a dokończył ją Jan Fryderyk Knöbel (była określana jako Kaplica wielka). Kaplica była ozdobiono sztukateriami, obrazem przedstawiającym Mękę Pańską, ustawionymi w niszach figurami św. Piotra i św. Pawła, złoconą amboną. Prace remontowe samego pałacu ukończono w 1751 roku, w związku z tym kolejny sejm odbył się w Zamku Nowym w 1752 roku i rozpoczął się od uroczystego przejścia z Zamku Nowego do kościoła farnego, a po wysłuchaniu kazania posłowie powrócili na sesję. Parter był przeznaczony na uroczystości i obrady sejmowe. Kaplica mniejsza znajdowała się obok Izby Senatorskiej. Z diariusza Wilhelm Schlemüller wiadomo, że w Izbie Poselskiej znajdowały się ławy ustawione w półkole, a na ścianach malowidła. Izba Senatorska miała dwa piętra. W sali oprócz malowideł nad oknami umieszczone były herby województw Rzeczypospolitej. Na centralnym miejscu znajdował się tron królewski, nad którym był baldachim obciągnięty czerwonym jedwabiem^[1]. Za lewym skrzydłem pałacu zbudowano trzy budynki: oficyny marszałkowskiej, mennicy i dwupiętrowej kamienicy, w której mieszkał architekt Johann Georg Möser. Antoni Tyzenhauz po otrzymaniu w 1765 r. urzędu starosty grodzieńskiego zajął się odrestaurowaniem zamku i pałacu. Pałac został uszkodzony przez wojsko rosyjskie w 1767 r. Jego remontem zajął się architekt JKM Johann Georg Möser. Kolejne prace remontowe prowadzono w 1774 roku. W latach 1781–1784 wg planów architekta JKM Giuseppe de Sacco przed rozpoczęciem sejmu przeprowadzono kolejne prace remontowe. W 1781 r. Jan Echapp pomalował Izbę Senatorską, trzy pokoje w Kamienicy Mejzerowskiej, 8 płócien przed kaplicą itp. Sejm w 1784 roku odbył się planowo w salach Nowego Zamku.

W salach Nowego Zamku podczas ostatniego sejmu Rzeczypospolitej w 1793 roku, został podpisany traktat II rozbioru Polski z Rosją i Prusami^[2][3]. W roku 1795 król Stanisław August Poniatowski złożył podpis pod aktem abdykacji. Stanisław August Poniatowski mieszkał w pałacu do 1797 roku.

W czasach rozbiorów władze rosyjskie zamieniły Nowy Zamek w szpital i koszary, w znacznym stopniu niszcząc przy okazji jego architekturę. W 1840 roku zniszczona została barokowa Kaplica Wielka^[4]. Od 1918 roku w okresie II Rzeczypospolitej w Nowym Zamku mieścił się szpital. W następstwie napaści na Polskę w 1939 roku zamek został przejęty przez ZSRR. Po zerwaniu sojuszu z ZSRR przez III Rzeszę i ataku w czerwcu 1941 roku budynek został zniszczony na skutek bombardowania niemieckiego. Nowy Zamek odbudowano po roku 1952 w stylu socrealistycznym, zmieniając wygląd korpusu głównego i wyburzając pozostało Kaplicy Wielkiej, jednak skrzydła boczne zachowały częściowo wygląd z okresu baroku. W czasach ZSRR w budynku mieścił się komitet obwodowy Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Od 1993 roku mieści się w nim Grodzieńskie Państwowe Muzeum Historyczno-Archeologiczne.

W 1994 roku, w 200 rocznicę Insurekcji kościuszkowskiej, na zamku umieszczono tablicę ku czci Tadeusza Kościuszki.

W 2013 roku na zamek powrócił barokowy kartusz herbowy, który zdemontowano w 1858 roku i który następnie przechował Stanisław Sołtan w majątku w Małej Berestowicy^[5].

Pałac

• 

  Wejście główne do Nowego Zamku
• Nowy Zamek od strony dziedzińca
• Nowy Zamek w 1738 r. – widok od strony dziedzińca
• 

  Nowy Zamek od strony ogrodu
• 

  Nowy Zamek od strony ogrodu
• 

  Boczne skrzydło południowe od strony dziedzińca
• 

  Boczne skrzydło południowe – od strony Niemna
• 

  Kordegarda z XVIII wieku
• 

  Kartusz herbowy z XVIII w.
• 

  Nowy Zamek po socrealistycznej przebudowie z lat 50.XX w.
• 

  Wnętrze muzealne

Brama

• 
• 

  Brama barokowa z XVIII w.

Kaplica Wielka

• 

  Elewacja Kaplicy Wielkiej przy Nowym Zamku
• 

  Wnętrze kaplicy od strony wejścia
• 

  Widok na ołtarz główny
• Widok wnętrza z amboną
• 

  Przekrój
• 

  Przekrój kaplicy
• 

Zobacz też

• Stary Zamek w Grodnie

Przypisy

Bibliografia

• Dąbrowski S., Artyści na dworze Antoniego Tyzenhauza, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 1933, nr 3
• Dubas-Urwanowicz E., Grodno do XVIII wieku. Miasto i ludność,[w:] Grodno w XVIII wieku. Miasto i ludność (na tle trendów rozwojowych od średniowiecza do 1939 roku), red. A. Woltanowski, J. Urwanowicz, Białystok 1997.
• Gębarowicz M., Album Poturzycki. Nowe materiały do dziejów architektury epoki saskiej, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki: teoria i historia” 1976, t. 21, nr 2.
• Hentschel W.: Die sächsische Baukunst des 18. Jahrhunderts in Polen, Berlin (Ost) 1967, Bd. 1, S. 189 f., S. 285–297, Abb. 58; Bd. 2, Abb. 217-220b, 369-399.
• Hentschel W., Jauch Joachim Christian, [in:] Neue deutsche Biographie, Bd. 10, Berlin 1974.
• Jamski P. J., Pałace niedoszłego króla. Artystyczne przygotowania Kazimierza Jana Sapiehy do sejmu grodzieńskiego w roku 1693, [w:] Studia nad sztuką renesansu i baroku, t. 6: Fundator i dzieło w sztuce nowożytnej, cz. 1, pod red. J. Lileyki i I. Rolskiej-Boruch, Lublin 2005.
• Jodkowski J., Grodno, Wilno 1923.
• Katalog rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, cz. 2: Miejscowości różnie, rysunki architektonicznie, dekoracyjne, plany, widoki z XVIII i XIX wieku, oprac. T. Sulerzyska, Warszawa 1969.
• Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz podskarbi nadworny litewski, t. 1–2, London 1970–1971.
• Kowalczyk J., Pałace i dwory późnobarokowe w mieście sejmowym Grodnie, [w:] Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI–XVIII w., red. J. Lileyko, Lublin 2000.
• Lileyko J., Przebudowa grodzieńskich pałaców Batoriańskiego i Sapieżyńskiego na gmach sejmowy w 1717–1718 roku, [w:] Między Padwą a Zamościem: Studia z historii sztuki i kultury nowożytnej ofiarowane Profesorowi Jerzemu Kowalczykowi, [kom. red. M. i W. Boberscy et al.], Warszawa 1993.
• Lileyko J., Przebudowa Starego Zamku w Grodnie na cele sejmowe w latach 1673–1678, [w:] Kultura artystyczna Wielkiego Księstwa Litewskiego w epoce baroku, pod red. J. Kowalczyka, Warszawa 1995.
• May Walter, Das sächsische Bauwesen unter August II. und August III. von Polen, [in:] Polen und Sachsen – zwischen Nähe und Distanz, „Dresdner Hefte”, nr 50, Dresden 1997, s. 17–26.
• Szymański S., Pałac królewski w Grodnie, „Rocznik Białostocki” 1965, t. 6, [Białystok 1966].
• Szymański S., Urbanistyczno-architektonicznie formowanie się Grodna w okresie od XIV do XVIII wieku, „Rocznik Białostocki” 1968–1969, t. 9.
• Зёбер А., Інвентар Гарадзенскага палаца 1750 года, „Arche. Гарадзенскі міленіум” 2014, № 11.
• Страйноўскі А., Скліканне першага пры Станіславу Аўгусту Панятоўскаму сойма ў Горадні ў 1784 годзе, „Arche. Гарадзенскі міленіум”, 2014, № 11.