Nowy cmentarz żydowski w Sanoku

Nowy cmentarz żydowski w Sanoku
Ilustracja
Lapidarium z ocalałych macew
Państwo

 Polska

Miejscowość

Sanok

Adres

ul. Kiczury i Głogowa

Typ cmentarza

wyznaniowy

Wyznanie

judaizm

Stan cmentarza

nieczynny

Powierzchnia cmentarza

1,7 ha

Data otwarcia

I poł. XIX wieku

Data ostatniego pochówku

1957

Zarządca

Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego

Położenie na mapie Sanoka
Mapa konturowa Sanoka, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Nowy cmentarz żydowski w Sanoku”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Nowy cmentarz żydowski w Sanoku”
Położenie na mapie powiatu sanockiego
Mapa konturowa powiatu sanockiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Nowy cmentarz żydowski w Sanoku”
Ziemia49°33′59″N 22°11′26″E/49,566389 22,190556

Nowy cmentarz żydowski w Sanoku – położony jest w dzielnicy Śródmieście w obrębie ulic Kiczury i Głogowej.

Historia

Jest to jeden z dwóch, obok starego cmentarza żydowskiego, cmentarz żydowski w tym mieście.

Został założony w XIX wieku (dokładna data nie jest znana), zajmuje powierzchnię 1,67 ha[1], na której zachowało się około 50 nagrobków z XIX i XX wieku z napisami w języku hebrajskim i niemieckim[2]. W 1906 przy cmentarzu powstał dom przedpogrzebowy, w latach 30. obszar kirkutu został powiększony[3].

W okresie II Rzeczypospolitej obok cmentarza działała cegielnia parowa[4].

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej i wkroczeniu Niemców do Sanoka, w dniu 27 października 1939 okupanci dokonali na cmentarzu pierwszej egzekucji, której ofiarami byli aresztowani z sanockiego więzienia[5][6]. Egzekucje na osadzonych z sanockiego więzienia (różnej narodowości, głównie żydowskiej), dokonywane na terenie cmentarza, były kontynuowane także w późniejszych latach okupacji niemieckiej, ze szczególnym ich wzmożeniem na przełomie 1942/1943[7][8][9][10]. Ponadto na cmentarzu rozstrzeliwano osoby niewiadomego pochodzenia oraz chorych umysłowo, zatrzymywanych w Sanoku i poza miastem[7]. Według relacji Stanisława Wilka w jednym dniu dokonano egzekucji na ok. 100 osobach[7]. Rozstrzelania były dokonywane na pojedynczych osobach lub były masowe[7]. W drugim przypadku przywiezione na cmentarz osoby były wpierw kierowane do stojącego w rogu nieczynnego domu grabarza, gdzie polecano im rozebrać się do naga, po czym prowadzono nad wykopany dół i zabijano strzałami w tył głowy[7].

Wśród ofiar egzekucji na cmentarzu byli m.in.: sędzia dr Stanisław Fried (oraz jego żona, syn Adam i córka Anna)[11][12][13], członkowie Judenratu (m.in. Leon Werner z żoną i synem; Majlech Ortner z żoną i synem Motkiem oraz Lejbisz Strassberg[14] i Trachmannowie[7]; zamordowani po likwidacji sanockiego getta)[15][7]. Według różnych źródeł w tym miejscu śmierć poniosło co najmniej 500 osób[16][17] lub ponad 630[18].

Łącznie na obszare kirkutu (szerzej miejsce określano jako zbocze wzgórza Glinice) miało zostać zamordowanych ponad 1000 osób[19]. W latach 1942–1943 nagrobkami z sanockich kirkutów wybrukowano kilkanaście śródmiejskich ulic w Sanoku oraz drogę do Trepczy.

Okres powojenny

Ostatni pochówek miał miejsce na tym kirkucie w 1957. Według informacji na posiedzeniu Miejskiej Rady Narodowej w Sanoku w 1958 cmentarz był wówczas nieuporządkowany od 1944[20].

Według relacji oddziału w Sanoku ZBoWiD organizacja ta w połowie lat 60. wystąpiła z inicjatywą stworzenia na byłym kirkucie upamiętnienia, jednak zarówno Kongregacja Wyznania Mojżeszowego w Krakowie i Centralna Żydowska Pomoc Społeczna w Warszawie nie wykazały zainteresowania tą sprawą[21]. Mimo kolejnej inicjatywy tej organizacji (ok. 1967) nadal brakło zainteresowania ze strony władz i Powiatowego Komitetu Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa[22].

Pomnik na terenie cmentarza

Na przełomie 1988/1989 z inicjatywy Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w Warszawie[13] organizacja Związek Bojowników o Wolność i Demokrację przeprowadziła na cmentarzu prace porządkowe (m.in. odbudowano ogrodzenie i wystawiono pomnik ku czci ofiar Holocaustu ustanowiony przez Fundację Rodziny Nissenbaumów)[23][24]. Projektantem i wykonawcą był Jan Pastuszak z Józefowa. Inskrypcja brzmi: "Kto stanie przed tym pomnikiem, niechaj pochyli głowę i z czcią wspomni męczenników poległych za ojczyznę i wiarę, za godność i wolność wszystkich ludzi – przeciw bestialstwu ludobójczego rasizmu. Spokój ich szczątkom! W tym miejscu w czasie II wojny światowej zostali zamordowani przez hitlerowców Żydzi, Polacy, Łemkowie i Starorusini. Israel Singer. Fundacja Rodziny Nissenbaumów. 1988."[25][26][27].

W sierpniu 2008 roku dzięki wsparciu Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce oraz władz miejskich Sanoka odbył się w mieście letni obóz ŻOOM, podczas którego m.in. sprzątano cmentarz żydowski oraz poświęcono czas nauce czytania macew oraz inwentaryzacji zachowanych nagrobków. 29 października 2008 roku w sanockiej Galerii BWA odbył się zorganizowany przez Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce oraz członków ŻOOM cykl bogato ilustrowanych fotografiami wykładów poświęconych żydowskim pochówkom i cmentarzom. 23 czerwca 2010 roku grupa studentów z Dartmount College (USA) przy współpracy władz miasta i lokalnej społeczności zakończyła prace porządkowe kolejnego kwartału sanockiego kirkutu. Opiekunem projektu był Steven Glazer. Z części ocalałych macew studenci utworzyli lapidarium[28].

Kirkut jest ogrodzony stalowym parkanem, do którego prowadzi ozdobiona gwiazdami Dawida brama. Od strony południowej graniczy z Cmentarzem Centralnym.

Cmentarz został wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanego w 2015[29].

Przypisy

  1. ↑ Andrzej Potocki: Żydzi w Podkarpackiem. Rzeszów: Libra, 2004, s. 176. ISBN 83-89183-05-6.
  2. ↑ Burchard podaje nieznaną datę powstania cmentarza i powierzchnię 1,67. Podaje również liczbę zachowanych nagrobków jako około 50
  3. ↑ Edward Zając. Synagogi, Domy Modlitwy i cmentarze żydowskiego w Sanoku. „Tygodnik Sanocki”. Nr 30 (203), s. 6, 29 września 1995. 
  4. ↑ Wykaz firm handlowych, przemysłowych, rzemieślniczych i wolnych zawodów miasta Sanoka, Zagórza, Rymanowa, Mrzygłoda, Bukowska 1937/8. Informator Chrześcijański. Sanok: Krakowska Kongregacja Kupiecka. Oddział Sanok, 1938, s. 25.
  5. ↑ Cyran, Rachwał 1979 ↓, s. 40.
  6. ↑ Kowalski. Eksterminacja 1987 ↓, s. 41.
  7. ↑ a b c d e f g Cyran, Rachwał 1979 ↓, s. 41.
  8. ↑ Kowalski. Eksterminacja 1987 ↓, s. 43, 55, 66.
  9. ↑ Edward Zając. Dzieje Żydów Sanoka i powiatu sanockiego w latach 1939–1943. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. Nr 32, s. 128, 1994. 
  10. ↑ Marian Jarosz: Księga poległych. Pomordowanych i zmarłych na polu chwały mieszkańców ziemi sanockiej 1939-1944-1948. Sanok: Edytor, 1998, s. 75. ISBN 83-903522-0-6.
  11. ↑ Kronika. Konfident gestapo przed sądem. „Mosty”. Nr 11 (3), 25 stycznia 1949. 
  12. ↑ Kronika. Konfident gestapo skazany na karę śmierci. „Mosty”. Nr 33 (4), 17 marca 1949. 
  13. ↑ a b Stefan Stefański: Cmentarze sanockie. Sanok: Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. Oddział w Sanoku, 1991, s. 7.
  14. ↑ Abraham Werner: The Shoah of Sanok Jewry. jewishgen.org. [dostęp 2021-02-11]. (ang.).
  15. ↑ Edward Zając. Dzieje Żydów Sanoka i powiatu sanockiego w latach 1939–1943. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. Nr 32, s. 129, 1994. 
  16. ↑ Cyran, Rachwał 1979 ↓, s. 43.
  17. ↑ Księga pamiątkowa (obchodów 100-lecia Gimnazjum oraz I Liceum Ogólnokształcącego w Sanoku). Sanok: 1980, s. 46.
  18. ↑ Edward Zając. Dzieje Żydów Sanoka i powiatu sanockiego w latach 1939–1943. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. Nr 32, s. 123, 1994. 
  19. ↑ ZBoWiD 1986 ↓, s. 88.
  20. ↑ Władysław Stachowicz. Miejska Rada Narodowa w Sanoku 1950-1990. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”. Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990, s. 168, 2008. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X. 
  21. ↑ ZBoWiD 1986 ↓, s. 88-89.
  22. ↑ ZBoWiD 1986 ↓, s. 106.
  23. ↑ Stefan Stefański, Sanok i okolice. Przewodnik turystyczny, Sanok 1991, s. 47.
  24. ↑ Edward Zając, Józef Ząbkiewicz. Życli wśród nas, niech pozostaną w pamięci. Odbudowa sanockiego „kirkutu”. „Gazeta Sanocka – Autosan”. Nr 9 (480), s. 5, 20-31 marca 1989. 
  25. ↑ Paweł Sawicki. Sanoccy Żydzi. „Tygodnik Sanocki”. Nr 35 (199), s. 6, 1 września 1995. 
  26. ↑ Arkadiusz Komski: Sanok. Szlak chasydzki. s. 16. [dostęp 2015-05-11].
  27. ↑ Franciszek Oberc, Pomniki i tablice pamiątkowe Sanoka, Sanok 1998, s. 16-17.
  28. ↑ Studenci z USA porządkowali cmentarz żydowski w Sanoku eSanok (23-06-2010)
  29. ↑ Zarządzenie Burmistrza Miasta Sanoka nr 42/2015 z 9 marca 2015. bip.um.sanok.pl, 2015-03-09. s. 4. [dostęp 2016-10-20].

Bibliografia

  • Arnold Andrunik: Rozwój i działalność Związku Bojowników o Wolność i Demokrację na Ziemi Sanockiej w latach 1949-1984. Sanok: 1986, s. 1-335.
  • Tadeusz Kowalski: Eksterminacja ludności na Rzeszowszczyźnie w okresie II wojny światowej (1939–1945). Rzeszów: Towarzystwo Naukowe w Rzeszowie, 1987.
  • Przemysław Burchard: Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Warszawa: 1990, s. 230.
  • Mapa WIG Sanok Pas 50 Słup 34 Warszawa 1937

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Subcarpathian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Podkarpackie Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 50.9 N
  • S: 48.95 N
  • W: 21.03 E
  • E: 23.66 E
Powiat sanocki location map.png
Autor: Smat, Licencja: CC BY-SA 2.0
Location map
Legenda miejsce kultu.svg
Symbol miejsca kultu do legendy mapy
A Jewish cemetery in Sanok.jpg
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 3.0
Jewish cemetary in Sanok
Jewish cemetery in Sanok monument.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Pomnik na nowym cmentarzu żydowskim w Sanoku ku czci ofiar Holocaustu ustanowiony przez Fundację Rodziny Nissenbaumów
Sanok location map.png
Autor: OpenStreetMap contributors, Licencja: ODbL
OpenStreepMap location map of Sanok, Poland:
  • top = 49.5905
  • bottom = 49.5234
  • left = 22.1468
  • right = 22.2844