Nur
| Artykuł | 52°40′15″N 22°19′0″E |
|---|---|
| - błąd | 38 m |
| WD | 52°40'N, 22°18'E |
| - błąd | 2290 m |
| Odległość | 1284 m |
| wieś | |
 Kościół św. Jana Apostoła | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2011) | |
| Strefa numeracyjna | 86 |
| Kod pocztowy | 07-322[3] |
| Tablice rejestracyjne | WOR |
| SIMC | 0402773[4] |
Położenie na mapie gminy Nur _location_map.png "Mapa lokalizacyjna gminy Nur") | |
Położenie na mapie Polski  (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
 52°40′15″N 22°19′00″E/52,670833 22,316667 | |
| Strona internetowa | |
Nur – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie ostrowskim, w gminie Nur[5][4], na prawym brzegu Bugu. Siedziba gminy Nur. Dawniej miasto; uzyskał lokację miejską przed 1425 rokiem, zdegradowany w 1870 roku[6]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa łomżyńskiego.
Miasto królewskie Korony Królestwa Polskiego[7], w drugiej połowie XVI wieku położone było w powiecie nurskim ziemi nurskiej województwa mazowieckiego[8]. Miejsce obrad sejmików ziemskich ziemi nurskiej od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku[9][10].
Miejscowość jest siedzibą parafii rzymskokatolickiej św. Jana Apostoła, należącej do metropolii białostockiej, diecezji łomżyńskiej, dekanatu Czyżew. Nieopodal kościoła znajduje się cmentarz parafialny[11].
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0402780 | Kolonia Wschodnia | część wsi |
| 0402796 | Kolonie Zachodnie | część wsi |
Historia
Nazwa Nur określała pierwotnie teren mokry, wilgotny[12].
Czasy prehistoryczne
Na terenie miejscowości odkryto ślady cmentarzysk i osad z czasów prehistorycznych[13]. Najstarsze osadnictwo prawdopodobnie pojawiło się tu w schyłkowym okresie paleolitu. Z epoki neolitu pochodzą liczne znaleziska z kręgu kultury niemeńskiej. Odnaleziono również ślady osadnictwa z epoki brązu i okresu rzymskiego między I w. p.n.e. i II-III w. n.e. W Nurze odkryto cmentarzysko z kręgu kultury wielbarskiej.
Wiek XII-XVI
We wczesnym średniowieczu istniała tu osada targowa. Handlowano: zbożem, drewnem, skórami, woskiem i miodem[14].
Przypuszcza się, że pierwsza parafia powstała tu zapewne w XII-XIII wieku[15].
Miasto Nur lokowane w roku 1425[14] lub w 1410[16]. W 1434 potwierdzenie praw miejskich, kolejne w 1764. Podczas lokacji na prawie niemieckim ustanowiono urząd wójta, któremu nadano 4 łany ziemi. Wybudowano łaźnie. Władzę sprawowała rada miejska: wójt i rajcy miejscy. Mieszczanie otrzymali prawo użytkowania 50 włók ziemi ornej, a także łąk i pastwisk. Mieszkańcy utrzymywali się głównie z handlu, uprawy ziemi, sukiennictwa, funkcjonowały postrzygalnie sukna oraz folusze[14].
Po wymarciu dynastii Piastów mazowieckich miasto w 1526 r. włączono do Korony. W województwie mazowieckim wydzielono Ziemię nurską, składającą się z trzech powiatów kamienieckiego, ostrowskiego i nurskiego. W Nurze urzędował starosta (początkowo starostowie warszawscy byli jednocześnie starostami nurskimi), siedzibę miał urząd grodzki i sąd ziemski dla trzech powiatów Ziemi nurskiej. Odbywały się tu także sejmiki Ziemi nurskiej. Od 1545 roku Nur wchodził w skład „oprawy” królowej Bony Sforzy.
Lustracja dóbr królewskich z 1564 r. wykazała:
…Jest w tym mieście włók wszystkich 50, między któremi jest włók wójtowskich 5, plebańskich włók 3, włók wolnych 3 (...), morgów 22, na których sobie mieszczanie poczynili ogrody, płacą z każdego morgu po dwudziestu po dwa grosze (...). Mieszczanie nurscy mają łąki w lesie zwanym Kolowe wolne, z których nic nie płacą (....) mają też i drugie łąki, które zowią Strzembolowo, tamże mają i paszą (....), jest domów wszystkich 263, z których za jekiemeś dawnym zwyczajem, a nie prawem, żadnego czynszu nie płacą, jako w inszych mieściach. Jakże też i rzemieślnicy od rzemiosł nic nie płacą, na co żadnego prawa ani wolności nie okazali. (....). Jest przy tym mieście rzeźników miejskich 9, którzy wedle starodawnego zwyczaju płacą do dworu (....). W tym mieście Nurze bywają 4 jarmarki do roku wywołane, pierwszy na Białą Niedzielę, drugi na ś. Trójcę, trzeci na ś. Dominik, a czwarty na Jedenaście Tysiąc Dziewic, dzień targowy wtorek. Płacą cła ziemnego od wołów ruskich po groszu 1, targowego po półgroszku, od wozów i od koni płącą per gr 1. Jest przy tym mieście cło wodne, które od tylko od pojazdy i drygawek wybierają, tak na szkutach, na tratwach, na komięgach (....)[17].
W mieście działał cech piwowarów. Pleban posiadał prawo mielenia zboża i postawienia młyna kędy by jeno chciał. Wójt, Maciej Chądzyński był właścicielem 5 włók ziemi i młyna. Na Bugu znajdowało się 8 młynów łodnych, dwa młyny zbudowano na rzece Suszolcze, a jeden na Nurcu, na polu z ziemiami wójtowskimi (...)[17]
W folwarku o powierzchni 4 włók prowadzono przede wszystkim produkcję roślinną.
W tym folwarku nimasz żadnego bydła królewskiego, jedno pana starościn. Łąk przy tym folwarki niewiele, ledwo bywa siana brogów 2, które się rozejdą po dworze, nimasz co sprzedawać[17]
.
Znaczenie handlu rzecznego w rozwoju grodu
W 1568 roku król Zygmunt August wydał miastu przywilej zwalniający je z ceł na towary spławiane do Gdańska. Dzięki korzystnemu położeniu Nur stał się znaczącym ośrodkiem handlu zbożem, które ówcześnie wysyłano przez Gdańsk do Europy zachodniej[18].
Wiek XVII
W grudniu 1640 roku król Władysław IV zawiadomił szlachtę nurską o przeniesieniu obrad sejmikowych do Ostrowi jednak Konstytucja sejmowa z 1647 roku przywróciła tedy znowu wszystkie sejmiki elekcyjne i zjazdy publiczne z Ostrowi do Nura[19].
W 1648 r. miasto i szlachta z Ziemi nurskiej wystawili na wojny kozackie oddział złożony z 100 jeźdźców oraz zobowiązali się do pospolitego ruszenia[16].
II wojna północna przyniosła miastu dotkliwe straty. Lustracja dóbr królewskich z roku 1660 informuje:
…Na ten czas nie znajduje się włók osiadłych, tylko nro 1 1/2, inne puste leżą i miasto funditus spalone przez nieprzyjaciel. Folwark upadł całkowicie[20]
. Zniszczono kościół, który został odbudowany dopiero w roku 1693[16].
W 1678 roku cztery włóki ziemi, zwane zarębskie, należące do Jerzego Ossolińskiego, zostały wyłączone z terenów miejskich.
Wiek XVIII
W XVIII w. powstały kolejne jurydyki[14] należące do rodów: Lanckorońskich, Ossolińskich, Kuczyńskich, Wodzyńskich, Siennickich, Zalewskich. Dział ziemi posiadał też proboszcz.
Na początku XVIII wieku w mieście zamieszkała nieliczna społeczność żydowska.
W 1775 roku sądy ziemskie przeniesiono do Ostrowi Mazowieckiej. W roku 1777 w miejscowości 63 domy[14].
Dnia 19 IV 1794 roku ziemianie nurscy zgłosili akces do insurekcji kościuszkowskiej. Pod aktem podpisał się Karol Wodzyński, ostatni starosta nurski[16]. Po upadku powstania Rosjanie ustanowili zarządcę miasta, Markowicza.
Rozbiory i wiek XIX
Po III rozbiorze Nur miastem rządowym w obwodzie ostrołęckim i departamencie płockim. W 1797 r. w miejscowości 72 domy i 432 mieszkańców[14]. Nur włączono do powiatu ostrołęckiego i departamentu płockiego. W 1807 roku w mieście mieszkało 10 Żydów i 597 chrześcijan[21]. W 1808 roku burmistrzem Nura został Jacenty Budziszewski[21]. W 1810 roku liczbę mieszkańców oszacowano na 435 osób[16]. W 1817 roku:
miasteczko jak uboga wieś wyglądało. Tylko bruki daleko na polach odkrywane i place na role zajęte wskazywały ślady, jak było niegdyś obszerne[22]
. W 1827 roku Nur liczył 75 domów i 514 mieszkańców[23].
17 maja 1831 roku, w czasie wyprawy przeciwko gwardii carskiej, generał Tomasz Andrzej Łubieński na czele 10 tysięcy żołnierzy stoczył w pobliżu Nura bitwę.
Część korpusu generała Tomasza Łubieńskiego (4 baony, 6 szwadronów, 10 dział) opuszczająca zajęte podczas „wyprawy na gwardię” miasteczko (powiat ostrołęcki) została zaskoczona w marszu przez straż przednią sił feldmarszałka Iwana Dybicza (24 szwadrony, 6 dział) dowodzoną przez generała Fiodora Berga.
W 1853 r. z powodu złego stanu technicznego rozebrano kościół, a zbudowano drewnianą kaplicę ze słomianym dachem. Według danych z roku 1860 w Nurze mieszkało 813 osób, w tym 299 Żydów. W miasteczku znajdowało się 80 drewnianych budynków, dwa wiatraki, magistrat, szkoła elementarna i stacja pocztowa. Odbywały się trzy jarmarki rocznie.
W powstaniu styczniowym wzięli udział: Kajetan Topaczewski, Maciej Mościcki, Tomasz Zdrojewski, Leon Piotrowski, Wacław Topaczewsk[22]. Po upadku powstania Nur został włączony do powiatu ostrowskiego w guberni łomżyńskiej.
W 1869 roku Nur stracił prawa miejskie, stając się osadą miejską. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z 1886 roku informuje: …Rzeka Bug odgranicza osadę od guberni siedleckiej. Nur posiada obecnie kościół parafialny drewniany, szkołę początkową, stację pocztową, 100 domów i do 1200 mieszkańców[24].
Wiek XX
W roku 1902: w osadzie domów 116 (…) ludności 1300 (...) handel upadł, rzemiosło nędzne, domy drewniane (....) istnieje szkoła początkowa, urząd gminny, cztery sklepy i apteka. Poczta w Ciechanowcu. Jarmarków pięć[25].
W latach 1905–1906 w Nurze i okolicznych wsiach, z inicjatywy S. Kosakajtisa – miejscowego nauczyciela, księdza Jana Konckiego oraz mieszkańców Nura: Jan Terlikowskiego i Leona Piotrowskiego zorganizowano wiele spotkań patriotycznych, kolportowano ulotki, żądano nauczania w języku polskim.
Według danych z roku 1909 w osadzie mieszkało 1431 stałych mieszkańców i kilkudziesięciu czasowych. Prawie 400 osób to Żydzi.
Po wybuchu I wojny światowej wojska rosyjskie zostały wyparte przez niemieckie, w dniu 12 sierpnia 1915 r. Ta okupacja trwała do listopada 1918 r. Wtedy to członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej oraz ochotnicy rozpoczęli rozbrajanie Niemców. W akcji tej wzięli udział: Jan Kaniuk, Stanisław Kopczewski, Franciszek Kamiński, Jan Terlikowski, Stanisław Terlikowski oraz Ignacy Piotrowski[16].
W okresie międzywojennym Nur był lokalnym centrum usługowo-handlowym, siedzibą urzędu gminy. Spis powszechny z 1921 roku informuje o 218 domach i 2 innych budynkach mieszkalnych. W osadzie 1363 mieszkańców: 702 kobiety i 661 mężczyzn (963 osoby podały wiarę katolicką, 400 mojżeszową), 135 osób określiło swoją narodowość jako żydowską[16].
Księga Adresowa Polski z 1929 r. wymienia:
- bednarstwem zajmował się J. Kowalski
- zakłady ciesielskie prowadzili: S. Bujalski, S. Dąbrowski, T. Dąbrowski, E. Ser i S. Wikt
- garbarnię posiadał L. Trzeciński
- kowalami byli: H. Ser, W. Ser i S. Wawrzonek
- zakłady krawieckie prowadzili: A. Ser i J. Śpiewak
- kuśnierzem był L. Trzciński
- murarstwem trudnił się K. Różycki
- olejarnię prowadził P. Pasternak
- rzeźnikami byli: M. Bas, A. Grosman, W. Sobol
- zakłady stolarskie należały do: E. Szulca i S. Wilka
- szewcami byli: A. Gerfinkel, S. Jakubowski i I. Mankuta
- sklepy bławatne należały do: R. Kaliny, A. Majnowicza, C. Murawskiego i R. Orlińskiego
- sklepy z artykułami kolonialnymi prowadzili: K. Białystok, F.Malinowicz, S. Pasternak, G. Piętka, G. Radzymińska i G. Radzyńska
- handlem końmi trudnił się M. Kreplak
- zakład ogrodniczy należał do Władysława Łapińskiego
- piekarstwem trudnili się: J. Danenberg, E. Langlejb i C. Ożarowicz
- właścicielem piwiarni był Sz. Pasternak
- sklep z wędlinami należał do A. Grosmana
- zajazd prowadził B. Myślibowski
- działała kooperatywa o nazwie Nadzieja
- aptekę prowadził I. Herniczek
- akuszerstwem trudniła się S. Sidor
Nur był osadą miejską w powiecie ostrowskim z pocztą i urzędem gminnym. Targi odbywały się w środę. Komendantem ochotniczej straży pożarnej był Czesław Murawski[26].
Szkoła mieściła się w trzech lokalach wynajętych i jednym własnym. W osadzie działały: trzy straże pożarne, oddział Strzelca, Kasa Stefczyka, Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej.
Radę Gminną tworzyli: Władysław Godlewski, Ksawery Pędzich, Bolesław Jaźwiński, Antoni Tupaczewski, Aleksander Ołowski, Stanisław Tymiński, Jan Krysiński, Jan Murawski, Stanisław Korycki, Stanisław Szcześniak, Józef Szuligowski i Stanisław Wojtkowski. Pełniącym obowiązki wójta gminy, od grudnia 1930 r., był Stanisław Tryniszewski. Sekretarzem do października 1929 – Edward Sienkiewicz, zastępcą sekretarza Julian Dębkowski”[27].
Demografia
Wykres liczby ludności Nura od 1797 roku:
Źródła[14][16][22][23][24][25]:.
Transport
W Nurze znajduje się skrzyżowanie drogi krajowej nr 63 z drogą wojewódzką nr 694.
Zabytki
- cmentarz parafialny
- grób rodzinny Nieczykowskich z 1870 r. (istnieje możliwość zlokalizowania grobu za pomocą wyszukiwarki osób zmarłych, pochowanych na cmentarzu[11]. )
- Cmentarz żydowski w Nurze
- Plebania drewniana z 1929 r.
- Układ przestrzenny miasta pochodzący z 1 poł. XV w. z dwiema strefami ochrony konserwatorskiej w granicach ulic Podsadniej, Kościelnej, Brokowskiej, Drohiczyńskiej
Przypisy
- ↑ Wieś Nur w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2017-11-27] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.. [dostęp 2019-10-22].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 837 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b c TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 56-57.
- ↑ Adolf Pawiński, Mazowsze, Warszawa 1895, s. 39.
- ↑ Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku ; Cz.1, Mapa, plany, Warszawa 1973, k. 3.
- ↑ Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 29.
- ↑ w latach 1641-1647 przeniesione do Ostrowi Mazowieckiej
- ↑ a b Wyszukiwarka osób zmarłych.
- ↑ Rymut Kazimierz, Nazwy miast Polski, Warszawa 1987, s. 167.
- ↑ Ostrów Mazowiecka z dziejów miasta i powiatu, Warszawa 1974, s. 14-23.
- ↑ a b c d e f g Pazyra S., Geneza i rozwój miast mazowieckich, Warszawa 1959, s. 76-77, 117, 229-230.
- ↑ Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom X, z. 12, Warszawa 1975, hasło Nur.
- ↑ a b c d e f g h Zakrzewski A., Nur zarys dziejów, [w:] Ostrów Mazowiecka z dziejów miasta i powiatu, Warszawa 1975, s. 455.
- ↑ a b c Lustracja województwa mazowieckiego, 1565, część II, Warszawa 1968, s. 227.
- ↑ Księgi referendarskie, tom I, Warszawa 1910, s. 73.
- ↑ Choińska-Mika J. Sejmiki mazowieckie w dobie Wazów, Warszawa 1998, s. 24.
- ↑ Wimmer J., Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, Warszawa 1973, s. 184.
- ↑ a b Kociszewski A., Mazowsze w epoce napoleońskiej, Ciechanów 1983, s. 211.
- ↑ a b c Encyklopedia powszechna, tom XIX, Warszawa 1865, s. 627.
- ↑ a b Tabella Miast i Wsi......, tom II, s. 53.
- ↑ a b Nur, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 312.
- ↑ a b Krótka monografia wszystkich miast, miasteczek i osad w Królestwie Polskim, opracował Leonard de Verdmon Jacques, Warszawa 1902, s. 173.
- ↑ Księga Adresowa Polski, s. 142.
- ↑ Przebój, Czasopismo poświęcone samorządom i polityce społecznej, nr 4 z 1931 roku, s. 43-44.
Linki zewnętrzne
- Nur, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 312.
- Nur, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 395.
- Siedziba gminy: Nur
Media użyte na tej stronie
(c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de
Location map of Poland
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Masovian Voivodeship. Geographic limits of the map:
- N: 53.55N
- S: 50.95 N
- W: 19.15 E
- E: 23.25 E
Autor:
Mapa gminy Nur, Polska
Autor: Robert Wielgórski, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kościół pw. św. Jana Apostoła w Nurze