Ożanka właściwa

Ożanka właściwa
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domenaeukarionty
Królestworośliny
Podkrólestworośliny zielone
Nadgromadarośliny telomowe
Gromadarośliny naczyniowe
Podgromadarośliny nasienne
Nadklasaokrytonasienne
KlasaMagnoliopsida
Nadrządastropodobne
Rządjasnotowce
Rodzinajasnotowate
Rodzajożanka
Gatunekożanka właściwa
Nazwa systematyczna
Teucrium chamaedrys L.
Sp. pl. 2:565. 1753[3]

Ożanka właściwa[4] (Teucrium chamaedrys L.) – gatunek rośliny należący do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae).

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje dziko w Afryce Północnej (Algieria, Tunezja, Maroko), w środkowej i południowo-wschodniej Europie i w Azji Zachodniej aż po Ural i Iran[5]. W Polsce rzadka, spotykana głównie na Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu, Polesiu i w dolinie Wisły od ujścia Sanu do ujścia Wieprza. Na nielicznych stanowiskach występuje jeszcze w Niecce Nidziańskiej, Bramie Krakowskiej i w Karpatach (tutaj tylko na jednym stanowisku w Małym Grojcu w Kotlinie Żywieckiej)[6].

Morfologia

Pokrój
Niewielki półkrzew, o wysokości do 40 cm. Posiada liczne, podnoszące się i dołem zdrewniałe pędy. Są odstająco owłosione (czasami tylko krawędzie łodygi). Roślina nie tworzy rozłogów[7].
Łodyga
Wzniesiona, rozesłana, dźwigająca się, owłosiona. Rozgałęziona, często purpurowo nabiegła.
Liście
Ulistnienie naprzeciwległe. Liście jajowate, wcinano karbowane, o tępym wierzchołku i nasadzie klinowato zwężającej się w ogonek[7].
Kwiaty
Wyrastają po 6 w nibyokółkach w kątach przysadek mniejszych od liści. Nibyokółki kwiatów wyrastają blisko siebie w szczytowej części pędu tworząc nibygrono. Kwiaty grzbieciste. Kielich o zaostrzonych, trójkatnych ząbkach. W górnej części posiada wyraźną siateczkową nerwację. Korona jasnopurpurowa, o długości 10-15 mm[7].
Owoc
Kulistawa rozłupka o długości 1,5-2 mm i powierzchni bardzo słabo siateczkowatej[7].
Morfologia
Kwiatostan
Pęd
Obwódka z ożanki właściwej
Liście

Biologia i ekologia

Rozwój
Podkrzew, chamefit. Kwitnie od lipca do września. Jest owadopylny. Nasiona lekkie, rozsiewające się samorzutnie (barochoria). Długo zachowują zdolność kiełkowania. Rozmnaża się także wegetatywnie[6].
Siedlisko
Suche murawy, zarośla, polany, kamieniste i słoneczne zbocza[6]. Gatunek charakterystyczny dla klasy Festuco-Brometea[8].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n = 60, 62[6].

Zmienność

Gatunek zróżnicowany na 14 podgatunków i jedną odmianę[9]:

  • Teucrium chamaedrys subsp. albarracinii (Pau) Rech.f. – występuje w Hispanii i Francji
  • Teucrium chamaedrys subsp. algeriense Rech.f. – rośnie w Algierii
  • Teucrium chamaedrys subsp. chamaedrys – występuje w całym zasięgu gatunku
  • Teucrium chamaedrys subsp. germanicum (F.Herm.) Rech.f. – rośnie we Francji i Niemczech
  • Teucrium chamaedrys subsp. gracile (Batt.) Rech.f. – występuje w Maroku i Algierii
  • Teucrium chamaedrys subsp. lydium O.Schwarz – rośnie w Grecji i Turcji
  • Teucrium chamaedrys var. multinodum Bordz. – występuje w Kaukazie Południowym
  • Teucrium chamaedrys subsp. nuchense (K.Koch) Rech.f. – rośnie w Kaukazie
  • Teucrium chamaedrys subsp. olympicum Rech.f. – występuje w Grecji
  • Teucrium chamaedrys subsp. pectinatum Rech.f. – rośnie we Francji i Włoszech
  • Teucrium chamaedrys subsp. pinnatifidum (Sennen) Rech.f. – występuje w Hiszpanii, Francji, na Balearach i Korsyce
  • Teucrium chamaedrys subsp. sinuatum (Celak.) Rech.f. – rośnie w Turcji, Iraku i Iranie
  • Teucrium chamaedrys subsp. syspirense (K.Koch) Rech.f. – występuje w Turcji, Iranie i na Krymie
  • Teucrium chamaedrys subsp. tauricola Rech.f. – rośnie w Turcji i Syrii
  • Teucrium chamaedrys subsp. trapezunticum Rech.f. – występuje w Turcji i Kaukazie Południowym

Zastosowanie i uprawa

  • Roślina lecznicza, dawniej używana w medycynie ludowej[7]. Ziele pobudza przemianę materii i oczyszcza krew[6].
  • Roślina ozdobna. Nadaje się na rabaty, obwódki oraz do obsadzania murów i zboczy. Najlepiej rośnie na przepuszczalnej i jałowej glebie na słonecznym stanowisku. Rozmnaża się przez wysiew nasion wiosną, lub przez podział kęp jesienią. Strefy mrozoodporności 5-10[10].

Zagrożenia i ochrona

Umieszczona na polskiej czerwonej liście w kategorii NT (bliski zagrożenia)[11].

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).
  3. ↑ The Plant List. [dostęp 2017-03-11].
  4. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  5. ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2011-01-02].
  6. ↑ a b c d e Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
  7. ↑ a b c d e Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
  8. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  9. ↑ World Checklist of Selected Plant Families [dostęp 2013-11-11]
  10. ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica : ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  11. ↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

Media użyte na tej stronie

Teucrium chamaedrys 001.JPG
Autor: H. Zell, Licencja: CC BY-SA 3.0
Teucrium chamaedrys, Lamiaceae, Wall Germander, habitus.
Lamiaceae - Teucrium chamaedrys.JPG
Autor: Hectonichus, Licencja: CC BY-SA 3.0
Teucrium chamaedrys - Genova, Italy
Teucrium chamaedrys 100705.jpg
Autor: Bernd Haynold, Licencja: CC BY 2.5
Teucrium chamaedrys, Schwäbische Alb, Germany
Knooptuin met Teucrium chamaedrys subsp. germanicum en Buxus sempervirens.jpg
Autor: Rasbak, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Knooptuin met Teucrium chamaedrys subsp. germanicum en Buxus sempervirens
Teucrium chamaedrys PID897-2.jpg
Autor: Benjamin Zwittnig, Licencja: CC BY 2.5 si
Navadni vrednik na Katarini nad Ljubljano.