ORP Mors (1959)

ORP Mors

Bliźniaczy trałowiec ORP „Delfin”
Klasa	trałowiec
Typ	254M
Projekt	B 4
Oznaczenie NATO	T-43 class
Historia
Stocznia	Stocznia im. Komuny Paryskiej, Gdynia
Położenie stępki	1 października 1958
Wodowanie	28 lutego 1959
Marynarka Wojenna (PRL)
Wejście do służby	5 lipca 1959
Wycofanie ze służby	16 października 1989
Los okrętu	złomowany
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	standardowa: 549 ton pełna: 610 t
Długość	59 metrów całkowita 54 m na KLW
Szerokość	8,7 m
Zanurzenie	2,3 m
Napęd
2 silniki wysokoprężne 9D o łącznej mocy 2200 KM 2 śruby
Prędkość	15 węzłów
Zasięg	3500 Mm przy prędkości 10 węzłów
Sensory
sonar Tamir-11 radary Lin-M, Rym-K system „swój-obcy” Kremnij-2 radionamiernik ARP-50-1,2M
Uzbrojenie
4 działka kal. 37 mm (2 x II) 4 działka kal. 25 mm (2 x II) 4 wkm kal. 14,5 mm (2 x II) 2 mbg, 10-16 min
Wyposażenie
2 trały kontaktowe MKT-1 trał magnetyczny TEM-52M 2 trały akustyczne BGAT radiostacja R-609
Załoga	80

ORP Mors – polski trałowiec bazowy z okresu zimnej wojny, jeden z dziewięciu zbudowanych na radzieckiej licencji trałowców proj. 254M. Okręt został zwodowany 28 lutego 1959 roku w Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni, a do służby w Marynarce Wojennej przyjęto go 5 lipca tego roku. Intensywnie eksploatowana jednostka, oznaczona znakami burtowymi T-70 i 610, większą część służby spędziła w 12. Dywizjonie Trałowców Bazowych 8. Flotylli Obrony Wybrzeża w Świnoujściu. Okręt został skreślony z listy floty po 30-letnim okresie użytkowania w październiku 1989 roku, a następnie złomowany.

Projekt i budowa

Końcowy etap budowy polskich trałowców proj. 254

Prace nad pełnomorskim trałowcem bazowym rozpoczęły się w ZSRR w 1943 roku, na bazie doświadczeń z budowy i eksploatacji trałowców proj. 58 i proj. 263^[1]. Początkowo projektem zajmowało się biuro konstrukcyjne CKB-370, następnie CKB-17, a ostateczną koncepcję jednostki opracowało CKB-363 w 1946 roku^[1][2]. Nowe okręty miały być zdolne do określania granic pól minowych i ich likwidacji, prowadzenia trałowań kontrolnych i rozpoznawczych, torowania przejść w polach minowych, eskortowania za trałami innych jednostek i stawiania min^[1]. Dodatkowym wymaganiem była zdolność do wykrywania i niszczenia okrętów podwodnych^[2]. W 1947 roku rozpoczęto produkcję seryjną, budując łącznie ok. 180 okrętów w wersjach 254, 254K, 254M i 254A^[1].

Na początku lat 50. w Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego i Sztabie Generalnym Wojska Polskiego zapadły decyzje o rozpoczęciu licencyjnej budowy okrętów w polskich stoczniach, w tym trałowców^[3]. W styczniu 1953 roku dotarła do Polski dokumentacja techniczna trałowca projektu 254K^[2][4]. Projekt, pod oznaczeniem „Trałowiec 500 ton”, „Projekt 4” i „B 4”, 8 lutego 1954 roku zaaprobowany został do seryjnej budowy przez specjalną komisję Dowództwa Marynarki Wojennej^[2][4]. Początkowo planowano, że budowa prototypowego trałowca rozpocznie się jeszcze w 1953 roku, jednak problemy gdańskiego Centralnego Biura Konstrukcji Okrętowych nr 2 z adaptacją dokumentacji licencyjnej do polskich norm spowodowały, że prace zaczęły się w połowie 1955 roku^[4][5]. Kolejne opóźnienie nastąpiło po otrzymaniu we wrześniu 1955 roku polecenia budowy trałowców w nowszej wersji 254M, jednak z powodu rozpoczęcia prac stoczniowych (i zakupionego w ZSRR wyposażenia) postanowiono pierwsze trzy okręty (późniejsze „Żubr”, „Tur” i „Łoś”) ukończyć w pierwotnej konfiguracji^[4][6]. Dokumentacja techniczna wersji M dotarła do Polski w marcu 1956 roku, lecz zmian w niej dokonywano i później, co spowodowało kolejne opóźnienia programu budowy^[7]. Główne zmiany w stosunku do wersji K polegały na wzmocnieniu uzbrojenia (w miejsce czterech podwójnych stanowisk 2M-1 wkm kal. 12,7 mm zamontowano dwa podwójne zestawy działek automatycznych 2M-3M kal. 25 mm i dwa zdwojone stanowiska 2M-7 wkm kal. 14,5 mm, a miotacze bomb głębinowych typu BMB-1 zastąpiły nowsze BMB-2) oraz instalacji nowocześniejszego wyposażenia trałowego (trały kontaktowe MKT-1, akustyczne BGAT i elektromagnetyczny TEM-52M)^[8]. Okręty miały też inny kształt rufy i związaną z tym większą o 1 metr długość kadłuba^[7]. Plany zakładały budowę serii liczącej aż 27 jednostek projektu 254, jednak zawirowania z wersjami i odwilż październikowa sprawiły, że poprzestano na 12 trałowcach (trzech proj. 254K i dziewięciu proj. 254M)^[6].

ORP „Mors” zbudowany został w Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni^[9][10][a]. Stępkę okrętu położono 1 października 1958 roku, został zwodowany 28 lutego 1959 roku, a do służby w Marynarce Wojennej wszedł 5 lipca tego roku^[7][9]. Trałowiec otrzymał nazwę pochodzącą od zwierzęcia wodnego – morsa^[13].

Dane taktyczno-techniczne

Okręt był dużym, pełnomorskim trałowcem^[10][12]. Długość całkowita wynosiła 59 metrów (54 metry na konstrukcyjnej linii wodnej), szerokość 8,7 metra i zanurzenie 2,3 metra^[9][14]. Wykonany ze stali, całkowicie spawany kadłub jednostki podzielony był na jedenaście przedziałów wodoszczelnych (od dziobu): I – forpik i magazyn, II – komora łańcuchowa i magazyn żywności, III – pomieszczenia mieszkalne i służbowe oraz magazyny, IV – zbiorniki i pomieszczenia załogi, V – komora amunicyjna, VI – mechanizmy pomocnicze, VII – maszynownia, VIII – magazyny i komora amunicyjna, IX – wały napędowe i pomieszczenia załogi, X – magazyn trałowy i XI – maszyna sterowa i magazyny: chemiczny i mundurowy^[7]. W przebiegającym niemal na całej długości kadłuba dnie podwójnym mieściły się zbiorniki paliwa, wody i zęzy^[7]. Pod podwyższonym pokładem dziobowym znajdowały się kolejno: magazyn farb, urządzenie kotwiczne, jadalnia oficerska, kabiny oficerów i pomieszczenia podoficerskie^[7]. W dalszej części nadbudówki znajdowały się pomieszczenia mechanizmów radiotechnicznych, kambuz, przewody kominowe, pomocniczy generator prądotwórczy oraz bęben kabloliny trału elektromagnetycznego^[7]. Dwuipółkondygnacyjna nadbudówka dziobowa mieściła pomieszczenie dowódcy, kabinę szyfrów, kabiny radio, pomieszczenie operatorskie urządzeń radiotechnicznych, sterówkę, kabinę nawigacyjną ze stanowiskiem operatora sonaru oraz, na szczycie, zadaszone stanowisko dowodzenia i wysoki, trójpodporowy maszt z antenami radarów i reflektorem^[15]. Wyporność standardowa wynosiła 549 ton, zaś pełna 610 ton^[9][14][b]. Okręt napędzany był przez dwa nawrotne, turbodoładowane czterosuwowe silniki wysokoprężne 9D o łącznej mocy 2200 koni mechanicznych (KM), poruszające dwiema śrubami nastawnymi WRSz^[14][16][c]. Maksymalna prędkość okrętu wynosiła 15 węzłów (maks. 8,3 węzła podczas trałowania)^[9][16][d]. Zasięg wynosił 2100 Mm przy prędkości 15 węzłów, 3500 Mm przy 10 węzłach i 1500 Mm z trałem przy prędkości 10 węzłów^[9][14]. Autonomiczność okrętu wynosiła 7 dób^[14].

Podwójne stanowisko 2M-7 wkm kal. 14,5 mm

Uzbrojenie artyleryjskie jednostki stanowiły dwa podwójne zestawy działek przeciwlotniczych W-11M kalibru 37 mm L/70, umieszczone na pokładzie dziobowym i łodziowym, z zapasem 1000 sztuk amunicji na lufę^[7][9]. Donośność praktyczna wynosiła 7000 metrów (pozioma), zaś pułap zwalczania samolotów wynosił około 4000 metrów^[7]. Na pokładzie łodziowym, po obu stronach komina umieszczono dwa podwójne zestawy działek automatycznych 2M-3M kal. 25 mm L/112, z łącznym zapasem amunicji wynoszącym 2000 naboi^[7][9]. Na nadbudówce dziobowej znalazły się dwa podwójne stanowiska wielkokalibrowych karabinów maszynowych 2M-7 kal. 14,5 mm L/89, z zapasem 2000 sztuk amunicji na lufę^[7][12][e]. Broń ZOP stanowiły dwa miotacze bomb głębinowych BMB-2 z zapasem 10 bomb głębinowych B-1^[7]. Ponadto okręt posiadał dwa tory minowe, na których mógł przenosić 10 min typu KB-3 lub 16 wz. 08/39^[12][14]. Wyposażenie uzupełniały trały: dwa kontaktowe z nożycami MKT-1, jeden trał elektromagnetyczny TEM-52M i dwa akustyczne BGAT^[12][14]. Wyposażenie radioelektroniczne obejmowało system rozpoznawczy „swój-obcy” typu Kremnij-2 (składający się z urządzenia nadawczego Fakieł-MZ i odbiorczego Fakieł-MO), radiostację UKF R-609, nadajnik KF R-644, odbiornik KF R-671, odbiornik pełnozakresowy R-675, radionamiernik ARP-50-1,2M, sonar Tamir-11, radar obserwacji ogólnej Lin-M i system radionawigacji Rym-K, składający się ze stacji odbiorczej Nr 4 i urządzenia Koordinator^[9][17]. Jednostka wyposażona była też w wyrzutnie dla 8 świec dymnych MDSz, windę kablową o uciągu 800 kG, żurawik trałowy o udźwigu 5,8 tony, 10-wiosłową łódź okrętową i tratwy ratunkowe^[7].

Załoga okrętu składała się z 80 oficerów, podoficerów i marynarzy^[9][14][f].

Służba

Jeden z polskich okrętów proj. 254 podczas trałowania

ORP „Mors” wcielono do służby bez wyposażenia trałowego, które zostało dostarczone z ZSRR dopiero w 1960 roku^[18]. Okręt z oznaczeniem burtowym T-70 początkowo wchodził w skład Dywizjonu Trałowców Brygady Obrony Wodnego Rejonu Głównej Bazy, stacjonując na Helu^[9][18]. W 1959 roku po raz pierwszy publicznie zaprezentowała się polskiej publiczności, zgromadzonej w Szczecinie podczas Dni Morza^[19]. 4 stycznia 1960 roku numer burtowy trałowca został zmieniony na 610^[12][18]. Tego roku okręt uczestniczył w poszukiwaniu min wokół portu w Oksywiu, zaś w lipcu 1964 roku wziął udział w przetrałowaniu szlaku żeglugowego z Osetnika do Rozewia^[14].

W kwietniu 1965 roku jednostka (wraz z bliźniaczymi trałowcami „Ryś” i „Żbik”) została przeniesiona do Świnoujścia, włączona do utworzonej rozkazem Dowódcy Marynarki Wojennej nr 055/Org. z 20 sierpnia 1964 roku Grupy Trałowców Bazowych^[9][20]. Po reorganizacji floty przeprowadzonej w czerwcu 1965 roku okręt przyporządkowany został do 12. Dywizjonu Trałowców Bazowych 8. Flotylli Obrony Wybrzeża, nadal operując ze Świnoujścia^[9][18]. Prócz prac trałowych okręt wykorzystywano też do pełnienia służby dozorowej, m.in. rejonu Cieśnin Duńskich, a także wspólnych ćwiczeń z jednostkami 2. Brygady Okrętów Desantowych^[21]. W 1969 roku jednostka (wraz z bliźniaczymi trałowcami bazującymi w Świnoujściu) wzięła udział w ćwiczeniach Układu Warszawskiego „Odra – Nysa 69”, a 28 czerwca 1970 roku uczestniczyła w morskiej paradzie z okazji 25-lecia Marynarki Wojennej PRL^[22]. W drugiej połowie sierpnia 1970 roku okręt wziął udział w poszukiwaniu brytyjskich min niekontaktowych na wodach międzynarodowych w Zatoce Meklemburskiej^[22]. Latem 1972 roku zadaniem jednostki było sprawdzenie północnego toru wodnego Świnoujścia, z którego korzystały promy pasażerskie^[22]. W kolejnych latach służby okręt wielokrotnie uczestniczył w ćwiczeniach zabezpieczania desantu, rejsach szkoleniowych z podchorążymi Wyższej Szkoły Marynarki Wojennej na pokładzie i uciążliwych, wielodniowych rejsach dozorowych^[23]. Trałowiec przeplatał rutynową służbę wizytami zagranicznymi, odwiedzając Portsmouth we wrześniu 1960 roku, Sassnitz, Peenemünde i Warnemünde w lipcu 1962 roku, po raz drugi Warnemünde i Stralsund w maju – czerwcu 1968 roku, Rygę i Tallinn w lipcu – sierpniu 1969 roku i ponownie Peenemünde w lutym 1978 roku^[19][23]. W dniach 4–26 maja 1983 roku okręt wziął udział w wielkich ćwiczeniach sił Marynarki Wojennej o kryptonimie Reda-83^[24].

Podczas długoletniej służby modernizacji poddano wyposażenie radioelektroniczne okrętu: w latach 70. radar Lin-M został zastąpiony nowszym TRN-823, radiostację R-609 wymieniono na R-619, zamontowano też w miejsce radionamiernika ARP-50-1,2M odbiorniki brytyjskiego systemu radionawigacyjnego Decca^[9][17]. W latach 80. usunięto przestarzały system radionawigacji Rym-K, zastępując go nowocześniejszym Bras (z odbiornikiem Hałs) oraz dodano kolejną stację radiolokacyjną SRN-206^[9][17][g]. Jednostka została wycofana ze służby po 30-letnim okresie eksploatacji 16 października 1989 roku (banderę ostatni raz opuszczono 2 dni wcześniej, 14 października), a następnie – po zdemontowaniu w świnoujskim porcie zdatnego do użytku uzbrojenia i wyposażenia – złomowana^[9][18].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Czesław Ciesielski, Walter Pater, Jerzy Przybylski: Polska Marynarka Wojenna 1918-1980. Wyd. I. Warszawa: Bellona, 1992. ISBN 83-1108-202-2.
• Conway’s All The World’s Fighting Ships 1947-1995. Robert Gardiner, Stephen Chumbley (red.). Annapolis: Naval Institute Press, 1996. ISBN 1-55750-132-7. (ang.).
• Ivan Gogin: ŻUBR minesweepers (project 254K, 1956 – 1957). Navypedia. [dostęp 2017-06-02]. (ang.).
• Witold Koszela: Okręty Floty Polskiej. T. I. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2017. ISBN 978-83-65746-67-2.
• John E. Moore (red.): Jane’s Fighting Ships 1974-75. New York: Franklin Watts, 1974. ISBN 0-531-02743-0. (ang.).
• M.B. Pietlewannyj: Korabli stran Warszawskogo dogowora. Sankt Petersburg: Galeja Print, 2009. ISBN 978-5-8172-0127-7. (ros.).
• Jan Piwowoński: Flota spod biało-czerwonej. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1989. ISBN 83-10-08902-3.
• Robert Rochowicz. Reda-83 – kiedyś to były ćwiczenia. „Morze, Statki i Okręty”. Nr 7-8 (1999), 2020. Magnum-X. ISSN 1426-529X. 
• Robert Rochowicz. Trałowce projektu 254. „Morza, Statki i Okręty”. Nr 2/1998 (9). Magnum-X, Warszawa. ISSN 1426-529X. 
• Robert Rochowicz. Uniwersalne oracze morza. Trałowce bazowe projektu 254. „Morza i Okręty”. Nr 2/2016 (7). ZBiAM, Warszawa. ISSN 2450-2499.