ORP Nieugięty (1953)

ORP Nieugięty

Bliźniacza jednostka „Nieugiętego” – ORP „Zawzięty”
Klasa	ścigacz okrętów podwodnych
Projekt	122bis
Oznaczenie NATO	Kronstadt
Historia
Stocznia	Nr 340, Zielonodolsk
Położenie stępki	17 stycznia 1953
Wodowanie	9 kwietnia 1953
MW ZSRR
Nazwa	BO-412[a]
Wejście do służby	14 grudnia 1953
Wycofanie ze służby	1955
Marynarka Wojenna (PRL)
Nazwa	ORP „Nieugięty”
Wejście do służby	27 maja 1955
Wycofanie ze służby	10 października 1972
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	standardowa: 302 tony pełna: 336 t
Długość	52,2 metra całkowita 49,5 m na KLW
Szerokość	6,6 m
Zanurzenie	2,2 m
Napęd
3 silniki wysokoprężne 9D o łącznej mocy 2427 kW (3300 KM) 3 śruby
Prędkość	18,7 węzła
Zasięg	3000 Mm przy prędkości 8,5 węzła
Uzbrojenie
1 działo kal. 85 mm 90-K L/52 2 działka kal. 37 mm 70-K L/73 (2 x I) 6 wkm 2M-1 kal. 12,7 mm (3 x II) 2 rakietowe mbg RBU-1200 2 miotacze i 2 zrzutnie bg, ew. 18 min
Wyposażenie
trał kontaktowy KPT-1 radiostacja R-609 sonar Tamir-11 radar Lin’
Załoga	54-55

ORP Nieugięty – polski ścigacz okrętów podwodnych z okresu zimnej wojny, a wcześniej radziecki BO-412^[a], jeden z ośmiu pozyskanych przez Polskę okrętów projektu 122bis. Okręt został zwodowany 9 kwietnia 1953 roku w stoczni numer 340 w Zielonodolsku, a do służby w Marynarce Wojennej ZSRR przyjęto go w grudniu tego roku. W 1955 roku jednostka została wydzierżawiona przez Polskę i 27 maja tego roku weszła w skład Marynarki Wojennej. Okręt, oznaczony podczas służby znakami burtowymi DS-42 i następnie 362, został skreślony z listy floty w październiku 1972 roku. Był ostatnim ścigaczem proj. 122bis wycofanym ze służby w Polsce.

Projekt i budowa

Prace nad dużym ścigaczem okrętów podwodnych, będącym rozwinięciem ścigaczy proj. 122A, rozpoczęły się w ZSRR w 1943 roku^[1]. Ostateczny projekt jednostki powstał w biurze konstrukcyjnym CKB-51 w Gorki w 1944 roku^[1]. W porównaniu do poprzedników nowe okręty miały większą wyporność, doskonalsze uzbrojenie ZOP i wzmocniony kadłub, a przez to wzrosła ich dzielność morska^[1]. W 1946 roku rozpoczęto ich produkcję seryjną, budując łącznie 227 okrętów^[2].

Na początku lat 50. w Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego i Sztabie Generalnym Wojska Polskiego zapadły decyzje o rozpoczęciu licencyjnej budowy ścigaczy projektu 122bis w polskich stoczniach^[3][4]. W styczniu 1953 roku przygotowana w Zielonodolsku dokumentacja techniczna (pod oznaczeniem proj. 125) dotarła do Polski, jednak kłopoty z uruchomieniem produkcji okrętów wymusiły w październiku 1954 roku decyzję o rezygnacji z ich budowy w kraju^[3][4]. W zamian postanowiono zakupić lub wydzierżawić w ZSRR gotowe jednostki tego typu^[3][4].

BO-412 (ros. Bolszoj Ochotnik – Большой Охотник – „duży ścigacz”) zbudowany został w stoczni numer 340 w Zielonodolsku (nr budowy 573)^[5][6]. Stępkę okrętu położono 17 stycznia 1953 roku, a zwodowany został 9 kwietnia 1953 roku^[2][7]. BO-418 także powstał w stoczni numer 340 w Zielonodolsku (nr budowy 579); jego stępkę położono 4 kwietnia 1953 roku, a wodowanie odbyło się 19 czerwca tego roku^[8].

Dane taktyczno-techniczne

Armata morska 90-K kal. 85 mm pochodząca z jednego ze ścigaczy proj. 122bis, Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni

Okręt był dużym, pełnomorskim ścigaczem okrętów podwodnych^[1]. Długość całkowita wynosiła 52,2 metra (49,5 metra na konstrukcyjnej linii wodnej), szerokość 6,6 metra i zanurzenie 2,2 metra^[5][9]. Kadłub podzielony był na dziesięć przedziałów wodoszczelnych i miał na większej części dno podwójne^[10]. Wyporność standardowa wynosiła 302 tony, zaś pełna 336 ton^[9][b].

Okręt napędzany był przez trzy silniki wysokoprężne 9D o mocy 809 kW (1100 KM) każdy, z których dwa zewnętrzne umieszczone były w maszynowni dziobowej, a środkowy – w przedziale rufowym^[11][12][c]. Trzy wały napędowe, połączone z silnikami sprzęgłami zębatymi typu 4MA, poruszały trzema trójłopatowymi śrubami o średnicy 1,13 metra każda^[13]. Maksymalna prędkość okrętu wynosiła 18,7 węzła^[11][9], zaś ekonomiczna 12 węzłów^[14]. Okręt zabierał 18 ton paliwa, co pozwalało osiągnąć zasięg wynoszący 3000 Mm przy prędkości 8,5 węzła lub 399 Mm przy prędkości 18,5 węzła^[11][13]. Energię elektryczną zapewniały dwa generatory wysokoprężne DG-18^[2][13]. Autonomiczność wynosiła 10 dób^[2][13].

Uzbrojenie artyleryjskie jednostki stanowiło umieszczone na dziobie osłonięte tarczą pancerną pojedyncze działo kalibru 85 mm L/52 90-K, z zapasem amunicji wynoszącym 230 sztuk^[11][13]. Kąty ostrzału wynosiły 0–155° na każdą burtę, kąt podniesienia lufy od -5 do +85°, donośność pozioma 15 500 metrów (pionowa 10 500 metrów), zaś teoretyczna szybkostrzelność 18 strz./min^[15]. W części rufowej znajdowały się dwa pojedyncze działka plot. kal. 37 mm 70-K L/73 (również osłonięte tarczami pancernymi), z zapasem amunicji wynoszącym 1000 sztuk na lufę^[11][13]. Kąt podniesienia lufy wynosił od -10 do +85°, donośność pozioma 8400 metrów (pionowa 5000 metrów), zaś teoretyczna szybkostrzelność 150 strz./min^[16]. Prócz tego na okręcie zamontowano trzy podwójne stanowiska wielkokalibrowych karabinów maszynowych 2M-1 kal. 12,7 mm L/79, z zapasem 2000 sztuk amunicji na lufę (jedno na dziobie, za działem kal. 85 mm i dwa za kominem na pokładzie przy burtach)^[11][17]. Kąt podniesienia lufy wynosił od -10 do +90°, donośność pozioma 3500 metrów (pionowa 1500 metrów), zaś teoretyczna szybkostrzelność 250 strz./min^[16]. Broń ZOP stanowiły dwa rakietowe miotacze bomb głębinowych RBU-1200 na dziobie jednostki (z zapasem 32 bomb RGB-1, a później RGB-12), dwa miotacze typu BMB-1 i dwie zrzutnie bomb głębinowych B-1 (z łącznym zapasem 30 bomb)^[11][17]. Alternatywnie okręt mógł przenosić do 18 min^[5][17].

Wyposażenie uzupełniał trał kontaktowy KPT-1, fumator DA-3 i 10 świec dymnych MDSz^[17]. Wyposażenie radioelektroniczne obejmowało radiostację R-609, dwa kompasy magnetyczne, żyrokompas Kurs-4, log 1R-2, echosondę NEŁ-3, sonar Tamir-11 oraz radar Lin’^[11][18].

Załoga okrętu składała się z 54–55 oficerów, podoficerów i marynarzy^[5][14][d].

Służba

Remont jednego z polskich ścigaczy proj. 122bis

BO-412 został przyjęty do służby w Marynarce Wojennej ZSRR 14 grudnia 1953 roku^[2]. Okręt służył początkowo w 8. (północnej) Flocie Bałtyckiej^[19][20]. W latach 1954–1955 na ścigaczu wymieniono stację radiolokacyjną na nowszy model Lin’ oraz sonar Tamir-10 na Tamir-11^[19]. W 1955 roku jednostka została wydzierżawiona przez Polskę na okres siedmiu lat (wraz z bliźniaczymi ścigaczami „Czujny”, „Zawzięty” i „Zwrotny”), na podstawie umowy zawartej we wrześniu 1954 roku^[5][19]. Roczny koszt dzierżawy został określony na 375 tys. rubli^[19].

27 maja 1955 roku ścigacz pod nazwą ORP „Nieugięty” został uroczyście przyjęty w skład Marynarki Wojennej, w obecności dowódcy MW kmdr. Zdzisława Studzińskiego)^[3][21][e]. Nazwa okrętu nawiązywała do cechy charakteru, jaką m.in. powinien charakteryzować się żołnierz^[8]. Pierwszym polskim dowódcą jednostki został ppor. mar. Henryk Lewandowski^[11][14]. 24 czerwca „Nieugięty” wziął udział w uroczystych obchodach Święta Morza w Gdyni^[22]. Podczas pierwszych trzech miesięcy służby na jednostce przebywała grupa marynarzy radzieckich, pozostałych w celu szkolenia polskiej załogi^[19]. Okręt z oznaczeniem burtowym DS-42 (od „Duży Ścigacz”) wszedł w skład I grupy poszukująco-uderzeniowej Dywizjonu Dozorowców i Dużych Ścigaczy Brygady Obrony Wodnego Rejonu Głównej Bazy, stacjonując na Helu^[11][23]. Zadaniem jednostki było poszukiwanie i zwalczanie wrogich okrętów podwodnych oraz eskorta własnych okrętów, zespołów desantowych i statków handlowych^[22].

ORP „Nieugięty”, podobnie jak trzy bliźniacze jednostki, został przejęty w złym stanie technicznym, co wymusiło przerwanie szkolenia załogi i przeprowadzenie w 1956 roku remontu w Stoczni Marynarki Wojennej w Gdyni^[24]. W czerwcu „Nieugięty” uczestniczył w obchodach Święta Morza w Szczecinie i Świnoujściu^[22]. 10 lipca na pokładzie ścigacza rejs po Gdańsku odbyła delegacja rządu Czechosłowacji, zaś między 16 a 19 lipca okręt odbył rejs nawigacyjny na trasie Hel – Ustka^[22]. W dniach 21-25 lipca 1956 roku „Nieugięty” wraz z „Zawziętym” towarzyszyły okrętowi szkolnemu „Zetempowiec” w rejsie na Morze Północne, opuszczając go po przebyciu Cieśnin Duńskich^[22]. Na początku września okręt uczestniczył w ćwiczeniach Brygady Obrony Wodnego Rejonu Głównej Bazy^[22]. Pod koniec roku ORP „Nieugięty” zdobył tytuł najlepszego okrętu Marynarki Wojennej w swojej klasie^[22].

W czerwcu 1957 roku „Nieugięty”, „Czujny” i „Zwrotny” wzięły udział w ćwiczeniach trzech bałtyckich flot Układu Warszawskiego^[22]. 5 lipca 1957 roku zespół okrętów MW pod dowództwem kmdr. por. Ludwika Zaborskiego (OORP „Nieugięty”, „Zwrotny” i „Błyskawica”) z kurtuazyjną wizytą przebywał w Sztokholmie^[22][25][f]. W sierpniu okręt udał się na Morze Północne, by eskortować wracające z rejsu nawigacyjnego do kraju dwa okręty podwodne typu M^[22]. We wrześniu ścigacz pełnił służbę na zachodnim wybrzeżu, bazując w Świnoujściu i Kołobrzegu^[22]. Pod koniec roku OORP „Nieugięty”, „Czujny” i „Zwrotny” uczestniczyły w akcji ratowniczej okrętu podwodnego „Kaszub”, który wszedł na mieliznę nieopodal Krynicy Morskiej^[22].

W czerwcu 1958 roku OORP „Nieugięty”, „Czujny” i „Zwinny” uczestniczyły w uroczystych obchodach Dni Morza w Gdyni^[26]. We wrześniu „Nieugięty” i „Zwrotny” wyszły na Morze Północne na spotkanie okrętu szkolnego „Gryf”^[26]. W tym roku wyposażenie radioelektroniczne jednostki uzupełniono o system rozpoznawczy „swój-obcy” typu Kremnij-2, składający się z urządzenia nadawczego Fakieł-MZ i odbiorczego Fakieł-MO^[4].

W połowie marca 1959 roku „Nieugięty”, „Zwrotny” i „Zręczny” odbyły rejs nawigacyjny wzdłuż wybrzeży Szwecji, z opłynięciem Bornholmu i zawinięciem do Świnoujścia^[26]. W czerwcu okręt uczestniczył w paradzie z okazji obchodów Dni Morza w Szczecinie, obserwowanej przez I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułkę, premiera Józefa Cyrankiewicza, ministra obrony narodowej gen. broni Mariana Spychalskiego, dowódcę MW kadm. Zdzisława Studzińskiego i I sekretarza Bułgarskiej Partii Komunistycznej Todora Żiwkowa^[26]. W listopadzie jednostka trafiła na remont w Stoczni Marynarki Wojennej w Gdyni^[26].

4 stycznia 1960 roku numer burtowy okrętu został zmieniony na 362^[2][27][g]. W tym roku „Nieugięty” także wziął udział w paradzie z okazji Dni Morza, tym razem w Gdyni, a następnie został udostępniony do zwiedzania przy molo w Sopocie^[26].

Od stycznia 1961 roku okręt włączono do Dywizjonu Ścigaczy, nadal bazując na Helu^[27][28]. W kwietniu „Nieugięty” odbył rejs nawigacyjny wzdłuż wybrzeży Szwecji, zawijając do Świnoujścia, Szczecina i Ustki^[29]. W drugiej połowie maja sześć ścigaczy proj. 122bis (OORP „Nieugięty”, „Czujny”, „Wytrwały”, „Zręczny”, „Zwinny” i „Zwrotny”) wzięło udział w ćwiczeniach artyleryjskich pod Ustką^[29]. Od 1 sierpnia do 23 grudnia ścigacz był remontowany w Stoczni Marynarki Wojennej w Gdyni (28 grudnia także awaryjnie trafił do doku)^[29].

W kwietniu 1962 roku zakończył się kolejny remont okrętu^[29]. Między 7 a 14 maja wszystkie polskie ścigacze proj. 122bis (z dowódcą Dywizjonu Ścigaczy zaokrętowanym na „Czujnym”) wzięły udział w rejsie nawigacyjno-szkoleniowym wzdłuż południowego wybrzeża Morza Bałtyckiego na trasie od Helu poprzez Kołobrzeg, Świnoujście, Szczecin (do którego zawinęło pięć okrętów), Sassnitz i Warnemünde (gdzie dotarły trzy jednostki, w tym „Nieugięty”); trasa powrotna prowadziła przez Ustkę na Hel^[29]. Od 17 do 21 maja cały Dywizjon Ścigaczy uczestniczył w ćwiczeniach osłony desantu i zabezpieczenia jego przebiegu; pod koniec maja i 7 czerwca ścigacze przeprowadziły ćwiczenia artyleryjskie^[29]. W czerwcu okręt z okazji Dni Morza został udostępniony do zwiedzania przy Bramie Zielonej w Gdańsku^[30]. Od 28 września do 7 października siedem okrętów proj. 122bis (z „Nieugiętym”, a bez „Groźnego”) wzięło udział w manewrach sił morskich Układu Warszawskiego oznaczonych kryptonimem Bałtyk 62, które odbyły się u wybrzeży Polski i Niemieckiej Republiki Demokratycznej^[30]. 10 grudnia o godzinie 23:00 podczas silnego sztormu okręt zerwał się z cum i zaczął dryfować po porcie, jednak załoga opanowała sytuację i dobiła do burty „Zręcznego”^[30]. W 1962 roku, po zakończeniu okresu dzierżawy, jednostka wraz z pozostałymi siedmioma ścigaczami została zakupiona przez polski rząd od ZSRR (łączny koszt ośmiu okrętów wyniósł 200 tys. zł)^[8][27].

W czerwcu 1963 roku „Nieugięty” i „Zręczny” uczestniczyły w ćwiczeniach Brygady Obrony Wodnego Rejonu Głównej Bazy oraz całej floty, a w połowie sierpnia obie jednostki wzięły udział w manewrach bałtyckich państw Układu Warszawskiego^[31]. 1 maja te same okręty zostały udostępnione publiczności do zwiedzania w Gdańsku^[31]. W czerwcu ORP „Nieugięty” pełnił rolę gospodarza podczas wizyty okrętów szwedzkich w Gdyni^[31]. Między 20 września a 16 listopada na okręcie odbywało się szkolenie marynarzy-rezerwistów^[31]. Od 1 grudnia 1963 roku do 28 kwietnia 1964 roku okręt przebywał w stoczni, przechodząc remont bieżący^[32].

27 maja 1964 roku OORP „Nieugięty” i „Czujny” uczestniczyły w pokazowym ćwiczeniu zorganizowanym dla przedstawicieli prasy^[31]. Na przełomie czerwca i lipca, podczas inspekcji Brygady Obrony Wodnego Rejonu Głównej Bazy, „Nieugięty” i „Czujny” demonstrowały alarmowe nocne ładowanie bomb głębinowych w morzu, a następnie eskortowały grupę transportowców zmierzających na redę Ustki^[31]. W trakcie ćwiczebnego ataku na wykryty okręt podwodny jedna z rakietowych bomb głębinowych nie odpaliła i z narażeniem życia została rozbrojona przez por. mar. Henryka Porzycza^[31]. W dniach 1–4 września „Nieugięty” wziął udział w ćwiczeniach polegających na pobieraniu zaopatrzenia w morzu^[31]. Od 9 do 15 września OORP „Nieugięty”, „Czujny” i „Groźny” odbyły rejs nawigacyjny po Bałtyku, podczas którego w warunkach sztormowych doszło do sporych uszkodzeń i zniszczeń wyposażenia okrętów^[31]. W tym samym składzie ścigacze uczestniczyły w dniach 3–11 listopada w następnym rejsie nawigacyjnym, który po opłynięciu Gotlandii i Bornholmu zakończył się w Świnoujściu^[31]. Kolejny pobyt w stoczni „Nieugięty” zaliczył od 1 grudnia 1964 roku do 1 października 1965 roku, przechodząc remont średni (wiązało się to z przeniesieniem jednostki do II rezerwy i zmniejszeniem członków załogi do kilkunastu osób)^[32]. 1 czerwca 1965 roku przyporządkowano do 11 Dywizjonu Ścigaczy 9. Flotylli Obrony Wybrzeża^[11][27].

Okręt powrócił do czynnej służby dopiero 26 lutego 1966 roku^[32]. W czerwcu kolejno „Czujny”, „Zwrotny” i „Nieugięty” dozorowały rejon Cieśnin Duńskich^[33]. Również we wrześniu ścigacze „Nieugięty”, „Czujny” i „Zręczny” uczestniczyły w rejsach dozorowych w zachodniej części Morza Bałtyckiego^[34].

W dniach 8–13 maja 1967 roku 11 Dywizjon Ścigaczy (bez uszkodzonych „Wytrwałego” i „Zawziętego”) wziął udział w ćwiczeniach 9. Flotylli Obrony Wybrzeża. Obejmowały one prócz zwalczania okrętów podwodnych także nocne strzelania, stawianie min, eskortę konwojów czy działania w strefie skażeń bronią masowego rażenia^[34]. Z powodu zaostrzenia sytuacji międzynarodowej w wyniku wybuchu trzeciej wojny izraelsko-arabskiej w czerwcu podniesiono stan gotowości bojowej ścigaczy, intensyfikując rejsy dozorowe (m.in. w dniach 15–30 czerwca w rejonie Ustki patrolowały „Czujny”, „Wytrwały” i „Groźny”, a od 24 lipca do 10 sierpnia „Zręczny”, „Nieugięty” i „Groźny”)^[35]. W nocy z 1 na 2 sierpnia „Nieugięty” wykrył w pobliżu polskich wód terytorialnych niemieckie niszczyciele, śledząc je przez kilka następnych dni^[35]. W dniach 12–20 lipca sześć ścigaczy 11. Dywizjonu (prócz „Zwinnego” i „Zawziętego”) wzięło udział w ćwiczeniach całej polskiej floty pod kryptonimem Neptun-67^[35]. Na przełomie sierpnia i września jednostka wraz wszystkimi pozostałymi ścigaczami proj. 122bis wzięła udział we wspólnych z Volksmarine ćwiczeniach Wrzesień-67^[35]. 18 listopada przy stanie morza 8 z pokładu pełniącego dyżur bojowy ścigacza fala zmyła jednego z załogantów, którego nie udało się uratować^[35].

W dniach 19–24 lutego 1968 roku okręt z rezerwistami na pokładzie wziął udział w ćwiczeniach 9. Flotylli Obrony Wybrzeża, doskonaląc działania ZOP w warunkach użycia broni masowego rażenia^[35]. Z powodu pogarszającego się stanu technicznego okrętów proj. 122bis Dowódca MW rozkazem nr 030/DMW z 6 maja 1968 roku wprowadził ograniczenia w eksploatacji zużytych jednostek: mogły pływać do stanu morza 6 i przy maksymalnej sile wiatru 8° B, a „całą naprzód” mogły utrzymywać jedynie przez godzinę i to w wyjątkowych wypadkach^[36]. W dniach 10–16 lipca wszystkie duże ścigacze uczestniczyły w ćwiczeniach polskiej floty, a pod koniec miesiąca w manewrach sił Układu Warszawskiego pod kryptonimem Północ 68^[37].

Od 12 do 18 maja 1969 roku OORP „Nieugięty”, „Zwinny” i „Zręczny” z dowódcą 11 Dywizjonu Ścigaczy wzięły udział w rejsie nawigacyjnym w rejon Cieśnin Duńskich z przejściem przez Sund i Wielki Bełt, zawijając do Warnemünde, Stralsundu i Świnoujścia^[37]. Od 10 lipca do 12 sierpnia kolejno „Nieugięty”, „Zwinny” i „Zręczny” dozorowały rejon Cieśnin Duńskich^[36]. Od 14 do 28 września sześć ścigaczy z 11 Dywizjonu (oprócz „Groźnego” i „Zawziętego”) uczestniczyło w wielkich manewrach flot Układu Warszawskiego „Odra – Nysa 69”. Prócz zadań ZOP okręty ćwiczyły eskortowanie konwojów i sił głównych oraz niszczenie zagród minowych, a na koniec wzięły udział w desancie na plażach pod Ustką^[38].

Na przełomie maja i czerwca 1970 roku kolejno „Nieugięty”, „Czujny” i „Zwrotny” dozorowały rejon Cieśnin Duńskich^[38]. Między 7 a 15 lipca te same okręty wzięły udział w rejsie nawigacyjnym, opływając Gotlandię i zawijając do Kłajpedy oraz Tallinna^[38]. 28 czerwca OORP „Nieugięty”, „Czujny”, „Zawzięty” i „Zwrotny” wzięły udział w paradzie z okazji 25-lecia istnienia Marynarki Wojennej PRL^[38].

Od 4 stycznia do 10 marca 1971 roku okręt przebywał w stoczni, przechodząc remont^[38]. W końcówce maja „Nieugięty” uczestniczył w zabezpieczeniu strzelań rakietowych pod Bałtyjskiem^[38]. W pierwszej połowie lipca jednostka wzięła udział w manewrach flot Układu Warszawskiego pod kryptonimem Sojuz-71^[38]. Od 12 lipca do 28 sierpnia ścigacz został włączony do Zespołu Okrętów Szkolnych Wyższej Szkoły Marynarki Wojennej^[38].

ORP „Nieugięty” został skreślony z listy floty 10 października 1972 roku, rozkazem Dowódcy MW nr 054/Org. z 4 października^[38]. Po raz ostatni polską banderę opuszczono na nim 21 listopada tego roku^[11][38][h]. Był ostatnim ścigaczem proj. 122bis wycofanym ze służby^[38].

Dowódcy okrętu

Zestawienie zostało opracowane na podstawie Rochowicz 2017 ↓, s. 30 i Wierzykowski 2017 ↓, s. 133:

• ppor. mar. Henryk Lewandowski
• por. mar. Izydor Gołębiewski
• por. mar. Czesław Łuczak
• por. mar. Adam Jarosław
• por. mar. Władysław Monkiewicz
• kpt. mar. Marian Tokarski
• por. mar. Henryk Porzycz
• por. mar. Konstanty Piotrowski
• ppor. mar. Jerzy Wójcik
• ppor. mar. Henryk Wojsław

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Jarosław Cichy. Ścigacze okrętów podwodnych typu „Kronstadt”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (77), 2006. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Jarosław Cichy. Ścigacze okrętów podwodnych typu „Kronstadt”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (78), 2006. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Jarosław Cichy. Ścigacze okrętów podwodnych typu „Kronstadt”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (79), 2006. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Czesław Ciesielski, Walter Pater, Jerzy Przybylski: Polska Marynarka Wojenna 1918-1980. Wyd. I. Warszawa: Bellona, 1992. ISBN 83-1108-202-2.
• Jarosław Ciślak: Polska Marynarka Wojenna 1995: okręty, samoloty i śmigłowce, uzbrojenie, organizacja. Wyd. I. Warszawa: Lampart & Bellona, 1995, seria: Ilustrowana Encyklopedia Techniki Wojskowej, 6. ISBN 83-86776-08-0.
• Conway’s All The World’s Fighting Ships 1947-1995. Robert Gardiner, Stephen Chumbley (red.). Annapolis: Naval Institute Press, 1996. ISBN 1-55750-132-7. (ang.).
• Ivan Gogin: ARTILLERIST large submarine chasers (projects 122, 122a and 122bis) (1941-1955). Navypedia. [dostęp 2021-01-03]. (ang.).
• Ivan Gogin: CZUJNY large submarine chasers (project 122bis) (1950-1953/1955-1957). Navypedia. [dostęp 2021-01-03]. (ang.).
• Witold Koszela: Okręty Floty Polskiej. T. I. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2017. ISBN 978-83-65746-67-2.
• M.B. Pietlewannyj: Korabli stran Warszawskogo dogowora. Sankt Petersburg: Galeja Print, 2009. ISBN 978-5-8172-0127-7. (ros.).
• Jan Piwowoński: Flota spod biało-czerwonej. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1989. ISBN 83-10-08902-3.
• Robert Rochowicz. Ścigacze okrętów podwodnych projektu 122. „Morza, Statki i Okręty”. Nr 1 (8), 1998. Magnum-X. ISSN 1426-529X. 
• Robert Rochowicz. Ścigacze okrętów podwodnych projektu 122bis. „Morze”. Nr 1 (16), 2017. ZBiAM. ISSN 2543-5469. 
• Mieczysław Serafin: Polska Marynarka Wojenna 1945-2007. Kronika wydarzeń. Gdynia: Zespół Redakcyjno-Wydawniczy Marynarki Wojennej, 2008. ISBN 978-83-88698-03-3.
• Henryk Sołkiewicz (red.): Ewolucyjny rozwój sił okrętowych Marynarki Wojennej w latach 1945–2010. Gdynia: Wydawnictwo BP/Akademia Marynarki Wojennej, 2015. ISBN 978-83-941308-4-8.
• Marek Soroka: Polskie Okręty Wojenne 1945-1980. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1986. ISBN 83-215-3249-7.
• Roman Volkov, Andrew Brichevsky: Large submarine chasers – Project 122bis. RussianShips.info. [dostęp 2021-01-03]. (ang.).
• Józef Wąsiewski (red.): Kalendarium dziejów polskiej Marynarki Wojennej 1918–1993. Gdynia: Dowództwo Marynarki Wojennej.
• Waldemar Wierzykowski: Polska Marynarka Wojenna: ilustrowane kalendarium 1918-2018. T. II: 1946–1989. Świnoujście, Gdynia: Wydawnictwo BP, Akademia Marynarki Wojennej im. Bohaterów Westerplatte, 2017. ISBN 978-83-65763-07-5.