ORP Tur

ORP Tur

Bliźniaczy trałowiec ORP „Delfin”
Klasa	trałowiec
Typ	254K
Projekt	B 4
Oznaczenie NATO	T-43 class
Historia
Stocznia	Stocznia im. Komuny Paryskiej, Gdynia
Położenie stępki	23 lipca 1956
Wodowanie	22 grudnia 1956
Marynarka Wojenna (PRL)
Wejście do służby	6 sierpnia 1957
Wycofanie ze służby	31 października 1991
Zatonął	14 stycznia 1993, podniesiony i złomowany
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	standardowa: 500 ton pełna: 597 t
Długość	58 metrów całkowita 54 m na KLW
Szerokość	8,5 m
Zanurzenie	2,3 m
Napęd
2 silniki wysokoprężne 9D o łącznej mocy 2200 KM 2 śruby
Prędkość	14 węzłów
Zasięg	3200 Mm przy prędkości 10 węzłów
Sensory
sonar Tamir-11 radar Lin-M system „swój-obcy” Kremnij-2 radionamiernik ARP-50-1,2M
Uzbrojenie
4 działka kal. 37 mm (2 x II) 8 wkm kal. 12,7 mm (4 x II) 2 mbg, 10-16 min
Wyposażenie
2 trały kontaktowe MT-1 lub MT-2 trał magnetyczny TEM-52 2 trały akustyczne BAT-2 radiostacja R-609
Załoga	77

ORP Tur – polski trałowiec bazowy z okresu zimnej wojny, jeden z trzech zbudowanych na radzieckiej licencji trałowców proj. 254K. Okręt został zwodowany 22 grudnia 1956 roku w Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni, a do służby w Marynarce Wojennej przyjęto go 6 sierpnia 1957 roku. Intensywnie eksploatowana jednostka, oznaczona znakami burtowymi T-62, a następnie 602, większą część służby spędziła w 12. Dywizjonie Trałowców Bazowych 8. Flotylli Obrony Wybrzeża w Świnoujściu. W 1978 roku trałowiec został przebudowany na okręt badawczy i w tym charakterze służył do października 1991 roku, jako ostatnia z polskich jednostek projektu 254. W oczekiwaniu na złomowanie okręt zatonął podczas sztormu w Gdyni 14 stycznia 1993 roku, a następnie został podniesiony i rozebrany.

Projekt i budowa

Końcowy etap budowy polskich trałowców proj. 254

Prace nad pełnomorskim trałowcem bazowym rozpoczęły się w ZSRR w 1943 roku, na bazie doświadczeń z budowy i eksploatacji trałowców proj. 58 i proj. 263^[1]. Początkowo projektem zajmowało się biuro konstrukcyjne CKB-370, następnie CKB-17, a ostateczną koncepcję jednostki opracowało CKB-363 w 1946 roku^[1][2]. Nowe okręty miały być zdolne do określania granic pól minowych i ich likwidacji, prowadzenia trałowań kontrolnych i rozpoznawczych, torowania przejść w polach minowych, eskortowania za trałami innych jednostek i stawiania min^[1]. Dodatkowym wymaganiem była zdolność do wykrywania i niszczenia okrętów podwodnych^[2]. W 1947 roku rozpoczęto produkcję seryjną, budując łącznie ok. 180 okrętów w wersjach 254, 254K, 254M i 254A^[1].

Na początku lat 50. w Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego i Sztabie Generalnym Wojska Polskiego zapadły decyzje o rozpoczęciu licencyjnej budowy okrętów w polskich stoczniach, w tym trałowców^[3]. W styczniu 1953 roku dotarła do Polski dokumentacja techniczna trałowca projektu 254K^[2][4]. Projekt, pod oznaczeniem „Trałowiec 500 ton”, „Projekt 4” i „B 4”, 8 lutego 1954 roku zaaprobowany został do seryjnej budowy przez specjalną komisję Dowództwa Marynarki Wojennej^[2][4]. Początkowo planowano, że budowa prototypowego trałowca rozpocznie się jeszcze w 1953 roku, jednak problemy gdańskiego Centralnego Biura Konstrukcji Okrętowych nr 2 z adaptacją dokumentacji licencyjnej do polskich norm spowodowały, że prace zaczęły się w połowie 1955 roku^[4][5]. Kolejne opóźnienie nastąpiło po otrzymaniu we wrześniu 1955 roku polecenia budowy trałowców w nowszej wersji 254M, jednak z powodu rozpoczęcia prac stoczniowych (i zakupionego w ZSRR wyposażenia) postanowiono pierwsze trzy okręty (późniejsze „Żubr”, „Tur” i „Łoś”) ukończyć w pierwotnej konfiguracji^[4][6].

ORP „Tur” zbudowany został w Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni^[7][8][a]. Stępkę położono 23 lipca 1956 roku, wodowanie miało miejsce 22 grudnia tego roku, a do służby w Marynarce Wojennej okręt wszedł 6 sierpnia 1957 roku^[7][11]. Trałowiec otrzymał nazwę pochodzącą od wymarłego zwierzęcia lądowego – tura, łamiąc zasady dotychczasowego nazewnictwa okrętów tej klasy w Marynarce Wojennej, nawiązujące do ptaków i zwierząt morskich^[12].

Dane taktyczno-techniczne

Okręt był dużym, pełnomorskim trałowcem^[8][10]. Długość całkowita wynosiła 58 metrów (54 metry na konstrukcyjnej linii wodnej), szerokość 8,5 metra i zanurzenie 2,3 metra^[7][13]. Wykonany ze stali, całkowicie spawany kadłub jednostki podzielony był na jedenaście przedziałów wodoszczelnych (od dziobu): I – forpik i magazyn, II – komora łańcuchowa i magazyn żywności, III – pomieszczenia mieszkalne i służbowe oraz magazyny, IV – zbiorniki i pomieszczenia załogi, V – komora amunicyjna, VI – mechanizmy pomocnicze, VII – maszynownia, VIII – magazyny i komora amunicyjna, IX – wały napędowe i pomieszczenia załogi, X – magazyn trałowy i XI – maszyna sterowa i magazyny: chemiczny i mundurowy^[11]. W przebiegającym niemal na całej długości kadłuba dnie podwójnym mieściły się zbiorniki paliwa, wody i zęzy^[11]. Pod podwyższonym pokładem dziobowym znajdowały się kolejno: magazyn farb, urządzenie kotwiczne, jadalnia oficerska, kabiny oficerów i pomieszczenia podoficerskie^[11]. W dalszej części nadbudówki znajdowały się pomieszczenia mechanizmów radiotechnicznych, kambuz, przewody kominowe, pomocniczy generator prądotwórczy oraz bęben kabloliny trału elektromagnetycznego^[11]. Dwuipółkondygnacyjna nadbudówka dziobowa mieściła pomieszczenie dowódcy, kabinę szyfrów, kabiny radio, pomieszczenie operatorskie urządzeń radiotechnicznych, sterówkę, kabinę nawigacyjną ze stanowiskiem operatora sonaru oraz, na szczycie, zadaszone stanowisko dowodzenia i wysoki, trójpodporowy maszt z antenami radarów i reflektorem^[14]. Wyporność standardowa wynosiła 500 ton, zaś pełna 597 ton^[7][15][b]. Okręt napędzany był przez dwa nawrotne, turbodoładowane czterosuwowe silniki wysokoprężne 9D o łącznej mocy 2200 koni mechanicznych (KM), poruszające dwiema śrubami o stałym skoku^[16][15][c]. Maksymalna prędkość okrętu wynosiła 14 węzłów (maks. 8,3 węzła podczas trałowania)^[7][16]. Zasięg wynosił 2200 Mm przy prędkości 14 węzłów, 3200 Mm przy 10 węzłach i 1500 Mm z trałem przy prędkości 7 węzłów^[7][15]. Autonomiczność okrętu wynosiła 7 dób^[13][15].

Podwójne stanowisko 2M-1 wkm kal. 12,7 mm

Uzbrojenie artyleryjskie jednostki stanowiły dwa podwójne zestawy działek przeciwlotniczych W-11M kal. 37 mm L/70, umieszczone na pokładzie dziobowym i łodziowym, z zapasem 1000 sztuk amunicji na lufę^[11][13]. Donośność praktyczna wynosiła 7000 metrów (pozioma), zaś pułap zwalczania samolotów wynosił około 4000 metrów^[11]. Na okręcie umieszczono też cztery podwójne stanowiska wielkokalibrowych karabinów maszynowych DSzK 2M-1 kal. 12,7 mm L/79 (dwa na nadbudówce dziobowej i dwa na pokładzie łodziowym, po obu stronach komina), z zapasem 2000 sztuk amunicji na lufę^[11][13]. Broń ZOP stanowiły dwa miotacze bomb głębinowych BMB-1 z zapasem 10 bomb głębinowych B-1^[11][13]. Ponadto okręt posiadał dwa tory minowe, na których mógł przenosić 10 min typu KB-3 lub 16 wz. 08/39^[13][15]. Wyposażenie uzupełniały trały: dwa kontaktowe MT-1 lub MT-2, jeden trał elektromagnetyczny TEM-52 i dwa akustyczne BAT-2^[7][10]. Wyposażenie radioelektroniczne obejmowało system rozpoznawczy „swój-obcy” typu Kremnij-2 (składający się z urządzenia nadawczego Fakieł-MZ i odbiorczego Fakieł-MO), radiostację UKF R-609, nadajnik KF R-644, odbiornik KF R-671, odbiornik pełnozakresowy R-675, radionamiernik ARP-50-1,2M, sonar Tamir-11 oraz radar obserwacji ogólnej Lin-M^[13][17]. Jednostka wyposażona była też w wyrzutnie dla 8 świec dymnych MDSz, windę kablową o uciągu 800 kG, dwa żurawiki trałowe o udźwigu 3 tony każdy, 10-wiosłową łódź okrętową i tratwy ratunkowe^[11][13].

Załoga okrętu składała się z 77 oficerów, podoficerów i marynarzy^[7][13][d].

Służba

Jeden z polskich okrętów proj. 254 podczas trałowania

Pierwszym dowódcą jednostki został w sierpniu 1957 roku por. mar. Zenon Kulej^[7]. Okręt z oznaczeniem burtowym T-62 początkowo wchodził w skład Dywizjonu Trałowców Brygady Obrony Wodnego Rejonu Głównej Bazy, stacjonując na Helu^[7][13]. W 1959 roku jednostka po raz pierwszy publicznie zaprezentowała się polskiej publiczności, zgromadzonej w Szczecinie podczas Dni Morza^[18]. W tym roku jednostka wzięła udział w trałowaniu redy Kołobrzegu^[15]. 4 stycznia 1960 roku numer burtowy trałowca został zmieniony na 602^[10][13]. Tego roku okręt uczestniczył w poszukiwaniu min wokół portu w Oksywiu^[15]. Trałowiec przeplatał rutynową służbę wizytami zagranicznymi, odwiedzając w listopadzie 1960 roku Leningrad i we wrześniu następnego roku Tallinn^[18].

W kwietniu 1964 roku jednostka – wraz z bliźniaczymi trałowcami „Żubr” i „Łoś” – została przeniesiona do Świnoujścia, włączona do utworzonej (rozkazem Dowódcy Marynarki Wojennej nr 055/Org. z 20 sierpnia 1964 roku) Grupy Trałowców Bazowych^[7][19]. Po reorganizacji floty przeprowadzonej w czerwcu 1965 roku okręt przyporządkowany został do 12. Dywizjonu Trałowców Bazowych 8. Flotylli Obrony Wybrzeża, nadal operując ze Świnoujścia^[7][13]. W grudniu tego roku jednostka wzięła udział w akcji ratowniczej okrętu podwodnego ORP „Sęp”, na którym doszło do wybuchu w przedziale akumulatorów i pożaru (po ugaszeniu ognia okręt podwodny został przeholowany do bazy w Świnoujściu)^[20]. Prócz prac trałowych okręt wykorzystywano też do pełnienia służby dozorowej, m.in. rejonu Cieśnin Duńskich, a także wspólnych ćwiczeń z jednostkami 2. Brygady Okrętów Desantowych^[20]. W 1969 roku jednostka (wraz z bliźniaczymi trałowcami bazującymi w Świnoujściu) wzięła udział w ćwiczeniach Układu Warszawskiego „Odra – Nysa 69”, a 28 czerwca 1970 roku uczestniczyła w morskiej paradzie z okazji 25-lecia Marynarki Wojennej PRL^[21]. W drugiej połowie sierpnia 1970 roku okręt wziął udział w poszukiwaniu brytyjskich min niekontaktowych na wodach międzynarodowych w Zatoce Meklemburskiej^[21]. Latem 1972 roku zadaniem jednostki było sprawdzenie północnego toru wodnego Świnoujścia, z którego korzystały promy pasażerskie^[21]. W kolejnych latach służby okręt wielokrotnie uczestniczył w ćwiczeniach zabezpieczania desantu, rejsach szkoleniowych z podchorążymi Wyższej Szkoły Marynarki Wojennej na pokładzie i uciążliwych, wielodniowych rejsach dozorowych^[22]. W czerwcu 1975 roku okręt uczestniczył w ćwiczeniach o kryptonimie Posejdon-75^[23]. Podczas długoletniej służby modernizacji poddano wyposażenie radioelektroniczne okrętu: w latach 70. radar Lin-M został zastąpiony nowszym TRN-823, radiostację R-609 wymieniono na R-619, zamontowano też w miejsce radionamiernika ARP-50-1,2M odbiorniki brytyjskiego systemu radionawigacyjnego Decca^[7][17].

W 1978 roku, gdy okręt przebywał w Stoczni Marynarki Wojennej w Gdyni na planowym remoncie, podjęto decyzję o przekształceniu jednostki na okręt badawczy – platformę do prowadzenia doświadczeń z nowymi systemami dozoru radiolokacyjnego^[7][22][e]. 18 marca tego roku okręt zakończył służbę jako trałowiec i został podporządkowany Szefostwu Łączności Marynarki, Wojennej zachowując swoją nazwę i numer burtowy^[11][24]. Usunięto całość wyposażenia służącego do niszczenia i stawiania min oraz większość uzbrojenia, pozostawiając jedynie dziobowe stanowisko działek 37 mm i dwa stanowiska 2M-1 obok komina^[13][24][f]. W miejsce rufowego stanowiska W-11M zamontowany został czteronożny maszt kratownicowy dla anten radarowych oraz kontener dla operatorów urządzeń radiolokacyjnych^[7][13][24]. Na okręcie zainstalowano stację radiolokacyjną SRN-7453 Nogat, testowano też prototyp polskiej stacji radiolokacyjnej NUR-25 z paraboliczną anteną, produkcji zakładów Radwar^[13][24]. W latach 80. zainstalowano system radionawigacji Bras (z odbiornikiem Hałs) oraz testowano doświadczalną wyrzutnię pocisków zakłócających Przepiórka (zainstalowaną przed pomostem) oraz dwie 12-lufowe wyrzutnie celów pozornych Derkacz kal. 70 mm (w miejsce usuniętych stanowisk 2M-1 po obu bokach komina)^[13][25]. W 1982 roku okręt wziął udział w strzelaniach polskich kutrów rakietowych proj. 205 pod Bałtyjskiem, pełniąc rolę retranslatora^[25].

Jednostka została wycofana ze służby po blisko 35-letnim okresie eksploatacji 31 października 1991 roku, jako ostatnia z polskich jednostek projektu 254^[7][13]. Oczekujący na rozbiórkę okręt, stojący przy nabrzeżu w Porcie Wojennym Gdynia-Oksywie, 14 stycznia 1993 roku zatonął podczas sztormu, a następnie został podniesiony i złomowany^[7].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Czesław Ciesielski, Walter Pater, Jerzy Przybylski: Polska Marynarka Wojenna 1918-1980. Wyd. I. Warszawa: Bellona, 1992. ISBN 83-1108-202-2.
• Conway’s All The World’s Fighting Ships 1947-1995. Robert Gardiner, Stephen Chumbley (red.). Annapolis: Naval Institute Press, 1996. ISBN 1-55750-132-7. (ang.).
• Ivan Gogin: ŻUBR minesweepers (project 254K, 1956 – 1957). Navypedia. [dostęp 2017-06-02]. (ang.).
• Witold Koszela: Okręty Floty Polskiej. T. I. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2017. ISBN 978-83-65746-67-2.
• John E. Moore (red.): Jane’s Fighting Ships 1974-75. New York: Franklin Watts, 1974. ISBN 0-531-02743-0. (ang.).
• M.B. Pietlewannyj: Korabli stran Warszawskogo dogowora. Sankt Petersburg: Galeja Print, 2009. ISBN 978-5-8172-0127-7. (ros.).
• Jan Piwowoński: Flota spod biało-czerwonej. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1989. ISBN 83-10-08902-3.
• Robert Rochowicz. Doświadczalny ORP Tur. „Morza i Okręty”. Nr specjalny 3/2016 (8). ZBiAM, Warszawa. ISSN 2450-3509. 
• Robert Rochowicz. Ostatnia parada MW PRL. „Morze, Statki i Okręty”. Nr 5-6 (204), 2021. Magnum-X. ISSN 1426-529X. 
• Robert Rochowicz. Trałowce projektu 254. „Morza, Statki i Okręty”. Nr 2/1998 (9). Magnum-X, Warszawa. ISSN 1426-529X. 
• Robert Rochowicz. Uniwersalne oracze morza. Trałowce bazowe projektu 254. „Morza i Okręty”. Nr 2/2016 (7). ZBiAM, Warszawa. ISSN 2450-2499.