Obóz Narodowo-Radykalny

Obóz Narodowo-Radykalny
Państwo

 Polska

Skrót

ONR

Lider

Jan Mosdorf

Data założenia

14 kwietnia 1934

Data rozwiązania

10 lipca 1934

Ideologia polityczna

szowinizm, narodowy radykalizm, faszyzm

Poglądy gospodarcze

korporacjonizm
dystrybucjonizm

Liczba członków

2000-5000[1]

Obóz Narodowo-Radykalny (ONR) – krótkotrwałe, skrajnie prawicowe[2] ugrupowanie polityczne o charakterze faszystowskim[3][4][5][6][7], założone 14 kwietnia 1934 r. przez młodzieżowych działaczy organizacji Obóz Wielkiej Polski, rozwiązane 10 lipca 1934 po 3 miesiącach działalności przez sanacyjne władze państwowe. W późniejszym okresie ONR działało nielegalnie. W 1935 rozpadło się na RNR „Falangę” i ONR „ABC”[8]. Nazwy ONR „ABC” i ONR „Falanga” są umowne i zostały nadane frakcjom przez historyków od nazw pism, wokół których koncentrowało się życie intelektualne tych dwóch frakcji, odpowiednio dziennika „ABC” i czasopisma „Falanga”.

Geneza

Powstanie ONR było rezultatem rozłamu w warszawskim okręgu Stronnictwa Narodowego. Przyczyną rozłamu był konflikt pomiędzy grupą działaczy wywodzących się z Ruchu Młodych Obozu Wielkiej Polski, umownie grupa ta jest określana jako „młodzi”, a przywódcami Stronnictwa Narodowego, umownie określani jako „starzy”[9][10].

Konflikt wynikał z różnych koncepcje taktyki obozu narodowego wobec rządzącej sanacji i różnic programowych.

Różnice taktyczne wynikały z odmiennej koncepcji zdobycia władzy. Od przewrotu majowego w 1926 roku II RP była krajem rządzonym autorytarnie przez tzw. sanację. „Starzy” opowiadali się za strategią legalnego dążenia do władzy. Reprezentujące w parlamencie obóz narodowy Stronnictwo Narodowe było legalną partią polityczną, która startowała w wyborach. Parlament miał jednak charakter wyłącznie fasadowy, nie miał realnej władzy a wybory nie były uczciwe, co szczególnie jasno uwidoczniło się przy okazji organizacji tzw. wyborów brzeskich, gdy przywódcy partii opozycyjnych zostali aresztowani a prasa opozycyjna czy ulotki były konfiskowane przez władze[11].

Wywodzący się z OWP „młodzi” krytycznie oceniali legalistyczną strategię „starych” i byli nastawieni znacznie bardziej bojowo wobec sanacji[12]. Według raportów policyjnych na zebraniach OWP publicznie deklarowano chęć obalenia sanacji przemocą, drogą tzw. „rewolucji narodowej”[13]. W nielegalnych komunikatach wydawanych przez młodych krytykowano „starych” za zbyt ugodowe, tchórzliwe wręcz, postawy wobec władzy[9]. Podczas demonstracji OWP dochodziło do częstych starć z policją, przykładem jest zjazd OWP w Ryczywole, gdzie podczas walk z policją rannych zostało dwóch policjantów i trzech członków OWP[14].

Na nastroje w obozie narodowym mocno wpłynęło zdobycie władzy przez Hitlera w Niemczech. „Młodzi” byli w tym okresie zafascynowani hitleryzmem[15][16][17][18] (w kolejnych latach ich stanowisko wobec nazizmu będzie podlegać ewolucji[19]). „Młodym” imponował przede wszystkim antysemityzm[20], a także skuteczność ruchu hitlerowskiego w zdobywaniu władzy[19]. Starsi, bardziej liberalnie nastawieni politycy endecji bardziej sceptycznie podchodzili do hitleryzmu, nie chcieli imitować hitlerowskich metod zdobycia władzy i demagogii w kwestiach socjalnych, choć Roman Dmowski, nieformalny lider całego obozu narodowego, uważał nazizm za niemiecką formę ruchu narodowego i omawiał sukcesy Hitlera z dużą dozą sympatii[19].

Przykładowo pismo „Awangarda Państwa Narodowego” (redagowane przez młodych narodowców z Poznania) jasno stwierdza, że hitleryzm wywarł decydujący wpływ na poglądy ONR[21]. Gdy w Warszawie rozwieszono ulotki: „Hitler – endek – dwa bratanki” pismo ONR „Sztafeta” chwaliło akcje jako dobrą robotę propagandową[22][23]. W tym samym piśmie 7 czerwca 1934 napisano o państwie Hitlera: „cieszymy się, że znalazł się w Europie wielki kraj, który wymierzył żydowstwu cios tak potężny!”[24].

„Młodzi” i „starzy” mieli także odmienne stanowiska wobec mniejszości żydowskiej w II RP. Endecja jeszcze od czasów przedwojennych odwoływała się do antysemityzmu. Główny ideolog obozu Roman Dmowski uważał, że Żydzi są wrogo nastawieni do Polaków, że wywierają szkodliwy wpływ na kulturę i gospodarkę, odrzucał asymilacje, negował możliwość istnienia państwa wielokulturowego, jego ideałem było państwo narodowe, w którym mniejszości mają ograniczone prawa polityczne[25]. Program SN w tej kwestii propagował bojkot ekonomiczny pod hasłem „swój do swego po swoje”, na uniwersytetach numerus clausus[26].

Dla „młodych” ten program nie był jednak wystarczająco radykalny. W 1932 roku Jan Mosdorf podczas obrad Rady Naczelnej Młodzieży Wszechpolskiej (będącej akademickim oddziałem OWP[10]) rzucił hasło całkowitego pozbawienia Żydów praw obywatelskich[12]. Będące pierwowzorem programu ONR Wytyczne w sprawach żydowskiej, mniejszości słowiańskich, niemieckiej, zasad polityki gospodarczej postulowały całkowitą separację Żydów i Polaków, proponowano na przykład zakaz małżeństw mieszanych, a w kwestii edukacji nie numerus clausus a numerus nullus. Zasada numerus nullus oznaczała, że Żydzi mieliby całkowity zakaz pobierania nauki wspólnie z Polakami na uniwersytetach. Mieliby posiadać swoje własne szkoły niższe i średnie, nie uznawane jednak przez państwo[27]. Ponadto Żydzi, jako pozbawieni obywatelstwa „przynależni”, nie mieliby praw wyborczych, nie mogliby też służyć w wojsku, zajmować stanowisk państwowych i samorządowych ani pełnić funkcji publicznych[28]. Rozwiązania podobne do tych z Wytycznych znalazły się później w hitlerowskich ustawach norymberskich[29].

„Młodzi” nie poprzestawali na samych tylko hasłach i dyskusji programowej na temat Żydów. W ramach OWP aktywnie organizowali ekscesy antysemickie[30][31], a już po delegalizacji OWP „młodzi” narodowcy związani z Piaseckim byli na przykład podejrzewani o pobicie profesora Marcelego Handelsmana, który sprzeciwiał się dyskryminacji Żydów na uczelniach[32].

Michał Howorka jako lider ONR w Poznaniu w maju 1934 stwierdził, że należy pozbawić Żydów majątku (tak jak w Rosji komuniści wywłaszczyli kapitalistów) i że trzeba bez skrupułów odebrać wszystko Żydom, a następnie wyrzucić ich z kraju[33]. Postawił także tezę o konieczności „aryjskiej solidarności” w celu usunięcia z narodu tych, którzy są „obcy rasowo”[34].

„Młodzi” i „starzy” mieli odmienne koncepcje ustrojowe. SN formalnie propagowało ustrój demokratyczny, choć formułowano zastrzeżenia co do wartości demokracji[35]. „Młodzi” znacznie bardziej krytycznie niż „starzy” oceniali demokrację jako formę ustrojową. Uważali, że instytucja wyborów jest szkodliwa i niebezpieczna. W rządach sanacji nie przeszkadzał im bynajmniej brak demokracji a jedynie niedostatecznie prawicowa ideologia rządzących[12]. Postulowali raczej budowę ustroju hierarchicznego, w którym władzy nie sprawowałby demokratycznie wybierany parlament a rodzaj elity narodowej (sposób wyboru tej elity nie był jednak jasny)[35][36].

Przykładowo w piśmie „Awangarda Państwa Narodowego” z maja 1934 młodzi narodowcy stwierdzili, że „starzy” bronią demokracji i są liberałami[37]. Dla „młodych” coś takiego jak demokracja nie miało żadnego znaczenia[37]. Określenie „stary liberał” było dla nich pogardliwe[37].

Istotne różnicę dzieliły także „młodych” i „starych” w kwestiach gospodarczych. Początek lat 30. to w Polsce czas kryzysu gospodarczego. Produkcja przemysłowa w 1934 roku stanowiła jedynie 79% produkcji z 1929 roku, obniżył się poziom życia, wzrosło bezrobocie[38]. Program SN był konserwatywny w kwestiach społecznych i gospodarczych, przeciwny interwencji państwa a gospodarkę, niechętny reformom społecznym. SN sprzeciwiało się bardziej radykalnej reformie rolnej, sprzeciwiało się także zmianom mającym na celu np. skrócenie czasu pracy robotników[39]. „Młodzi” uważali, że w celu zdobycia władzy należy stworzyć partię masową, a to było wówczas niemożliwe bez pozyskania robotników i chłopów. W związku z tym poglądy „młodych” były bardziej lewicowe w kwestiach ekonomicznych. W drukach propagandowych młodych potępiano kapitalizm jako ustrój niemoralny, oparty na wyzysku, dający korzyści jedynie Żydom, bankierom i przemysłowcom, postulowano nacjonalizacje zakładów przemysłowych kontrolowanych przez kapitał zagraniczny, rozważano przymusowe wywłaszczenie Żydów[40].

Do zaostrzenia konfliktu pomiędzy „młodymi” i „starymi” doszło po rozwiązaniu OWP w marcu 1933 roku[12]. Działacze OWP zostali wcielani do Sekcji Młodych Stronnictwa Narodowego. W Sekcjach Młodych „młodzi” mieli znacznie mniejsze możliwości działania, byli podporządkowani „starym” działaczom, których oceniali krytycznie. „Młodzi” chcieli więc uzyskać większy wpływ na program i strategie stronnictwa[41]. Napięcia pomiędzy „młodymi” i „starymi” narastały w ciągu 1933 i 1934 roku. W obozie narodowym dochodziło do rozłamów, których efektem było wyłonienie się Związku Młodych Narodowców na terenie Poznania czy Stronnictwa Wielkiej Polski[41].

Sytuacja w warszawskim okręgu SN stawała się coraz bardziej napięta. Próby znalezienia kompromisu nie przyniosły jednak skutku. „Młodzi” chcieli pozyskać Romana Dmowskiego. Jesienią 1933 roku do przywódcy endecji udała się delegacja „młodych” z Warszawy z żądaniem reformy stronnictwa i usunięcia szefa Sekcji Młodych SN Tadeusza Bieleckiego i komisarza filii młodych na dzielnice warszawską Aleksandra Dębskiego. Dmowski nie odpowiedział na postulaty „młodych”, obiecał, że rozważy ich postulaty, nie podjął jednak żadnej decyzji[42]. Po niepowodzeniu delegacji podjęto decyzję o dokonaniu rozłamu i rozpoczęto przygotowania organizacyjne[42].

Decydującym impulsem, który doprowadził do powstania ONR było usunięcie Henryka Rossmana, Jan Mosdorfa i Mieczysława Prószyńskiego nieformalnych przywódców „młodych” w Warszawie, z zajmowanych w stronnictwie stanowisk, miało to miejsce w marcu 1934 roku[41][36].

Program

Deklaracja programowa Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR) opublikowana 15 kwietnia 1934 roku w czasopiśmie „ABC”.

Deklaracja programowa ONR ukazała się 15 kwietnia 1934 roku w dzienniku „ABC” i tygodniku „Sztafeta”. Program był rezultatem kilkumiesięcznej pracy. Pierwszy projekt przedstawił Jan Mosdorf latem 1933 roku, alternatywne propozycje złożyli: Bolesław Piasecki, Wojciech Wasiutyński, Marian Reutt oraz Olgierd Szpakowski. Na podstawie różnych wersji programu w wyniku dyskusji opracowano finalną wersję[9]. Prace nad programem toczyły się także w czasopiśmie „Akademik Polski”, którego redaktorem naczelnym od 1933 roku był Bolesław Piasecki[8]. Pod ostateczną wersją programu widnieją podpisy następujących osób: Władysław Dowbor, Tadeusz Gluziński, Jan Jodzewicz, Mieczysław Prószyński, Tadeusz Todtleben, Wojciech Zaleski, Jerzy Czerwiński.

Deklaracja stwierdza, że ONR kontynuuje tradycję ruchu narodowego a zwłaszcza rozwiązanego przez władze w 1933 roku Obozu Wielkiej Polski. Deklarowano, że ONR „stoi na gruncie zasad katolickich” a przyszły ustrój społeczny i gospodarczy ma być oparty na podstawie moralności katolickiej.

Punkt pierwszy programu stwierdzał, że państwo polskie powinno objąć swym zasięgiem wszystkie ziemie zamieszkane przez Polaków. Oznaczało to w praktyce postulat odzyskania terenów zamieszkałych przez Polaków a znajdujących się w granicach innych państw (np. Prusy Wschodnie). Punkt drugi stwierdzał, że państwo powinno być organizacją zbrojną narodu, a służba wojskowa powinna być obowiązkowym i najważniejszym etapem edukacji (militaryzm).

Tak zwaną „kwestię żydowską” regulował punkt trzeci programu. Deklaracja postuluje odebranie praw obywatelskich Żydom i usunięcie ich z Polski, a dopóki mieszkają oni w kraju, powinni być traktowani jedynie jako „przynależni do państwa”[43].

Punkty 4–8 dotyczą kwestii gospodarczych. ONR twierdził, że kapitalizm jest ustrojem opartym na niesprawiedliwości i musi zostać obalony. Własność prywatna jest określona jako „funkcja społeczna”, która nie może być źródłem wyzysku i nadużyć (faszystowski model gospodarczy). Nowy ustrój gospodarczy powinien być oparty na „nowym człowieku, (…) świadomym swych obowiązków wobec narodu”. Postulowano likwidację żydowskiego pośrednictwa w handlu, a także nacjonalizację i wywłaszczenie przedsiębiorstw kontrolowanych przez kapitał międzynarodowy działających w branżach: górniczej, hutniczej, sektorze usług publicznych, a także elektrowni. Opowiadano się za parcelacją wielkich obszarów rolnych (reforma rolna). Punkt 5 stwierdzał, że celem polityki gospodarczej powinna być niezależność od rynków światowych, a wszystkie potrzeby ekonomiczne powinna zaspokajać krajowa produkcja (autarkia).

Punkt dziewiąty deklaruje, że ustrój państwa ma być oparty na zasadzie hierarchii. Władzę ma sprawować „hierarchiczna organizacja Narodu” (monopartia). Odrzucano ustrój demokratyczny.

W zakończeniu deklaracja stwierdza, że ONR będzie zdecydowanie zwalczał międzynarodowe organizacje „komunistyczne, masońskie i kapitalistyczne”[43].

Kalendarium

Rok 1934

  • 14 kwietnia – podpisanie deklaracji Obozu Narodowo-Radykalnego w gmachu Politechniki Warszawskiej[44]
  • 3 maja – z okazji święta 3 Maja ulicami Warszawy przemaszerował 2,5-tysięczny pochód członków ONR[8]
  • 3 maja – tygodnik „Sztafeta” ogłasza przystąpienie Stronnictwa Wielkiej Polski do ONR[45]
  • 12 maja – zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych Bronisława Pierackiego zalecające rozwiązywanie kół i oddziałów ONR-u i innych organizacji jeśli policja stwierdzi, że członkowie organizacji organizują ekscesy antysemickie[46]
  • 14 maja – tygodnik „Sztafeta” przekształcony został w dziennik o nakładzie 8 tys. egzemplarzy[47]
  • 29 maja – bojówka ONR ostrzelała lokal Komitetu Dzielnicowego PPS na Woli w Warszawie (była to odpowiedź na akty przemocy ze środowisk lewicowych, które zaatakowały pierwsze[48]), raniąc 7 osób, aresztowano 45 członków ONR, skonfiskowano rewolwery. Napad doprowadził do akcji odwetowych młodzieży socjalistycznej na lokale ONR w dzielnicach robotniczych[49][50]
  • 14 czerwca – zamknięcie drukarni „Sztafety”[51]
  • 15 czerwca – zabójstwo ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego przez ukraińskich nacjonalistów z organizacji OUN, o zamach obwiniono ONR (podejrzewano, że jest to zemsta za represje wobec ONR), aresztowanie liderów ONR[52]
  • 30 czerwca – ukazał się pierwszy numer nielegalnie wydanej „Nowej Sztafety”[9]
  • 6–7 lipca – osadzenie czołowych działaczy ONR w obozie w Berezie Kartuskiej[53]
  • 10 lipca – oficjalna delegalizacja Obozu Narodowo-Radykalnego, jako oficjalny powód delegalizacji podano napad na Woli z 29 maja i organizowanie ekscesów ulicznych[9][54]

Rok 1935

  • rozpad ONR na Ruch Narodowo-Radykalny „Falanga” i Obóz Narodowo-Radykalny „ABC”.

Struktura organizacyjna

Struktura organizacyjna władz ONR była stosunkowo skomplikowana. Na czele struktur organizacyjnych Obozu stał Komitet Organizacyjny, któremu przewodniczył Jan Mosdorf. Z kolei organem władczym Komitetu był Wydział Wykonawczy, który składał się z czterech referatów: organizacyjnego, propagandowego, finansowego i ogólnego[55].

Poza jawnymi strukturami funkcjonowały także struktury tajne, dzielące się ze względu na stopień wtajemniczenia, którymi prawdopodobnie kierował Henryk Rossman[36]; niektóre źródła podają, że kierował nimi trzyosobowy komitet, w skład którego wchodzili: Tadeusz Gluziński, Jan Jodzewicz i Jan Mosdorf. Na niejawne struktury składały się najprawdopodobniej cztery poziomy tajnej struktury nazywanej „Organizacją Polską”, określanej też jako Organizacja Wewnętrzna[56], które od najniższego począwszy były następujące:

  1. Poziom S – Sekcja,
  2. Poziom C – Stefan Czarniecki,
  3. Poziom Z – Zakon Narodowy,
  4. Poziom A – Komitet Polityczny.

Należy zauważyć, że w ramach struktur ONR funkcjonowała także autonomiczna grupa związana wcześniej z Oddziałem Akademickim OWP pod przywództwem Bolesława Piaseckiego. Wobec takiej sytuacji Jan Mosdorf pełnił rolę pośrednika między Henrykiem Rossmanem a Bolesławem Piaseckim[57][58]. Powstanie Obozu spotkało się z największym odzewem w Warszawie, Poznaniu (z którego przyłączyło Stronnictwo Wielkiej Polski Michała Howorki) oraz z mniejszym w Wilnie. Duże znaczenie w strukturach organizacyjnych odgrywali studenci, którzy w liczbie około 5 tysięcy zasilili szeregi partii narodowo-radykalnej[59][58].

Po delegalizacji

W 1935 roku, po delegalizacji, na skutek sporów pomiędzy działaczami ONR rozpadł się na dwie konkurujące ze sobą frakcje[60].

ONR ABC

RNR Falanga

Członkowie ONR nie stworzyli nigdy takiej koncepcji ustroju gospodarczego i politycznego, która byłaby na tyle spójna i jednorodna, żeby zaakceptowali ją wszyscy działacze[61]. W czasie okupacji działacze ONR tworzyli zakonspirowane organizacje wojskowe, jak Konfederacja Narodu czy Związek Jaszczurczy, włączony później w skład Narodowych Sił Zbrojnych. Wielu z przedwojennych działaczy ONR, jak Jan Mosdorf, Stanisław Piasecki czy Paweł Musioł, zginęło z rąk hitlerowców.

Członkowie

Członkami ONR byli m.in. Jan Mosdorf, Henryk Rossman, Bolesław Piasecki, Paweł Musioł, Stanisław Piasecki, Wojciech Wasiutyński, Tadeusz Todtleben, Jerzy Kurcyusz, Jan Korolec[62], Tadeusz Gluziński.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo-katolicka formacja ideowa w II Rzeczypospolitej na tle porównawczym, wyd. 3 uzup., Krzeszowice 1999, s. 102 ISBN 83-88020-05-6.
  2. ↑ Obóz Narodowo-Radykalny, [w:] „Wielka Encyklopedia Oxford”, t. 13, Warszawa 2009, s. 201.
  3. ↑ The appeal of fascism and of anti-Semitism was most pronounced among young radical NDs, who in 1934 formed the ‘National Radical Camp’ (ONR), from which emerged the distinctly totalitarian ONR-Falanga under Bolesław Piasecki – Lukowski, J., Zawadzki, H., A Concise History of Poland, s. 217–218.
  4. ↑ Istotniejsze znaczenie miało podjęcie 14 kwietnia 1934 r. działalności przez Obóz Narodowo-Radykalny (ONR), wzorujący się, zarówno jeśli chodzi o program, jak i działalność, na rozwiązaniach faszystowskich – Czesław Brzoza, Polska w czasach niepodległości i II wojny światowej (1918–1945), wyd. Fogra, Kraków 2001, s. 207.
  5. ↑ C.P. Blamires: World Fascism: A Historical Encyclopedia, ABC-Clio, 2006, s. 523.
  6. ↑ National Radical Camp, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2022-09-30] (ang.).
  7. ↑ M. Szymaniak, Polscy naśladowcy Hitlera, Fokus. Historia, 2017, Nr 2, s. 46.
  8. ↑ a b c Szymon Rudnicki: Falanga. Ruch narodowo-radykalny. Warszawa: 2018. ISBN 978-83-7545-820-6.
  9. ↑ a b c d e Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 252. ISBN 978-83-07-01221-6.
  10. ↑ a b Marek J. Chodakiewicz, Jolanta Mysiakowska-Muszyńska, Wojciech J. Muszyński: Polska dla Polaków!. Kim byli i są polscy narodowcy. Poznań: 2015, s. 164. ISBN 978-83-7785-747-2.
  11. ↑ Andrzej Ajnenkiel: Polska po przewrocie majowym. Zarys dziejów politycznych Polski 1926-1939. Warszawa: 1980, s. 200–201. ISBN 83-214-0047-7.
  12. ↑ a b c d Roman Wapiński: Narodowa Demokracja 1893-1939 : ze studiów nad dziejami myśli nacjonalistycznej. Wrocław: 1980, s. 285–298. ISBN 83-04-00008-3.
  13. ↑ Jerzy Janusz Terej: Idee, mity, realia. Szkice do dziejów narodowej demokracji. Warszawa: 1971, s. 130.
  14. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 149. ISBN 978-83-07-01221-6.
  15. ↑ „Propagowano określony przykład i wzór. Ruch nie musiał zresztą odwoływać się jedynie do wyobraźni społecznej. Za granicami zachodnimi istniał już wzorzec, na który można się było powołać” – Jerzy Janusz Terej: Idee, mity, realia. Szkice do dziejów narodowej demokracji. Warszawa: 1971, s. 142.
  16. ↑ „Jak oceniać zachwyty Tadeusza Gluzińskiego nad panującą w Niemczech – tak typową dla fasady totalitarnego państwa – atmosferę radości ‘powszechnej’, ‘entuzjazmu’, ‘ciągłego święta narodowego’?” – Krzysztof Kawalec: Narodowa Demokracja wobec faszyzmu 1922-1939. Warszawa: 1989, s. 183. ISBN 83-06-01728-5.
  17. ↑ „Byliśmy zafascynowani faszyzmem we Włoszech i dynamiką dochodzącego do władzy hitleryzmu” – twierdził po latach Bolesław Piasecki, cytat za: Jacek M. Majchrowski: Geneza politycznych ugrupowań katolickich. Kraków: 1986, s. 95.
  18. ↑ „Wielki wpływ na endecje (…) wywarł przewrót hitlerowski w Niemczech. (…) „Młodzi” wcale się nie wypierali tego, że stanowią polski odpowiednik hitleryzmu i ruchów mu pokrewnych, podkreślali jednak zawsze swoje odrębne tradycje” – Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 188. ISBN 978-83-07-01221-6.
  19. ↑ a b c Krzysztof Kawalec: Narodowa Demokracja wobec faszyzmu 1922-1939. Warszawa: 1989, s. 179–184. ISBN 83-06-01728-5.
  20. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 188. ISBN 978-83-07-01221-6.
  21. ↑ Warszawska secesja. Kronika polityczna, „Awangarda Państwa Polskiego”, Poznań, maj 1934, s. 46.
  22. ↑ Ekspozytury już działają, „Sztafeta”, 23 października 1933.
  23. ↑ Szymon Rudnicki. Rozbicie ruchu młodzieżowego „obozu narodowego”. „Dzieje Najnowsze: [kwartalnik poświęcony historii XX wieku]”, 1977. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk; Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk. [zarchiwizowane z adresu]. 
  24. ↑ Idziemy Naprzód, Wizyta ministra Goebbelsa, „Sztafeta”, 7 czerwca 1934.
  25. ↑ Grzegorz Krzywiec: Szowinizm po polsku. Przypadek Romana Dmowskiego (1886-1905). Warszawa: 2009, s. 232–270. ISBN 978-83-7543-072-1.
  26. ↑ Jerzy Janusz Terej: Idee, mity, realia. Szkice do dziejów narodowej demokracji. Warszawa: 1971, s. 122–123.
  27. ↑ „Był to program jawnie rasistowski” – Szymon Rudnicki: Równi, ale niezupełnie. Warszawa: 2008, s. 146. ISBN 978-83-926515-5-0.
  28. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo Radykalny: geneza i działalność. Warszawa: Czytelnik, 1985, s. 141. ISBN 978-83-07-01221-6.
  29. ↑ Alina Cała: Polacy jako naród nie zdali egzaminu. Rzeczpospolita, 2009-05-25. [dostęp 2020-02-15]. Cytat: W programie Obozu Wielkiej Polski już w 1932 roku zawarto postulaty podobne do tych, które później się znalazły w ustawach norymberskich.
  30. ↑ „Burdy antyżydowskie, napady polityczne i awantury wywoływane w całym kraju z inicjatywy OWP, spowodowały akcje represyjne ze strony władz” – Jerzy Janusz Terej: Idee, mity, realia. Szkice do dziejów narodowej demokracji. Warszawa: 1971, s. 130.
  31. ↑ „W marcu 1933 roku przeszła przez kraj fala rozruchów antysemickich, organizowanych przez OWP” Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 160. ISBN 978-83-07-01221-6.
  32. ↑ „Prawdopodobnie dziełem jednej z tych bojówek był napad na prof. Marcelego Handelsmana, który walczył z próbami wprowadzenia paragrafu ‘aryjskiego’ w kole naukowym historyków. ‘Sztafeta’ nigdy się do tego nie przyznała, ale sugerowała, że sprawców należy szukać w jej kręgu” – Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 214. ISBN 978-83-07-01221-6.
  33. ↑ Michał Howorka, Walka o Wielką Polskę, 1934, s. 10.
  34. ↑ Michał Howorka, Walka o Wielką Polskę, 1934, s. 8.
  35. ↑ a b Krzysztof Kawalec: Narodowa Demokracja wobec faszyzmu 1922-1939. Warszawa: 1989, s. 99–111. ISBN 83-06-01728-5.
  36. ↑ a b c Antoni Dudek, Grzegorz Pytel: Bolesław Piasecki: próba biografii politycznej. Londyn: 1990, s. 26–35. ISBN 0-906601-74-6.
  37. ↑ a b c Źródła rozdźwięków. Kronika polityczna, „Awangarda Państwa Narodowego. 1934, nr 5”, Poznań, maj 1934, s. 45.
  38. ↑ Andrzej Ajnenkiel: Polska po przewrocie majowym. Zarys dziejów politycznych Polski 1926-1939. Warszawa: 1980, s. 222–227. ISBN 83-214-0047-7.
  39. ↑ Andrzej Friszke: O kształt niepodległej. Warszawa: 1989, s. 169–178. ISBN 83-7006-014-5.
  40. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 175. ISBN 978-83-07-01221-6.
  41. ↑ a b c Marek J. Chodakiewicz, Jolanta Mysiakowska-Muszyńska, Wojciech J. Muszyński: Polska dla Polaków!. Kim byli i są polscy narodowcy. Poznań: 2015, s. 176–178. ISBN 978-83-7785-747-2.
  42. ↑ a b Jacek M. Majchrowski: Geneza politycznych ugrupowań katolickich. Kraków: 1986, s. 95.
  43. ↑ a b Deklaracja programowa Obozu Narodowo-Radykalnego. „ABC”. nr 102, 1934-04-15. Warszawa. 
  44. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 222. ISBN 978-83-07-01221-6.
  45. ↑ J.M. Majchrowski, Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności legalnej, s. 66.
  46. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 244. ISBN 978-83-07-01221-6.
  47. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 243. ISBN 978-83-07-01221-6.
  48. ↑ D. Pater, Zapomniana próba puczu w Krakowie. Przygotowania do zbrojnej rewolty Obozu Narodowo-Radykalnego w 1934 r. Przebieg i konsekwencje, „Glaukopis”, 2021, nr 38, s. 61.
  49. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 251. ISBN 978-83-07-01221-6.
  50. ↑ Krwawe walki między socjalistami a nar.-radykalnymi. „Kurjer Poranny”. nr 148, 30 maja 1934. 
  51. ↑ Andrzej Garlicki, Andrzej Ajnenkiel (red.), Encyklopedia historii Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa: „Wiedza Powszechna”; „Bellona”, 1999, s. 263, ISBN 83-214-1101-0, OCLC 830242096.
  52. ↑ Andrzej Ajnenkiel: Polska po przewrocie majowym. Zarys dziejów politycznych Polski 1926-1939. Warszawa: 1980, s. 313–314. ISBN 83-214-0047-7.
  53. ↑ Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 253. ISBN 978-83-07-01221-6.
  54. ↑ Obóz Narodowo Radykalny rozwiązany – dziś zapadła decyzja władz. „ABC”, 10 lipca 1934. 
  55. ↑ W. Wasiutyński: Prawą stroną labiryntu. Fragmenty wspomnień. opr. i red. W. Turek. Gdańsk: 1996, s. 99.
  56. ↑ Lucyna Kulińska: Organizacja Wewnętrzna (Organizacja Polska) 1945-1946. magnapolonia.wroc.pl. [dostęp 2014-11-17].
  57. ↑ J.M. Majchrowski: Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…. s. 60.
  58. ↑ a b B. Grott: Nacjonalizm chrześcijański. Narodowo-katolicka…. s. 102.
  59. ↑ J.M. Majchrowski: Obóz Narodowo-Radykalny – okres działalności…. s. 67.
  60. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 63.
  61. ↑ Mariusz Bechta: Między bolszewia a Niemcami. Warszawa: „Rytm”-IPN, 2009, s. 56. ISBN 978-83-7629-017-1.
  62. ↑ Szymon Rudnicki, Walka gospodarcza czy antysemityzm, „Nigdy Więcej”, nr 22, 2016, ISSN 1428-0884.

Bibliografia

  • Juliusz Sas-Wisłocki: Wizja Wielkiej Polski (fragmenty ustrojowe), Warszawa 1934.
  • Tadeusz Gluziński: Odrodzenie idealizmu politycznego, Warszawa 1935.
  • Henryk Rolicki [Tadeusz Gluziński]: Zmierzch Izraela, Warszawa 1936.
  • Jan Korolec: Ustrój polityczny narodu, wyd. II, Biblioteka społeczno-polityczna ABC, Warszawa 1938.
  • Szymon Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność, Czytelnik, Warszawa 1985.
  • Stanisław Bóbr-Tylingo: Ugrupowania prawicowe Dwudziestolecia w świetle badań krajowych, Polskie Towarzystwo Historyczne w Wielkiej Brytanii, Londyn 1988–1989 (= „Teki historyczne”, t. XIX).
  • Marek Jabłonowski, Jerzy Jarski: Kalendarium II Rzeczypospolitej, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1990.
  • Jacek Majchrowski: Szkice z historii polskiej prawicy politycznej lat drugiej Rzeczypospolitej. [w:] „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace z nauk politycznych”, zeszyt 27, Uniwersytet Jagielloński, Kraków.
  • Jacek Majchrowski: Polska myśl polityczna XIX i XX wieku, cz. III, Nacjonalizm: myśl „potomstwa obozowego”, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1993.
  • Bogumił Grott: Religia, kościół etyka w ideach i koncepcjach prawicy polskiej, Kraków 1993.
  • Jarosław Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Katowice 2019
  • Marek Jan Chodakiewicz: Ciemnogród o lewicy i prawicy, Ronin, Warszawa 1996.
  • Bogumił Grott: Nacjonalizm Chrześcijański, „Ostoja”, Kraków 1998.
  • Andrzej Friszke: O kształt niepodległej, Więź, Warszawa 1999.
  • Wojciech Muszyński: Narodowe Siły Zbrojne: propaganda i zaplecze polityczne, Warszawa 2000.
  • Miłosz Sosnowski: Krew i Honor. Działalność bojówkarska ONR w Warszawie w latach 1934–1939, Warszawa 2000.
  • Wojciech Muszyński: Duch młodych. Organizacja Polska i Obóz Narodowo-Radykalny w latach 1934–1944. Od studenckiej rewolty do konspiracji niepodległościowej, Warszawa 2011.
  • Szymon Rudnicki: ABC ONR. [w:] „Polityka”, 2016, nr 46, s. 57–59 (Encyklopedyczny zarys historii i działalności ONR.)

Media użyte na tej stronie

Deklaracja programowa onr abc.jpg
Deklaracja programowa Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR) opublikowana 15 kwietnia 1934 roku w czasopiśmie ABC.