Obóz janowski

Obóz janowski KZ Janowska
Obóz janowski. Więźniowie przy pracy
Typ	obóz koncentracyjny
Odpowiedzialny	III Rzesza
Rozpoczęcie działalności	31 października 1941
Zakończenie działalności	lipiec 1944
Terytorium	Polska pod okupacją niemiecką (Generalne Gubernatorstwo – Dystrykt Galicja)
Miejsce	Lwów
Liczba więźniów	100–200 tysięcy
Narodowość więźniów	Żydzi, Ukraińcy, Polacy
Liczba ofiar	40–100 tysięcy
Położenie na mapie Lwowa Obóz janowski
49°51′15″N 23°59′24″E/49,854167 23,990000

Członkowie tzw. Sonderkommando 1005 w obozie janowskim przy młynie do mielenia kości zmarłych

Orkiestra obozowa

Obóz janowski (KZ Janowska) – niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny funkcjonujący we Lwowie podczas II wojny światowej.

Historia

Po zajęciu Lwowa 30 czerwca 1941 i dokonanych w pierwszych dniach okupacji pogromach ludności żydowskiej, Niemcy nakazali wydzielenie i odgrodzenie getta – dzielnicy żydowskiej, w której mieli zamieszkać wszyscy Żydzi. Tworzenie ogrodzenia wokół obszaru getta ukończono w październiku 1941 roku^[1].

Oprócz getta przy ul. Janowskiej 134, na terenie fabryki budowy maszyn młyńskich Steinhausa, hitlerowscy okupanci założyli zakłady zbrojeniowe, znacznie powiększone we wrześniu 1941. Pracowali w nich skoszarowani od 31 października 1941 robotnicy żydowscy. W listopadzie oficjalnie budowany obóz pracy podporządkowano SS oraz DAW – Deutsche Ausrüstungswerke, a komendantem został Fritz Gebauer^[1]. Natychmiast po utworzeniu obozu zaczęto oprócz Żydów kierować do niego więźniów politycznych oraz radzieckich jeńców wojennych. Od wiosny 1942 do obozu kierowano także transporty Żydów z innych rejonów i z zagranicy. Obóz janowski był obozem tranzytowym, z niego kierowano więźniów do obozu zagłady w Bełżcu.

Zimą 1942 obóz znacznie rozbudowano, zaś od wiosny 1943 utworzono także obóz kobiecy. W szczytowym momencie w obozie janowskim znajdowało się 30 tys. kobiet i mężczyzn^[1]. W obozie pracowali również Polacy i Ukraińcy. Byli oddzieleni od Żydów i zwykle po odbyciu kilkumiesięcznej kary wypuszczani na wolność^[1].

Obóz składał się z kilku części. Pierwszą zajmowały budynki administracyjne, domy oficerów oraz kwatery ukraińskich strażników służących wcześniej w Armii Czerwonej. W centrum części administracyjnej znajdowała się willa Obersturmführera Gustava Willhausa(niem.), który przejął nadzór nad obozem wiosną 1942 r.^[1] W drugiej części obozu znajdowały się baraki więźniów, kuchnia, plac apelowy. Za pagórkami znajdowało się miejsce wykonywania egzekucji oraz zakopywania ofiar. W trzeciej części obozu umieszczono warsztaty zbrojeniowe administrowane przez Hauptsturmführera SS Fritza Gebauera.

W lipcu 1943 r. Willhaus został przeniesiony, a jego miejsce zajął z Hauptsturmführer SS Friedrich Warzok^[1].

Wstępem do likwidacji obozu miała być akcja zacierania śladów zbrodni. W obozie utworzono tzw. Sonderkommando 1005, którego zadaniem było wydobywanie ciał pomordowanych, palenie ich i mielenie popiołów. W dniu 19 listopada 1943 członkowie Sonderkommando 1005 zorientowali się, że obóz janowski jest otaczany przez Niemców, w związku z czym zaatakowali SS-manów i ukraińskich strażników-kolaborantów, dzięki czemu kilkudziesięciu z więźniów udało się uciec^[1]. Pozostałych Niemcy w większości wymordowali, po czym obóz w lipcu 1944 roku zlikwidowano po zatarciu śladów dokonywanych w nim zbrodni^[1].

Przez okres działania obozu wg szacunków radzieckich zginęło w nim do 200 tysięcy ludzi, w większości zamordowanych lub zmarłych z chorób i głodu^[2], wg innych szacunków zginęło w obozie janowskim kilkadziesiąt tysięcy osób, a w getcie lwowskim około 100 tys. osób^[1].

Obóz opisany przez Stanisława Lema w książce Eden jako opis obozu zagłady na innej planecie przypuszczalnie odnosi się do obozu janowskiego^[3].

Więźniowie

• Maurycy Allerhand – polski prawnik, zginął w obozie
• Adolf Beck – polski neurofizjolog, popełnił samobójstwo
• Janina Hescheles Altman – późniejsza polsko-żydowska autorka i izraelska chemiczka – autorka dzienników z obozu; zbiegła z obozu
• Michał Maksymilian Borwicz – późniejszy pisarz i publicysta; zbiegł z obozu
• Dawid Kahane – późniejszy naczelny rabin Wojska Polskiego; zbiegł z obozu
• Fryderyk Kleinman – polski malarz
• Emanuel Szlechter – polski scenarzysta i autor tekstów, m.in. piosenki Umówiłem się z nią na dziewiątą, zamordowany z żoną i dziećmi
• Maurycy Szymel – poeta, zamordowany
• Debora Vogel – pisarka, zamordowana razem z mężem, architektem Szulimem Barenblüthem
• Szymon Wiesenthal – późniejszy łowca nazistów

Przypisy

Bibliografia

• Michał Maksymilian Borwicz: Uniwersytet zbirów, Kraków 1946, wyd. przez Centralną Żydowską Komisję Historyczną przy C. K. Żydów Polskich – oddział w Krakowie; 2 wydanie: Michał Maksymilian Borwicz, Uniwersytet zbirów. Rzecz o Obozie Janowskim we Lwowie 1941-1944, Kraków: Wysoki Zamek 2014. ​ISBN 978-83-939586-3-4​.
• Janina Hescheles: Oczyma dwunastoletniej dziewczyny. Pamiętnik Janiny Hescheles (= Trough the Eyes of a 12-Year-Old Girl). Centralny Komitet Żydów Polskich, Kraków 1946
• A. Redzik, Janowskie piekło, [w:] Michał Maksymilian Borwicz, Uniwersytet zbirów. Rzecz o Obozie Janowskim we Lwowie 1941-1944, Kraków: Wysoki Zamek 2014, s. 220–238. ​ISBN 978-83-939586-3-4​.
• Leszek Allerhand, Żydzi Lwowa. Opowieść, przedmowa Adam Redzik, zredagował i uzupełnił Janusz Kanimir, Kraków-Warszawa 2010; ​ISBN 978-83-931113-0-5​, ​ISBN 978-83-931222-0-2​.
• Maurycy Allerhand, Leszek Allerhand, Zapiski z tamtego świata. Zagłada we Lwowie w dzienniku Profesora i wspomnieniach jego wnuka, posłowie Adam Redzik, red. Adam Redzik, Jacek Tokarski, Kraków: Instytut Allerhanda, Wydawnictwo Wysoki Zamek 2011, s. 168; ​ISBN 978-83-931222-1-9​, ​ISBN 978-83-931373-8-1​.
• Kurt I. Levin – Przeżyłem. Saga Świętego Jura spisana w roku 1946
• Енциклопедія українознавства, tom 10, s. 3974, Lwów 2000, ​ISBN 5-7707-4048-5​.