Obóz jeniecki NKWD w Putywlu

Obóz jeniecki NKWD w Putywlu
Typ

obóz jeniecki

Odpowiedzialny

 ZSRR

Rozpoczęcie działalności

1939

Zakończenie działalności

1940

Terytorium

 Ukraińska SRR

Miejsce

Putywl

Narodowość więźniów

Polacy

Położenie na mapie obwodu sumskiego
Mapa konturowa obwodu sumskiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Obóz jeniecki NKWD w Putywlu”
Położenie na mapie Ukrainy
Ziemia51°19′N 33°52′E/51,316667 33,866667

Obóz jeniecki NKWD w Putywlu – obóz jeniecki Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRR dla przetrzymywania jeńców polskich z tzw. pierwszej grupy, oraz obóz jeniecki dla żołnierzy z krajów nadbałtyckich.

Mieścił się na drodze Sumy – Głuchów w klasztorze safroniewskim, obok wioski Nowa Słoboda, 40 km od Putywla i 12 km od stacji kolejowej Tiotkino na linii Sumy – Worożba – Drużba.

Historia

Obóz powstał na podstawie rozkazu nr 0308i z dnia 19 września 1939 roku komisarza spraw wewnętrznych NKWD ZSRR Ławrientija Pawłowicza Berii jako obóz rozdzielczy dla jeńców polskich. Na podstawie tego rozkazu powstały także obozy w: Juchnowie (obwód smoleński), Kozielszczynie (obwód połtawski), Putywlu (obwód sumski), Orankach (obwód gorkowski), Ostaszkowie (obwód kaliniński), Starobielsku (obwód woroszyłowgradzki), Kozielsku i Juży. Już 15 września obóz putywlski został przeznaczony dla jeńców z Frontu Ukraińskiego[1]. Zgodnie z wytycznymi dowództwa Armii Czerwonej jeńcy trafiali najpierw do punktów zdawczo-odbiorczych NKWD w Jarmolińcach, Kamieńcu Podolskim, Olewsku, Szepietówce i Frydrychówce (Wołoczyskach). Zorganizowano jeszcze dodatkowy punkt zborny dla jeńców w Krzywinie. Zgodnie z rozkazami, pierwsze transporty zostały odesłane wieczorem 20 września 1939 roku[2]. Jeńcy przywiezieni koleją na stację w Tiotkinie drogę do obozu pokonywali pieszo lub kolejką wąskotorową[3].

punkty zdawczo-odbiorcze NKWD jeńców polskich z Frontu Ukraińskiego 1939

Obóz został fatalnie zlokalizowany (pośród bagien), a także zupełnie nieprzygotowany na tak dużą ilość więźniów. Posiadał kilka filii (11 – m.in. Tiotkino, Bołoto, Monastyr, Gorodok) rozrzuconych na znacznej przestrzeni. Głównym ośrodkiem obozu był jak to nazywali jeńcy „Gorodok”, zrujnowany dawny klasztor prawosławny. Przybyłych umieszczono w stajniach, chlewach i drewnianych barakach bez podłóg i sufitów, służących do suszenia torfu, w ogromnej ciasnocie (na jednego przypadało 0,6 m kw. powierzchni), pozbawieni źródła wody. Brakowało materaców, koców, pościeli, bielizny, wyposażenia baraków i zabudowań cerkiewnych, a nawet słomy do sienników. Piekarnia pracująca na potrzeby obozu nie była w stanie podołać wymaganiom. Zapotrzebowanie na chleb wynosiło około 6 ton, dostarczano średnio 2,5. Tragicznie wyglądały warunki sanitarno-higieniczne. Nie było dostatecznej ilości wody, za sanitariaty służyły wykopane rowy. Jeńcy nie mieli przyborów do golenia, gdyż brzytwy i noże zostały skonfiskowane. Brakowało lekarstw i opieki zdrowotnej, na cały obóz była tylko jedna sanitariuszka której „wiedza była bardziej niż ograniczona”[3]. Obóz w Putywlu okazał się najcięższym ze względu na panujące tu warunki. W jednej z filii zwanej „Bołoto” umieszczono ok. 800 żołnierzy wszystkich stopni i policjantów. Wśród nich byli gen. Jerzy Wołkowicki, gen. Bronisław Bohatyrewicz, płk Jerzy Grobicki, płk Kazimierz Żelisławski, płk Stanisław Künstler i kilkunastu podpułkowników. Jeńców zmuszano do pracy, w szczególności gen. Wołkowickiego i innych wyższych rangą wojskowych. Jeńcy budowali ogrodzenie obozu, ocieplali budynki, robili prycze – pilnowani przez częściowo uzbrojoną i umundurowaną milicję. Służbę wartowniczą w obozie sprawowało NKWD. Oficerom odebrano rzeczy osobiste w tym ordery. W innej filii przebywali m.in. Stanisław Libkind-Lubodziecki, kapitan rezerwy broni pancernej Koziełł-Poklewski.

Obozy NKWD dla jeńców polskich

Od 1 października 1939 roku obowiązywała instrukcja odnośnie do ewidencji jeńców. Od pierwszego dnia pobytu w obozie każdy był poddany drobiazgowemu śledztwu. Duplikaty akt, obozy wysyłały do Wydziału Specjalnego NKWD oraz do Zarządu NKWD ZSRR do spraw Jeńców Wojennych (UPW). Teczka personalna zawierała kwestionariusz, fotografie, różne materiały, notatki i informacje na temat jeńca. Pamiętać należy, że część polskich wojskowych z różnych powodów podawała nieprawdziwe informacje, zatajała stopnie oficerskie, czy poglądy polityczne. Początkowo stosunkowo niskie kwalifikacje śledczych oraz w większości brak znajomości języka polskiego ułatwiały jeńcom wprowadzanie w błąd przesłuchujących. Strona rosyjska do tej pory odmawia wydania Polsce tych akt.

Zgodnie z decyzją Biura Politycznego KC WKP(b) z 3 października 1939 toku żołnierze pochodzący z ziem polskich anektowanych przez Związek Radziecki mieli zostać wypuszczeni, natomiast ci którzy pochodzili z terenów zajętych przez Niemców według planu mieli zostać przeniesieni do Kozielska i Putywla. Oficerowie i funkcjonariusze państwowi mieli zostać przeniesieni do Ostaszkowa i Starobielska. Według dokumentacji rosyjskiej z liczby 7376 jeńców putywlskich 1462 osób miało zostać wysłanych do Starobielska, 480 do Ostaszkowa. 3149 żołnierzy miało zostać zatrzymanych w obozie. 1912 żołnierzy zostało zakwalifikowanych do zwolnienia[4]. Pozostała liczba 1056 osób, to wg Rosjan uchodźcy. Pod koniec października stan osobowy się zmienił i wynosił 8199. Skład narodowościowy jeńców obozu w Putywlu pod koniec października przedstawiał się następująco: Polacy 94,4%, Białorusini 1,6%, Żydzi 1,8%, Rosjanie 0,3%, Ukraińcy 1,8%.

Według stanu z 30 października 1939 roku w obozie przebywało 1565 oficerów, 15 policjantów i żandarmów, 55 podoficerów i szeregowych podlegających odesłaniu na tereny okupowane przez ZSRR, 38 uchodźców podlegających odesłaniu na tereny okupowane przez ZSRR, 1175 podoficerów i żołnierzy podlegających przekazaniu Niemcom, jedna osoba odmówiła powrotu do niemieckiej strefy, 26 uchodźców podlegających przekazaniu Niemcom i 12 uchodźców którzy odmówili wyjazdu do niemieckiej strefy. Ogólna liczba przetrzymywanych w obozie – 2887[5]. 23 października zapadła decyzja o „rozładowaniu” obozów przejściowych[1].

Z obozu w Putywlu oficerów wysłano do Kozielska i Starobielska, a policjantów do Ostaszkowa. 1 listopada zaczęto wywozić jeńców do innych obozów. Jak wspomina Stanisław Künstler na stacji w Tiokinie spotkał grupę jeńców z innej filii obozu, byli to m.in. płk. dr. Bolesław Szarecki[6], płk. dypl. Marian Bolesławicz[3]. W obozie zatrzymano komisarza Policji Państwowej z Warszawy mjr. Skalskiego z synem, kadetem ze Lwowa[7]. Prawdopodobnie część polskich oficerów i żołnierzy zostało zamordowanych na miejscu[8][9].

Komendantem obozu był major bezpieczeństwa państwowego Nikołaj Nikołajewicz Smirnow, komisarzem batalionowym Siemion Piotrowicz Wasiagin[10]. Z obozu w Putywlu uciekł jeden jeniec i ta ucieczka zakończyła się powodzeniem.

W obozie zmarł major dr Stanisław Gondek, dyrektor szpitala św. Rocha w Warszawie[7] oraz Marek Maksymilian Lau[11]. Prawdopodobnie w czasie podróży zmarł por. Władysław Dorożański. We wspomnieniach kpt. Antoniego Wróblewskiego i ppor. Jana Zięciny znajduje się zapis o wyniesieniu zwłok Dorożańskiego na stacji Michajłowski Chutor[11].

Począwszy od czerwca 1940 roku do obozu przywieziono około 6000 wojskowych z Litwy, Łotwy i Estonii. Ich los pozostaje nieznany. Chociaż bardziej należałoby stwierdzić, że nie znane jest miejsce ich pogrzebania.

Przez obóz przeszło około 20 tysięcy więźniów. Od 5 do 7 tysięcy Rosjanie wymordowali i pochowali w zbiorowych mogiłach[9].

Upamiętnienie

Obecnie na miejscu obozu funkcjonuje monaster Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego. Został tu wybudowany Obelisk Pamięci jeńców obozu putywlskiego, a w 2018 roku Konsul Generalny RP w Charkowie Janusz Jabłoński oraz Konsul Jan Zdanowski na terenie byłego obozu posadzili Dąb Pamięci[10].

Ważni więźniowie

Przypisy

  1. ↑ a b Albin Głowacki, Jeńcy września w niewoli sowieckiej w 1939 r. przed zagładą, „Zeszyty Katyńskie”, Warszawa 1999, s. 29.
  2. ↑ Agresja sowiecka na Polskę w świetle dokumentów. 17 września 1939, t. T. 1, 1994, s. 183–184.
  3. ↑ a b c Samodzielny Referat Historyczny Dowództwa PSZ w ZSRR/Biuro Dokumentów Armii Polskiej na Wschodzie, Dokumenty Władysława Andersa. Reports, 7 lipca 1942 [dostęp 2019-03-25].
  4. ↑ Edward Frącki, Wojciech Materski, Katyń, Dokumenty zbrodni, t. T. 1, Warszawa 1995, s. 156–157.
  5. ↑ Albin Głowacki, dz. cyt., s. 53–54.
  6. ↑ Samodzielny Referat Historyczny Dowództwa PSZ w ZSRR/Biuro Dokumentów Armii Polskiej na Wschodzie, Dokumenty Władysława Andersa. Reports, 17 września 1939 [dostęp 2019-03-25].
  7. ↑ a b Samodzielny Referat Historyczny Dowództwa PSZ w ZSRR/Biuro Dokumentów Armii Polskiej na Wschodzie, Dokumenty Władysława Andersa. Reports, 17 września 1939 [dostęp 2019-03-25].
  8. ↑ Putywl, nowy Katyń, naszdziennik.pl [dostęp 2019-03-25] (pol.).
  9. ↑ a b Путивльський концтабір: трагедія Польщі і Прибалтики | ХайВей, h.ua [dostęp 2019-03-25].
  10. ↑ a b Informator Dla Aktywnych – Portal Polaków na Wschodzie, ida.pol.org.pl [dostęp 2019-03-25].
  11. ↑ a b c d e f 1 listopada 1939 r. wśród jeńców Kozielska, www.rodzinapolska.pl [dostęp 2019-05-05].
  12. ↑ Ryszard Paszko – Martyrologium, www.swzygmunt.knc.pl [dostęp 2019-03-25].
  13. ↑ Stanisław Swianiewicz – Kalendarium Katyńskie [dostęp 2019-03-25] (pol.).
  14. ↑ УБИТЫ В КАТЫНИ, Москва Общество «Мемориал» – Издательство «Звенья» 2015,.

Bibliografia

  • УБИТЫ В КАТЫНИ, Общество «Мемориал» – Издательство «Звенья», Москва 2015, ISBN 978-5-78700-123-5 (ros.).
  • S. Kalbarczyk, Wykaz łagrów sowieckich, miejsc przymusowej pracy obywateli polskich w latach 1939–1943, cz. II, Warszawa 1997.
  • Katyń. Dokumenty zbrodni, t. 1, Jeńcy niewypowiedzianej wojny VIII 1939 – III 1940, red. A. Gieysztor, R.G. Pichoja, Warszawa 1995.
  • Katyń, lista ofiar i zaginionych jeńców, Kozielsk, Ostaszków, Starobielsk, wstęp i oprac. A.L. Szcześniak, Warszawa 1989.
  • „Zeszyty Katyńskie”
  • Agresja sowiecka na Polskę w świetle dokumentów. 17 września 1939, Warszawa 1994.
  • Czesław Grzelak, Wrzesień 1939 na Kresach w relacjach, Warszawa 1999.
Obozy NKWD dla jeńców polskich
Obozy NKWD

Media użyte na tej stronie

Flag of the Ukrainian Soviet Socialist Republic (1937-1949).svg
Прапор Української РСР в 1937-1949 р.р.
Black pog.svg
Shiny black button/marker widget.
Sumskaya oblast location map.svg
Autor: RosssW, Licencja: CC BY-SA 4.0
Areas of the Sumy region from July 17, 2020
Punkty zdawczo-odbiorcze NKWD.jpg
punkty zdawczo-odbiorcze NKWD jeńców polskich z Frontu Ukraińskiego 1939
Obozy NKWD dla jeńców polskich.jpg
Autor: Gruzin, Licencja: CC BY-SA 4.0
Obozy NKWD dla jeńców polskich