Obóz pracy w Trawnikach

Plan obozu w Trawnikach

Komendant obozu Karl Streibel

Lista żydowskich pracowników zatrudnionych w biurze obozu w Trawnikach przygotowana 3 listopada 1943, wszyscy zostali zamordowani tego samego dnia

Obóz pracy SS w Trawnikach (niem: SS-Arbeitslager Trawniki) – niemiecki hitlerowski obóz pracy przymusowej funkcjonujący w ramach „Einsatz Reinhardt” w latach 1941–1943, w miejscowości Trawniki na terenie Generalnego Gubernatorstwa w dystrykcie lubelskim^[1].

Historia obozu

Obóz pracy był jednym z elementów kompleksu obiektów tworzonych od 1939 roku na terenie Trawnik, które zmieniały swoją funkcję, przynależność i strukturę organizacyjną. W różnych okresach znajdowały się tu: obóz jeniecki dla żołnierzy sowieckich, obóz przejściowy dla schwytanych polskich partyzantów z Lubelszczyzny, obóz szkoleniowy SS oraz właściwy obóz pracy dla ludności żydowskiej^[1][2].

Wiadomo, że w lipcu 1941 roku w obozie pracy znajdowało się ponad 600 więźniów, wśród których większość stanowili Żydzi oraz przedstawiciele innych narodów (Polacy, Rosjanie, Ukraińcy). W okresie od lata 1941 do wiosny 1943 w obozie przebywało ok. 1500 osób. Obóz pracy pełnił różnorodne funkcje – oprócz robót przy wydobywaniu torfu, wyrębie lasu czy budowie dróg, od 1942 roku więźniowie zatrudnieni byli do prac związanych z zagospodarowaniem zagrabionego mienia żydowskich ofiar akcji „Reinhardt”. Wydobywanie torfu odbywało się w oddzielnym, oddalonym od Trawnik o 4 km obozie-filii w Dorohuczy (Torfwerk Dorohucza), gdzie utworzono kopalnię tego surowca (obóz ten pełnił rolę obozu karnego dla więźniów w Trawnikach)^[2].

Od wiosny 1943 roku najważniejszym miejscem pracy niewolniczej w obozie w Trawnikach było przedsiębiorstwo futrzarskie, zajmujące się szyciem odzieży na potrzeby wojska. Firma ta, pod nazwą Schultz & Co. im SS-Arbeitslager Trawniki, której właścicielem był gdański przedsiębiorca Fritz Emil Schultz, funkcjonowała od września 1941 roku w warszawskim getcie przy ul. Nowolipie 44/46, gdzie w oparciu o pracę niewolniczą Żydów zaopatrywała armię niemiecką w mundury^[3]. Po wybuchu powstania w warszawskim getcie została na rozkaz Reichsführera SS Heinricha Himmlera przeniesiona wraz z więźniami (2848 mężczyzn, 2397 kobiet oraz 388 dzieci^[4]) do obozu pracy w Trawnikach^[1]. Pod koniec istnienia obozu w Trawnikach w zakładach futrzarskich Schultza zatrudnionych było ok. 6000 osób, Żydów głównie z Polski, ale także z Niemiec, Austrii i Słowacji.

3 listopada 1943 roku w ramach Aktion Erntefest, zamordowano wszystkich więźniów obozu, co zakończyło jego działalność.

Struktura organizacyjna oraz załoga obozu

Komendantem całego kompleksu w Trawnikach (obóz pracy oraz obóz szkoleniowy SS) był SS-Hauptsturmführer Karl Streibel, ale faktyczną funkcję komendanta obozu pracy pełnił jego zastępca, SS-Oberscharführer Franz Bartetzko (były członek załogi KL Dachau i były zastępca komendanta obozu pracy w Bełżcu^[5]). Zastępcą Bartetzki był SS-Scharführer Josef Napieralla, zaś czwartą osobą w obozowej hierarchii był Eugen Lehnart^[1][6]. Procesem produkcyjnym w zakładach futrzarskich zarządzali cywilni pracownicy firmy Schultza (dyrektorzy: Rudolf Neumann i Georg Klimanek), natomiast funkcję strażników pełnili Hiwis – funkcjonariusze z obozu szkoleniowego. Kierownikiem zakładów torfowych w Dorohuczy był SS-Unterscharführer Schlimm^[7] (w okresie marzec–październik 1943 był nim SS-Unterscharführer Robert Jührs, członek załogi obozów zagłady w Bełżcu i Sobiborze^[4][8][9]). Żadna z osób mających związek z funkcjonowaniem SS-Arbeitslager Trawniki nie poniosła po zakończeniu wojny odpowiedzialności karnej. Karl Streibel, Josef Napieralla i czterech innych funkcjonariuszy SS było sądzonych przed niemieckim sądem w Hamburgu w latach 1972–1976, lecz zostali uniewinnieni z powodu braku dowodów^[6][10]. Robert Jührs był sądzony w roku 1966 w Hagen w procesie załogi obozu zagłady w Sobiborze, podczas którego został oskarżony o współudział w zamordowaniu co najmniej 30 żydowskich więźniów (został uniewinniony)^[8].

Warunki pracy i życia w obozie

Od początku funkcjonowania obozu warunki życia były w nim prymitywne, typowe dla ośrodków pracy przymusowej^[1]. Składały się na to głodowe dzienne racje żywnościowe (150 g czarnego chleba, wodnista zupa oraz substytut kawy), bardzo złe warunki sanitarne, ciasnota w barakach sypialnych, szerzące się choroby przy braku dostępu do lekarstw. W początkowym okresie (do lata 1943 roku) ogólny rygor życia obozowego był stosunkowo znośny: więźniowie nie byli przeciążeni pracą ponad siły, istniała możliwość zakupu dodatkowego pożywienia w obozowej kantynie lub poprzez handel z okoliczną ludnością, a na terenie obozu odbywały się nawet mecze piłki nożnej. Niemniej jednak zdarzały się akty okrucieństwa – np. kilkoro dzieci, które urodziło się w obozie, zostało zamordowanych przy użyciu zastrzyków. Sytuacja uległa znacznemu pogorszeniu latem 1943 roku. Zaczęło się używanie kar cielesnych, bicie więźniów, stosowanie zbiorowej odpowiedzialności oraz egzekucje (m.in. Bartetzko zastrzelił jednego z więźniów za próbę ucieczki^[4], a dalszych czterech, przy współudziale Napieralli, za posiadanie białego chleba^[1]). Jako karę stosowano też wysyłkę do podobozu w Dorohuczy, gdzie warunki życia były jeszcze cięższe, a wyniszczająca praca powodowała wysoką śmiertelność.

Wymordowanie więźniów i likwidacja obozu

Jesienią 1943 roku, po buntach więźniów w obozach zagłady w Treblince i Sobiborze, Reichsführer-SS Heinrich Himmler wydał rozkaz zamknięcia wszystkich obozów pracy w dystrykcie lubelskim i zamordowania przebywających w nich Żydów^[11][12]. Osobą, która przygotowała i nadzorowała wprowadzenie rozkazu w życie na szczeblu lokalnym, był Dowódca SS i Policji w Lublinie SS-Gruppenführer Jakob Sporrenberg^[13]. W rozstrzeliwaniu więźniów brały udział jednostki przeważnie spoza dystryktu lubelskiego i były to m.in. oddziały Policji SS (SS-Polizeiregiment), żandarmerii (SS-Gendarmerie-Bataillon) oraz jednostka SS-manów z KL Auschwitz. Akcji nadano kryptonim „Erntefest” (niem. Aktion Erntefest, pol. Operacja Dożynki).

3 listopada 1943 r. w Trawnikach między 5 a 6 rano pojawiły się jednostki Policji SS i żandarmerii w sile ok. 1100 ludzi, które otoczyły obóz podwójnym kordonem. Było to m.in. 300 członków 1 Kompanii 41 Batalionu Policji (Reserve-Politzeibataillon 41)^[14]. Załoga obozu szkoleniowego SS oraz obozu pracy w Trawnikach nie brały bezpośredniego udziału w egzekucji. Przebieg wydarzeń z 3 listopada znany jest z zeznań niemieckich pracowników firmy Schultza, polskich mieszkańców Trawnik, którzy obserwowali mord ze strychów swoich domów, oraz żydowskich więźniów, którzy tego dnia znaleźli się poza obozem^[1].

Więźniów zgromadzono na terenie warsztatów, po czym pędzono grupami w stronę obozu szkoleniowego. Tam wszyscy musieli się rozebrać, a następnie byli pędzeni w stronę rowów egzekucyjnych. Rowy te zostały wykopane kilka tygodni wcześniej na rozkaz Franza Bartetzki, rzekomo w celach przeciwlotniczych. Więźniowie byli zmuszani do wejścia do rowów, gdzie przy pomocy broni maszynowej i granatów ich zabijano (kolejne ofiary przed zastrzeleniem musiały położyć się na ciałach więźniów już zabitych). Z ustawionych specjalnie głośników nadawana był głośna muzyka (jej dźwięki słychać było poza obozem), która miała zagłuszyć odgłosy strzałów i jęki mordowanych więźniów. Egzekucje wykonano także w ten sam sposób na ok. 1000–1500 więźniach z podobozu w Dorohuczy, którzy tego dnia zostali przyprowadzeni do Trawnik. Cała operacja mordowania zakończyła się ok. godziny 15. Według różnych szacunków^[1][15][2], podczas Aktion Erntefest w Trawnikach zginęło od 6000 do 12000 Żydów (mężczyzn, kobiet i dzieci). Prawdopodobnie kilku więźniom udało się tego dnia uciec, a nieznanej liczbie osób ukryć na terenie obozu. Tuż po egzekucji komendant Streibel zarządził przeszukanie terenu obozu pod kryptonimem Nachlese (Pokłosie). Tych, których znaleziono, rozstrzeliwano.

Zaraz po egzekucji sprowadzono z fabryki marmolady w Milejowie ok. 100 mężczyzn, których zadaniem było spalenie zwłok zabitych więźniów, oraz 54 kobiety przeznaczone do sortowania ubrań po ofiarach oraz innych prac pomocniczych w obozie szkoleniowym SS (grupa tych kobiet była wcześniej więźniarkami DAW Lublin, podobozu KL Lublin, mieszczącego się na terenie dawnych zakładów lotniczych Plage i Laśkiewicza przy ul. Chełmskiej w Lublinie)^[16]. Palenie zwłok odbywało się na łące obok obozu na stosach spaleniskowych z szyn kolejowych. Po wykonaniu swojego zadania członkowie z męskiego komanda zostali na rozkaz komendanta Streibla rozstrzelani. Więźniarki z kobiecego komanda pracowały w obozie do maja 1944 roku, gdy wywieziono je do KL Lublin na Majdanku^[16]. Większość z nich przeżyła wojnę^[1].

Z powodu utraty siły roboczej firma Schultz & Co. zaprzestała działalności, po spaleniu zwłok i likwidacji męskiego komanda przystąpiono do likwidacji obozu pracy. Baraki po zdemontowaniu (także te z Dorohuczy) wysłano do różnych obozów koncentracyjnych, m.in. w Płaszowie i Bliżynie^[2].

Przypisy