Obława augustowska

Obława augustowska

działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce
Pomnik Ofiar Obławy Augustowskiej w Suwałkach
Czas	10–25 lipca 1945
Miejsce	rejon Suwałk i Augustowa
Terytorium	Polska
Przyczyna	zwalczanie polskiego podziemia niepodległościowego przez władze komunistyczne i wspierające je wojska radzieckie
Wynik	likwidacja polskiego podziemia niepodległościowego na Suwalszczyźnie
Strony konfliktu
ZSRR  Polskie Państwo Podziemne
Dowódcy
n/n n/n
Siły
n/n ok. 3000
Straty
n/n 2000 pojmanych i rozstrzelanych, 600 deportowanych
brak współrzędnych

Tablica z nazwiskami osób zaginionych i zamordowanych

Krzyż w Gibach poświęcony pamięci pomordowanych

Tablica na wzgórzu w Gibach

Obława augustowska (inaczej: obława lipcowa) – operacja wojskowa przeprowadzona w lipcu 1945 roku przez oddziały Armii Czerwonej (50 Armia), wojska NKWD oraz wydzielone oddziały LWP i UB^[1].

Miała ona na celu rozbicie i likwidację oddziałów podziemia niepodległościowego i antykomunistycznego w rejonie Suwałk i Augustowa. Obława augustowska nazywana jest niekiedy „Małym Katyniem”^[2].

Przebieg obławy

Od 10 do 25 lipca 1945 oddziały należące do 3 Frontu Białoruskiego^[3][4] (według innych źródeł 1 Frontu Białoruskiego^[5]) (według ustaleń IPN były to oddziały 50 Armii^[1]) i jednostki 62 Dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD, osłaniane i wspomagane przez UB i pododdział złożony z dwóch kompanii w sile ok. 110–160 żołnierzy 1 Praskiego Pułku Piechoty (dowodzony przez por. Maksymiliana Sznepfa^[6][7][8]), przeprowadziły szeroko zakrojoną akcję pacyfikacyjną obejmującą tereny Puszczy Augustowskiej i jej okolic^[5]. Wśród żołnierzy polskich wspomagających oddziały sowieckie udział w pacyfikacji brał późniejszy szef MSW Mirosław Milewski, ówczesny pracownik PUBP w Augustowie (który wykazywał się wielką gorliwością w pomocy organizatorom obławy)^[5]. Oddziały radzieckie otaczały tamtejsze wsie, aresztując ich mieszkańców podejrzanych o kontakty z partyzantką niepodległościową. Cała operacja kierowana była prawdopodobnie z Augustowa, gdzie ulokowane było lokalne dowództwo sowieckiego kontrwywiadu wojskowego Smiersz. Zatrzymano ponad 7 tysięcy osób^[9], które więziono w ponad pięćdziesięciu miejscach^[10]. Sowieci utworzyli obozy filtracyjne, gdzie torturowano i przesłuchiwano zatrzymanych, przetrzymując ich skrępowanych drutem kolczastym w dołach zalanych wodą pod gołym niebem^[11]. Część z nich po przesłuchaniach wróciła do domu. 252 aresztowanych Litwinów, zaangażowanych w litewski ruch niepodległościowy, przekazano miejscowym organom NKWD-NKGB Litewskiej SRR^[3]. Około 600 osób narodowości polskiej zostało wywiezionych w nieznanym kierunku i wszelki ślad po nich zaginął; aresztowania tych osób dokonały organy Smiersz 3 Frontu Białoruskiego^[12].

Podejrzewa się, że zostały one wywiezione w okolice Grodna i zamordowane na terenie tzw. Fortów Grodzieńskich, gdzie wcześniej NKWD przeprowadzało inne masowe egzekucje^[12]. Jako możliwe miejsce egzekucji wskazywano wieś Naumowicze w obwodzie grodzieńskim na Białorusi^[13]. Polski historyk prof. Krzysztof Jasiewicz wysunął hipotezę, że mordu dokonano w rejonie jeziora Gołdap lub – co uznał za bardziej prawdopodobne – w okolicach wsi Rominty (obecnie Krasnolesje) w Puszczy Rominckiej, gdzie niegdyś mieścił się dwór myśliwski Hermanna Göringa (obecnie miejscowość ta znajduje się na terenie obwodu kaliningradzkiego)^[13]. Prof. Natalia Lebiediewa z Instytutu Historii Rosyjskiej Akademii Nauk, autorka książki o Katyniu, wysunęła przypuszczenie, że Polacy mogli trafić do jakiegoś tajnego obozu, gdzie być może przeprowadzano na nich eksperymenty z bronią chemiczną lub biologiczną^[5].

W 2011 roku rosyjski historyk Nikita Pietrow, wiceprzewodniczący Stowarzyszenia „Memoriał”, opublikował szyfrowaną depeszę wysłaną w lipcu 1945 roku przez gen. Wiktora Abakumowa, dowódcę wojskowego kontrwywiadu Smiersz, do szefa NKWD Ławrentija Berii^[9], odnalezioną w 1990 roku w archiwach KGB^[14]. Z depeszy wynikało, że 20 lipca 1945 roku z Moskwy do Olecka przybyła specjalna ekipa funkcjonariuszy Smiersza kierowana przez gen. Iwana Gorgonowa, mająca przeprowadzić „likwidację zatrzymanych w lasach augustowskich bandytów”^[3]. Likwidacją mieli dowodzić gen. Gorgonow oraz szef kontrwywiadu Smiersz 3 Frontu Białoruskiego gen. Paweł Zielenin^[9]. Liczba 592 osób, wymieniona w depeszy Abakumowa, odpowiada prawie dokładnie liczbie mieszkańców regionu zaginionych w czasie obławy^[9]. Według Nikity Pietrowa z depeszy wynika, że obława została przeprowadzona na osobisty rozkaz Józefa Stalina^[9]. Rosyjski historyk wiąże obławę augustowską z planowanym przejazdem Stalina pociągiem specjalnym przez Polskę na trasie Moskwa – Berlin (17 lipca 1945 roku rozpoczęła się pod Berlinem konferencja poczdamska z udziałem Stalina), co nasiliło działania NKWD i Armii Czerwonej przeciwko polskiemu podziemiu niepodległościowemu^[15].

W sierpniu 1945 roku podobną operację antypartyzancką z udziałem Armii Czerwonej i NKWD przeprowadzono po drugiej stronie granicy, w okręgu mariampolskim na Litwie^[16].

Śledztwo

W listopadzie 1945 roku mieszkańcy gminy Giby wysłali do Bolesława Bieruta delegację, która miała dowiedzieć się o losach zaginionych mieszkańców. Pod koniec lat 50. dwaj posłowie, Jan Kłoczko i Adam Palczak, także próbowali zasięgnąć informacji na temat wydarzeń sprzed kilkunastu lat. Obie te inicjatywy napotkały mur nie do przebycia, a ich inicjatorów represjonowano. W 1987 roku utworzono Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w lipcu 1945 roku. Wówczas także rozpoczęto ekshumację grobów w lesie koło Gib, ponieważ przypuszczano, że tam mogą być pochowani Polacy. Okazało się jednak, że groby kryły ciała żołnierzy niemieckich z czasów II wojny światowej.

Władze PRL nigdy oficjalnie nie potwierdziły faktu obławy. Rzecznik rządu Jerzy Urban negował nawet sam fakt zaginięcia obywateli polskich. W 1992 roku śledztwo w tej sprawie wszczęła prokuratura w Suwałkach, potem zostało ono zawieszone, a w 2000 podjął je Instytut Pamięci Narodowej w Białymstoku^[17]. Początkowo śledztwo było kwalifikowane przez prokuratorów IPN jako zbrodnia komunistyczna, a od lipca 2009 roku również jako zbrodnia przeciwko ludzkości^[12].

W sprawie tej kilkakrotnie, poczynając od 1992 roku, kierowano do Rosji wnioski o pomoc prawną^[17]. 7 stycznia 1995 roku Główna Prokuratura Wojskowa Federacji Rosyjskiej w odpowiedzi na zapytanie strony polskiej wysłała do ambasady polskiej w Moskwie pismo z informacją, że „potwierdzono aresztowanie podczas obławy przez organy Smiersz 3 Frontu Białoruskiego grupy 592 osób, które wspierały antyradziecko nastawioną Armię Krajową”^[12]. Ponadto strona rosyjska poinformowała: „Wymienionym obywatelom polskim nie przedstawiono zarzutów, sprawy karne nie zostały przekazane do sądów, a dalsze losy aresztowanych nie są znane”^[16]. W 2003 roku strona rosyjska stwierdziła, że nie ma żadnych dokumentów potwierdzających rozstrzeliwanie cywilów na Suwalszczyźnie w 1945 roku; potwierdzono, że na tym terenie działała 62 Dywizja Wojsk Wewnętrznych NKWD, lecz prośby o kserokopie dzienników bojowych tej formacji pozostały bez odpowiedzi^[17]. W połowie lipca 2006 strona rosyjska odmówiła odpowiedzi na polski wniosek o pomoc prawną w tej sprawie, argumentując to przedawnieniem karalności^[17]. Kolejny, obszerny wniosek o pomoc prawną strona polska skierowała do Rosji w 2009 roku^[12]. Następny, uzupełniający wniosek o pomoc prawną został przygotowany przez Instytut Pamięci Narodowej w czerwcu 2011 roku; była to prośba o przekazanie kopii konkretnego dokumentu na temat obławy, który opublikował w 2011 roku rosyjski historyk Nikita Pietrow^[18]. Wniosek ten został przesłany stronie rosyjskiej^[19], a w sierpniu 2011 roku Prokuratura Generalna Federacji Rosyjskiej poinformowała Prokuraturę Generalną RP, że oprócz informacji przekazanej Polsce w roku 1995 i 2003 nie dysponuje innymi informacjami w tej sprawie^[20]. Była to odpowiedź na polski wniosek z 2009 roku i brak jak dotąd odpowiedzi na wniosek z czerwca 2011 roku w sprawie dokumentu opublikowanego przez Nikitę Pietrowa^[21].

W grudniu 2011 roku strona polska zwróciła się do prokuratury rosyjskiej z nowym wnioskiem o pomoc prawną, w którym poprosiła o przekazanie drugiego szyfrogramu gen. Wiktora Abakumowa do szefa NKWD Ławrientija Berii (nr 25871, przechowywanego w Centralnym Archiwum Federalnej Służby Bezpieczeństwa w Moskwie), z którego wynika, że podczas obławy augustowskiej zatrzymano m.in. dowódcę Armii Krajowej o nazwisku Kurpiński ps. „Grom”, urodzonego w 1906 roku^[22].

Podczas wizyty w Moskwie w kwietniu 2012 roku prezes IPN Łukasz Kamiński uzyskał od Stowarzyszenia Memoriał rozszyfrowane raporty dotyczące pojmanych „bandytów” adresowane do Ławrientija Berii^[23].

Ciał ofiar nigdy nie znaleziono, jakkolwiek podejrzewano, że mogły zostać pochowane w lesie na uroczysku Wielki Bór koło Gib^[16]. Ekshumacje przeprowadzone w latach 1987 i 1989 dowiodły, że były to zwłoki żołnierzy niemieckich^[10]. FSB informuje rodziny ofiar w 2013 o miejscu i dacie aresztowań^[24]

Przeanalizowano zdjęcia lotnicze i wskazano miejsca potencjalnych grobów^[25].

Upamiętnienie

W latach 1958–1959 Jan Kłoczko i poseł na Sejm PRL z ramienia Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Adam Palczak brali udział w kompletowaniu listy osób zaginionych w trakcie obławy, w ich sprawie podejmował próby interwencji w Komitecie Centralnym PZPR^[26].

Dla uczczenia ofiar obławy augustowskiej w 1987 roku w Gibach powstał pomnik projektu Andrzeja Strumiłły. Corocznie w Gibach odbywają się uroczyste obchody rocznicy obławy^[27]. W Polsce działa Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 r. oraz „Związek Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej 1945 roku”^[28], którego szefem jest ks. Stanisław Wysocki^[29].

W 1991 roku, po przeprowadzeniu ekshumacji w Gibach, ustawiono tam krzyż na symbolicznej mogile zaginionych. Na krzyżu wypisano nazwiska 530 osób^[10].

W lipcu 2010 roku wystawę poświęconą obławie augustowskiej, przygotowaną przez Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku, zorganizowano w gmachu Sejmu w Warszawie^[30]. W latach 2006–2011 wystawy poświęcone obławie były organizowane w Suwałkach^[31][32] i Węgorzewie^[33].

9 czerwca 2011 roku w ramach XI Pikniku Kawaleryjskiego – Dni Kawaleryjskich w Suwałkach zaprezentowane zostało widowisko historyczne „Obława Augustowska. Lipiec 1945”, współorganizowane przez Muzeum Okręgowe w Suwałkach i Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku^[34].

Uchwałą z 25 lipca 2014 Sejm RP uczcił pamięć ofiar obławy augustowskiej^[35].

9 lipca 2015 roku Sejm uchwalił ustawę ustanawiającą 12 lipca Dniem Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej z lipca 1945 roku^[36].

W maju 2017 r. na terenie otaczającym kościół pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Mikaszówce została umieszczona instalacja autorstwa metaloplastyka Wojciecha Skrzyszewskiego, upamiętniająca ofiary obławy augustowskiej^[37].

Zobacz też

• Zbrodnia w Zaleszanach

Przypisy

Bibliografia

• Obława Augustowska (lipiec 1945 r.). Jan Jerzy Milewski i Anna Pyżewska (red.). Białystok: 2005. ISBN 83-88097-99-7.
• Marcin Dzierżanowski, Aneta Blinkiewicz. W służbie Moskwy. „Tygodnik Wprost”. 28 (1180), 2005. 
• Mariusz Filipowicz: Obława Augustowska w lipcu 1945 r.. W: Obława Augustowska. Białystok: Polskie Towarzystwo Historyczne – Oddział w Białymstoku, 2005. ISBN 83-9222-636-4.
• Józef Pawluczyk, Cierniowa droga do wolności, Białystok 2005 (wspomnienia żołnierza AK pochodzącego z miejscowości Stare Leśne Bohatery, po stronie polskiej obecnej granicy, o polskiej konspiracji i okupacji sowieckiej, niemieckiej oraz czasach PRL we wschodniej części przedwojennego powiatu augustowskiego). Tekst na: http://pbc.biaman.pl/Content/5384/Cierniowa+Droga+do+Wolno%C5%9Bci+-+Pawluczuk+J%C3%B3zef.pdf
• Jarosław Szlaszyński, Andrzej Makowski: Augustów: Monografia historyczna. Augustów: 2007, s. 611–621. ISBN 978-83-9256-200-9.
• Jarosław Szlaszyński. Geneza obławy augustowskiej. „Tygodnik Suwalsko-Mazurski: Krajobrazy”. 32 (743), s. 8–9, 1995. 
• Jarosław Szlaszyński. Dzieje lipcowej obławy 1945 r. „Przegląd Augustowski”. 5 (12), s. 8–9, 1996. 
• Piotr Łapiński. Obława augustowska (lipiec 1945 r.). „Biuletyn Informacyjny”. 7 (267), s. 32–38, lipiec 2012. Warszawa: Zarząd Główny ŚZŻAK. ISSN 1233-8567. 
• Sewastianowicz I. Kulikowski S. Nie tylko Katyń, Białystok 1990
• Zwolski Marcin. Obława Augustowska. Encyklopedia Białych Plam, tom XX

Linki zewnętrzne

• Konferencja naukowa IPN Białystok „60. rocznica obławy augustowskiej”. www1.ipn.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-22)]. ipn.gov.pl [dostęp 2011-06-09]
• Artykuł N. Pietrowa Малая Катынь, poświęcony obławie augustowskiej (ros.) novayagazeta.ru 7 czerwca 2011 [dostęp 2011-06-09]
• Unsolved Communist Crimes: The Augustów Roundup in July, 1945 (ang.) doomedsoldiers.com [dostęp 2012-02-12]
• Obława augustowska
• IPN: Obława Augustowska - zbrodnia wciąż zbyt mało znana. dzieje.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-07-12)].