Ober-Ost (dowództwo)

Ober-Ost (niem. Oberbefehlshaber der gesamten Deutschen Streitkräfte im Osten, Oberbefehlshaber Ost) – naczelne dowództwo Armii Cesarstwa Niemieckiego na froncie wschodnim w czasie I wojny światowej, od sierpnia 1916 jednolite dowództwo Armii Cesarstwa Niemieckiego i Armii Austro-Węgier.

Sztab Ober-Ost w 1915

Historia

Utworzenie

Po pokonaniu Armii Imperium Rosyjskiego w kampaniach lat 1915–1916, i jej wyparciu z terytorium Królestwa Polskiego i zachodnich guberni Imperium Rosyjskiego na wschód, armia niemiecka opanowała Litwę, Łotwę do linii Dźwiny, oraz zachodnią część Ukrainy i Białorusi. Z obszaru operacyjnego armii wyodrębniono administrację okupacyjną pod nazwą Obszar Głównodowodzącego Wschodu, obejmującą Kurlandię, gubernię kowieńską, wileńską, suwalską oraz część guberni grodzieńskiej.

Po przewrocie bolszewickim

Zasięg okupacji państw centralnych na wschodzie

Po przewrocie bolszewickim w Rosji 15 grudnia 1917 Rosja zawarła rozejm z państwami centralnymi na całym froncie, a następnie 22 grudnia na wniosek bolszewików rozpoczęły się rokowania pokojowe w Brześciu, mające doprowadzić do separatystycznego pokoju Rosji z państwami centralnymi.

Po zawarciu 9 lutego 1918 pokoju pomiędzy państwami centralnymi a Ukraińską Republiką Ludową, zerwaniu w konsekwencji rokowań w Brześciu przez Lwa Trockiego i wyjeździe delegacji sowieckiej do Piotrogrodu Niemcy i Austro-Węgry uznały to za równoczesne zerwanie obowiązującego od grudnia rozejmu z armią rosyjską i rozpoczęły ofensywę na całym froncie wschodnim. Wobec rozpadu armii rosyjskiej ofensywa odbywała się prawie bez oporu. Wojska niemieckie zajęły wówczas m.in. Tallinn, Mińsk, Kijów (ten ostatni 1 marca 1918). Tego samego dnia delegacja Rosji Sowieckiej powróciła do stołu obrad i 3 marca przyjęła ultymatywne warunki pokojowe państw centralnych.

W konsekwencji okupacja niemiecka i austro-węgierska od marca 1918 objęła:

• terytorium Ukraińskiej Republiki Ludowej z Kijowem, Charkowem, Odessą, Donieckiem i Rostowem nad Donem,
• pozostałe gubernie nadbałtyckie, tj. Łatgalię, Liwonię i Estonię z Tallinnem,
• większość guberni białoruskich, z Mińskiem i Bobrujskiem.

Okupacja ziem białoruskich na wschód od granicy wyznaczonej w traktacie miała zabezpieczać wykonanie przez Rosję Sowiecką postanowień traktatu pokojowego, a w szczególności – obowiązku zawarcia pokoju z Ukrainą.

Od marca 1918 wojska państw centralnych ograniczały się do zadań okupacyjnych. Znaczną część oddziałów liniowych przerzucono na front zachodni dla planowanej ofensywy wiosennej przeciwko Francji.

Po zawarciu pokoju z Rosją i Ukrainą miała miejsce interwencja wojskowa państw centralnych na Ukrainie – państwo to było kontrolowane przez armie niemiecką i austro-węgierską, które stacjonowały w wyznaczonych strefach wpływów. Siedzibą dowódcy frontu wschodniego, generała Maxa Hoffmanna, był Königsberg, zaś podlegały mu:

• 10 Armia, pod dowództwem generała Ericha von Falkenhayna, stacjonującego w Grodnie,
• Grupa Armii Kijów (Heeresgruppe Eichhorn^[1], Heeresgruppe Eichhorn-Kiew, Heeresgruppe Kiew), pod dowództwem feldmarszałka Hermanna von Eichhorna, stacjonującego w Kijowie.

Główną arterią komunikacyjną Ober-Ostu była linia kolejowa Grajewo – Białystok – Brześć – Kowel – Równe – Kijów.

Generał Falkenhayn został wyznaczony na administratora wojennego Białorusi, gdzie odtworzył administrację oraz walczył z partyzantką sowiecką.

Po wielkiej wojnie

Po klęsce Niemiec w I wojnie światowej, w obliczu rewolucji w Rzeszy, po podpisaniu zawieszenia broni w Compiègne pomiędzy Niemcami a Ententą rząd Rosji Sowieckiej uznał traktat brzeski za nieobowiązujący. Rozpoczął się proces likwidacji Ober-Ostu, w faktycznym porozumieniu pomiędzy dowództwem niemieckim a bolszewikami i rozpoczęcie marszu Armii Czerwonej na zachód.

W listopadzie 1918, wskutek rewolucji w Niemczech (abdykacja cesarza Wilhelma II, bunt marynarzy w Kilonii, komunistyczne rozruchy w Monachium i Berlinie) podjęto decyzję o wycofaniu armii Ober-Ost do kraju. 24 listopada podpisano lokalne porozumienie o ewakuacji pozycji na Bugu, natomiast Heeresgruppe Kiew udało się ewakuować w lutym 1919 po podpisaniu polsko-niemieckiego porozumienia w tej sprawie.

Sytuacja zmieniła się po upadku Austro-Węgier w październiku 1918 oraz ogłoszeniu niepodległości przez Polskę i zakończeniu okupacji niemieckiej i austro-węgierskiej ziem Królestwa Polskiego w pierwszej połowie listopada 1918. Armia Ober-Ostu została odcięta od linii zaopatrzenia, z wyjątkiem kierunku północnego, w kierunku Prus Wschodnich (poprzez linię kolejową Brześć – Grajewo). Armia Austro-Węgier uczestnicząca w okupacji Ukrainy po rozpadzie Monarchii Austro-Węgierskiej faktycznie przestała istnieć. Powstała strefa, której długość wynosiła ponad 1500 km, a szerokość od 80 do 300 km, okupowana przez oddziały armii niemieckiej.

Już 16 listopada Sowieci utworzyli Armię Zachodnią, która od dnia następnego zaczęła zajmować opuszczane przez wojsko niemieckie terytorium Ober-Ostu, zajmując 12 grudnia Mińsk i 5 stycznia 1919 Wilno. Wycofujące się oddziały niemieckie pozostawiały Armii Czerwonej broń i amunicję, rozbrajały natomiast tworzące się oddziały polskich samoobron.

W związku z zakończeniem I wojny światowej, w listopadzie 1918 rozpoczęła się ewakuacja 10 Armii z Białorusi (21 listopada opuszczono Połock, 22 listopada Rohaczów, 3 grudnia Borysów, 10 grudnia Mińsk), do końca lutego wycofano wojska z całej Białorusi, zaś 28 lutego 1919 generał Falkenhayn zdał dowództwo swojej armii.

Wojsko Polskie zostało dopuszczone na terytorium Ober-Ost przez Niemców od zachodu dopiero 9 lutego 1919. Wojsko polskie podzielone było na dwie grupy: Zgrupowanie Północne pod dowództwem generała Wacława Iwaszkiewicza zatrzymało się w Wołkowysku, a Zgrupowanie Południowe pod dowództwem generała Antoniego Listowskiego w Brześciu. Całością sił dowodził generał Stanisław Szeptycki. Było to 12 batalionów piechoty, 12 szwadronów kawalerii, 3 kompanie kawalerii.

Po Wołkowysku i Brześciu Wojsko Polskie zajęło Baranowicze i Pińsk. Wojska polskie i sowieckie zetknęły się 14 lutego 1919 w miejscowościach Mosty i Bereza Kartuska, które po krótkim starciu z Sowietami zdobyli Polacy. W ten sposób rozpoczęła się wojna polsko-bolszewicka.

Dowództwo

Dowódcy naczelni:

• 1915–28 sierpnia 1916 – feldmarszałek Paul von Hindenburg
• 29 sierpnia 1916 – marzec 1918 – feldmarszałek książę Leopold Bawarski
• marzec 1918 – do likwidacji Ober-Ost w 1919 – generał Max Hoffmann

Szefami sztabu byli Erich Ludendorff (1914–1916) – przy Paulu von Hindenburgu i Max Hoffmann (1916–1918) – przy Leopoldzie Bawarskim.

Zobacz też

• Krwawe Dni Międzyrzeca
• Wiślana Flotylla Strażnicza

Przypisy

Bibliografia

• Jan Dąbrowski: Wielka Wojna 1914-1918, Warszawa 1937, Wydawnictwo Trzaska, Evert i Michalski.
• NormanN. Davies NormanN., Orzeł biały, czerwona gwiazda, wyd. Wyd. 2, Kraków: Znak, 1998, ISBN 83-7006-741-7, OCLC 40548639 .
• Aleksy Deruga: Polityka wschodnia Polski wobec ziem Litwy, Białorusi i Ukrainy (1918–1919), KiW, Warszawa 1969.