Obrona Narodowa

Obrona Narodowa w 1939

Major Stanisław Zaucha dowódca Batalionu ON „Gdynia I” na defiladzie w Gdyni w 1939 r.

Obrona Narodowa (ON) – terytorialna formacja wojskowa istniejąca w latach 1937–1939. Była zorganizowana w systemie brygad i półbrygad, przyporządkowanych dowództwom okręgów korpusów (DOK), a po mobilizacji – konkretnym armiom Wojska Polskiego.

Utworzenie jednostek Obrony Narodowej

Decyzję w sprawie organizacji oddziałów Obrony Narodowej podjęto w grudniu 1936. Służba w oddziałach ON odbywała się według zasad armii terytorialnej. W okresie początkowym służbę w jednostkach Obrony Narodowej pełnili wyłącznie ochotnicy narodowości polskiej (nie objęci powszechnym poborem), bezprzydziałowi rezerwiści i osoby bezrobotne. Podstawową jednostką piechoty był batalion (o zróżnicowanej liczebności żołnierzy i różnym wyposażeniu w środki bojowe – w zależności od typu: "I", "II", "III", "IV" i "S"), zaś kawalerii – szwadron (Krakusi).

Formowanie pierwszych batalionów ON rozpoczęto w styczniu 1937 z żołnierzy rezerwy, systemem terytorialnym. Pododdziały te uzbrojone były w różnorodną broń, jednak nie najnowocześniejszą, wycofaną z jednostek pierwszoliniowych. Pododdziały Obrony Narodowej formowane przez poszczególne DOK.

Formacje Obrony Narodowej były przewidziane do krótkotrwałych działań obronnych w korzystnych warunkach terenowych przy wsparciu wojsk regularnych (nie przewidywano samodzielnych działań taktycznych). Obrona Narodowa zmobilizowała do końca wojny obronnej 1939 łącznie 83 bataliony piechoty o łącznej liczebności 1600 oficerów i 50 000 podoficerów i szeregowców.

Kronika jednostek Obrony Narodowej

1936 rok:

5 grudnia pismo Ministra Spraw Wojskowych o utworzeniu oddziałów Obrony Narodowej.

1937 rok:

22 stycznia zarządzenie MSWojsk. o utworzeniu z dniem 1 lutego 1937 roku Rejonu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego 23 DP.

12 marca rozkaz MSWojsk. o utworzeniu jednostek ON.

12 czerwca ukazały się wytyczne Ministerstwa Spraw Wojskowych do organizacji jednostek ON.

1938 rok:

w marcu ppłk piech. Józef Zończyk Bohusz zastąpił mjr. piech. Stanisława Szerskiego na stanowisku szefa Wydziału Obrony Narodowej w Departamencie Piechoty Ministerstwa Spraw Wojskowych

1939 rok:

7 kwietnia Departament Piechoty Ministerstwa Spraw Wojskowych wydał zarządzenie L.dz. 1022/Tjn. ON w sprawie organizacji I, II i III Strzeleckiego Batalionu ON^[1].

2 maja Departament Piechoty M.S.Wojsk. wydał rozkazy L.dz. 1600/Tjn. ON. i L.dz. 1601/Tjn. ON o utworzeniu nowych brygad ON oraz o zorganizowaniu nowych jednostek w istniejących brygadach ON. Wydanie tych rozkazów zapoczątkowało II fazę tworzenia jednostek Obrony Narodowej^[2]. Zamierzano zwiększyć liczbę brygad i półbrygad do 17, a batalionów do 85. Wprowadzono nowe etaty jednostek ON. W miejsce etatów nr 1, 2, 3 i 4 z 12 czerwca 1937 roku wprowadzono następujące etaty:

dowództwo brygady (półbrygady) ON typ I,

dowództwo brygady (półbrygady) ON typ II,

batalion ON typ I,

batalion ON typ II,

batalion ON typ III,

batalion ON typ IV,

batalion ON typ S (w czerwcu 1939 roku planowano sformowanie 12 baonów typu „S”),

kompania kolarzy typu „KS”,

kompania kolarzy typu „K”,

10 maja dowódca OK VII w Poznaniu wydał rozkaz L.dz. 2398/Tjn.Org.ON o utworzeniu jednostek ON na terenie Okręgu Korpusu Nr VII.

31 maja gen. bryg. Kazimierz Sawicki został mianowany generałem do spraw jednostek ON i szefem Biura do Spraw Jednostek Obrony Narodowej z zachowaniem dotychczasowej funkcji dyrektora Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego.

10 lipca Wydział Obrony Narodowej został wydzielony z Departamentu Piechoty M.S.Wojsk. i włączony w skład Biura do Spraw Jednostek Obrony Narodowej.

szef wydziału ON - ppłk piech. Józef Zończyk-Bohusz

kierownik Referatu Organizacyjnego - kpt. piech. Kazimierz Gustaw Czermak

kierownik Referatu Budżetowego - kpt. st. sp. int. Stanisław Marian Bigo

kierownik Referatu – mjr Tadeusz Wiktor Rożek

kpt. piech. Michał Olisiewicz

urzędnik kontr. Kopytyński

27 lipca Biuro ds. Jednostek ON wydało rozkaz L.dz. 136/Tjn. w sprawie utworzenia plutonów artylerii ON^[3].

28 lipca Biuro ds. Jednostek ON wydało rozkaz L.dz. 182/Tjn. w sprawie utworzenia III Gdyńskiego batalionu ON oraz reorganizacji II Gdyńskiego batalionu ON i Kaszubskiego batalionu ON na bataliony ON typ IV.

2 sierpnia Biuro ds. Jednostek ON wydało rozkaz L.dz. 183/Tjn. w sprawie utworzenia Dąbrowskiej Półbrygady ON.

25 sierpnia generał brygady Bronisław Regulski w zastępstwie Ministra Spraw Wojskowych wydał zarządzenie L.dz. 25/mob.I w sprawie wykonywania alarmu bojowego przez jednostki Obrony Narodowej.

29 sierpnia Biuro ds. Jednostek ON wydało rozkaz L.dz. 349/Tjn. w sprawie zorganizowania dowództw Poznańskiej i Podhalańskiej Brygady ON z typu I na II.

29 sierpnia Biuro ds. Jednostek ON wydało rozkaz L.dz. 450/Tjn. w sprawie organizacji Strzeleckiej Brygady Obrony Narodowej w Warszawie.

30 sierpnia Biuro ds. Jednostek ON wydało rozkaz L.dz. 161/Tjn. o zreorganizowaniu I i II Poznańskiego batalionu ON na typ „S”.

Umundurowanie

Rogatywka ON

Proporczyki na kołnierzu w ON

Umundurowanie formacji Obrony Narodowej odpowiadało umundurowaniu wojsk regularnych (z małymi różnicami). Żołnierze nosili sukienne belki biało-czerwone na kołnierzach kurtek i płaszczy. Belka miała kształt równoległoboku, podzielonego krótszą przekątną na dwa trójkąty, z których górny był barwy białej, a dolny czerwonej^[4].

Od 1938 roku na głowie nosili rogatywkę wz. 1938^[5].

Przy ubiorze polowym żołnierze obrony narodowej nosili nie usztywnioną i bez ozdób czapkę rogatywkę ON. Na kołnierzach kurtek i płaszczy oznaki ON^[6], na naramiennikach kurtek i płaszczy oznaki posiadanego stopnia.

Przy ubiorze garnizonowym kadra stała ON^[7] oraz oficerowie rezerwy przydzieleni do ON nosili czapkę — rogatywkę garnizonową piechoty z granatowym otokiem i z dodatkami ozdobnymi. Sposób zakładania dodatków ozdobnych był analogiczny jak przy czapce rogatywce ON. Na kołnierzach kurtek noszono oznaki ON i wężyki, a na kołnierzach płaszczy i peleryn sukiennych tylko oznaki ON. Na naramiennikach kurtek i płaszczy noszono oznaki posiadanego stopnia. Wszystkie pozostałe przedmioty umundurowania i dodatki noszono analogicznie jak oficerowie i podoficerowie zawodowi piechoty.

Szeregowi żołnierze obrony narodowej nosili czapkę rogatywkę ON usztywnioną stalką z ozdobami. Na kołnierzach kurtek noszono oznaki ON bez wężyków, a na kołnierzach płaszczy oznaki ON. Na naramiennikach kurtek i płaszczy noszono oznaki posiadanego stopnia.

Oficerowie dyplomowani przydzieleni do obrony narodowej, na kołnierzach kurtek, płaszczy i peleryn sukiennych nosili orzełki oraz sznury naramienne^[8].

Żołnierze przechowywali mundury w swoich miejscach zamieszkania, zaś broń i pozostałe wyposażenie na najbliższym posterunku Policji Państwowej, bądź w najbliższej jednostce wojskowej.

Na ćwiczeniach używano ubrań cywilnych, a podczas uroczystości stroje regionalne.

Uzbrojenie

Było pięć typów batalionów: strzeleckie typu I do IV i S - forteczny. Bataliony typu I, najsłabsze, liczyły ok. 400 żołnierzy, najsilniejsze, typu IV ok. 700 - 800 żołnierzy. Uzbrojenie to od 2 do 6 ckm-ów, od 9 lkm-ów do 27 rkm-ów (w plutonach strzeleckich 1 lkm lub 2-3 rkm-y). Niektóre bataliony uzbrojone były w granatniki kal. 46 mm i moździerze 81 mm (1 moździerz na batalion). Nie posiadały broni przeciwpancernej.

Powszechnym zjawiskiem w Obronie Narodowej był brak pistoletów dla kadry oficerskiej i hełmów wzoru polskiego (często wykorzystywano charakterystyczne hełmy francuskie), brakowało armatek przeciwpancernych, karabinów maszynowych jak również polskich karabinów (używano modeli francuskich Berthiera). Po zmobilizowaniu jednostek etatowych niektóre z ośrodków mobilizacyjnych (głównie na południowowschodnim obszarze kraju) zorganizowały dodatkowe zaimprowizowane oddziały Obrony Narodowej (często nieuzbrojone - na "Przedmościu Rumuńskim").

Struktura organizacyjna jednostek Obrony Narodowej 25 VIII 1939 r.

Strukturę organizacyjną jednostek ON i ich podporządkowanie przedstawiono na podstawie zarządzenia w sprawie wykonywania alarmu bojowego przez jednostki Obrony Narodowej, L.dz. 25/mob. I z dnia 25 sierpnia 1939 podpisanego przez gen. bryg. Bronisława Regulskiego w zastępstwie ministra spraw wojskowych. Poniższe zestawienie obejmuje 16 dowództw brygad i półbrygad ON oraz 82 bataliony ON. Według Kazimierza Pindela brak źródeł nie potwierdza istnienia czterech innych jednostek ON:

• Dowództwa Tarnopolskiej Półbrygady ON
• Jabłonkowskiego batalionu ON
• Złoczowskiego batalionu ON
• Grudziądzkiego batalionu ON

Przyporządkowanie oddziałów ON do poszczególnych armii 1 IX 1939

Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew”

• 18 Dywizja Piechoty
  • batalion ON „Kurpie” (typ IV) - kpt. Nowicki

Armia „Modlin”

• 20 Dywizja Piechoty
  • batalion ON „Mazury II” (typ IV)
• Nowogródzka Brygada Kawalerii - gen. bryg. Władysław Anders
  • batalion ON „Mazury I” (typ IV) - kpt. Kazimierz Mordzewski
• Przedmoście „Płock”
  • batalion ON „Warszawski I” (typ IV)
• Przedmoście „Zegrze”
  • Dowództwo Warszawskiej Brygady Obrony Narodowej - płk dypl. Józef Sas-Hoszowski
  • batalion ON „Warszawski II”
• Przedmoście „Pułtusk”
  • batalion ON „Warszawski III” (typ IV)

Armia „Pomorze”

• Grupa Operacyjna „Wschód”
  • 16 Pomorska Dywizja Piechoty
    • batalion ON „Świecie” (typ IV) - mjr Stanisław Dobrzański
  • 4 Dywizja Piechoty
    • batalion ON „Brodnica” (typ IV) - mjr Adam Fleszar (do 11 września), mjr Jakub Wojnarowski (od 11 września)
  • Obszar Wydzielony "Jabłonowo"
    • batalion ON „Grudziądz” (typ IV) - kpt. Józef Krakowski
    • batalion ON „Jabłonowo” (typ IV)
• Grupa Osłonowa "Czersk"

Pluton zwiadu oddziału Obrony Narodowej "Czersk"

• • Obszar Wydzielony "Kościerzyna"
    • batalion ON „Kościerzyna” (typ II)
    • batalion ON „Gdynia II” (typ IV) - mjr Władysław Sikorski (1 września zmienił podporządkowanie z OW „Kartuzy” do GO „Czersk”)
  • Oddział Wydzielony (Zgrupowanie) „Chojnice”
    • Dowództwo Pomorskiej Brygady ON - płk Tadeusz Majewski
    • batalion ON „Czersk” (typ II) - przybył w rejon Chojnic, bronił rejonu Charzykowych
    • batalion ON „Tuchola” (typ II)
• Oddział Wydzielony „Wisła”
  • batalion ON „Starogard” (typ II) (od 6 września w 27 DP)
• 9 Dywizja Piechoty
  • batalion ON „Koronowo” (typ S)
• 15 Wielkopolska Dywizja Piechoty
  • batalion ON „Bydgoszcz” (typ IV)
  • batalion ON „Nakło” (typ II)
• Oddział Wydzielony „Toruń”
  • Dowództwo Chełmińskiej Brygady ON - płk dypl. Antoni Jan Żurakowski

Armia „Poznań”

• 26 Dywizja Piechoty
  • batalion ON „Kcynia” (typ II)
  • batalion ON „Wągrowiec” (typ IV)
  • batalion ON „Żnin” (typ S)
• 14 Wielkopolska Dywizja Piechoty
  • Dowództwo Poznańskiej Brygady ON - płk. S. Siuda
  • batalion ON „Oborniki” (typ IV)
  • batalion ON „Opalenica” (typ IV)
  • batalion ON „Poznań I” (typ IV)
  • batalion ON „Poznań II” (typ IV)
  • batalion ON „Szamotuły” (typ IV)
• Wielkopolska Brygada Kawalerii
  • batalion ON „Jarocin”/ „Koźmin” (typ IV) - kpt. Antoni Kostrzewa
  • batalion ON „Kościan” (typ IV) - kpt. Czesław Trojanowski
  • batalion ON „Leszno” (typ IV) - kpt. Franciszek Galica
  • batalion ON „Rawicz” (typ IV) - kpt. Antoni Hermanowski
• 25 Dywizja Piechoty
  • batalion ON „Ostrów” (typ IV)
  • batalion ON „Krotoszyn” (typ IV)

Armia „Łódź”

Do dyspozycji dowódcy Armii „Łódź” oddano dwa dowództwa brygad i 4 bataliony ON typu, które zostały podporządkowane dowódcy 10 Dywizji Piechoty, a ten przydzielił je do:

• Oddział Wydzielony Nr 1
  • Dowództwo Kaliskiej Brygady ON - płk Franciszek Sudoł
  • batalion ON „Kępno”
  • batalion ON „Ostrzeszów”
• Oddział Wydzielony Nr 2
  • Dowództwo Sieradzkiej Brygady ON - płk dypl. Jerzy Grobicki (do 4 września)
  • batalion ON „Wieluń I”
  • batalion ON „Wieluń II”

Armia „Kraków”

• 7 Dywizja Piechoty
  • batalion ON „Kłobuck” - kpt. Stanisław Ostaszewski
• Krakowska Brygada Kawalerii
  • batalion ON „Lubliniec”
• Grupa Operacyjna „Śląsk”
  • Górnośląska Brygada Obrony Narodowej - płk J. Giza (bataliony Sosnowiec, Zawiercie, Oświęcim utworzyły 201 Pułk Piechoty 55 DP; bataliony Katowice, Tarnowskie Góry, Rybnik 203 Pułk Piechoty 55 DP)
    • batalion ON „Katowice” (typ III) (w 55 DP)
    • batalion ON „Oświęcim” (typ III) (w 55 DP)
    • batalion ON „Rybnik” (typ III) (w 55 DP)
    • batalion ON „Sosnowiec” (typ III) (w 55 DP)
    • batalion ON „Tarnowskie Góry” (typ III) (w 55 DP)
    • batalion ON „Zawiercie” (typ III) (w 55 DP)
    • Śląsko-Cieszyńska Półbrygada Obrony Narodowej - ppłk dypl. J. R. Gabryś (Brygada utworzyła 202 Pułk Piechoty 21 Dywizji Strzelców Podhalańskich)
      • bBatalion ON „Bielsko” (typ III)
      • batalion ON „Cieszyn I” (typ III)
      • batalion ON „Cieszyn II” (typ III)
    • Dąbrowska Półbrygada Obrony Narodowej - ppłk Wiktor Eichler (Brygada utworzyła 204 Pułk Piechoty 55 DP)
      • batalion ON „Dąbrowa Górnicza” (typ IV)
      • batalion ON „Chrzanów” (typ IV)
      • batalion ON „Olkusz” (typ IV)
  • Grupa Forteczna Obszaru Warownego „Katowice”
    • batalion ON „Chorzów” (typ S) – mjr Stanisław Wideł

• Podhalańska Brygada Obrony Narodowej (w składzie 1 i 2 BG) - ppłk S. Poręba-Czuryłło
  • batalion ON „Gorlice” (typ IV) - kpt. Ignacy Stachowiak
  • batalion ON „Jasło” (typ IV) - kpt. Stefan Borowski
  • batalion ON „Limanowa” (typ IV) - kpt. Władysław Wójtowicz
  • batalion ON „Nowy Sącz” (typ IV) - kpt. Ignacy Jeleń
  • batalion ON „Zakopane” (typ IV) - mjr Edward Roth
  • batalion ON „Żywiec” (typ IV) - kpt. Julian Szczerbaniewicz

Armia „Karpaty”

• Odcinek „Węgry”
  • Dowództwo Karpackiej Półbrygady ON - ppłk F. Klein
  • batalion ON „Huculski I” (typ I)
  • batalion ON „Huculski II” (typ I)
  • batalion ON „Stanisławów” (typ I)
  • batalion ON „Stryj” (typ I)
• Lwowska Brygada Obrony Narodowej - płk dypl. Franciszek Polniaszek
  • batalion ON „Brzeżany” (typ I)
  • batalion ON „Lwów I” (typ I)
  • batalion ON „Lwów II” (typ I)
  • batalion ON „Lwów III” (typ I)
  • batalion ON „Sokal” (typ I)
  • batalion ON „Tarnopol” (typ I)
  • batalion ON „Złoczów” (typ I) (w organizacji)
• Podkarpacka/Tarnopolska Brygada Obrony Narodowej (weszła w skład 3 BG) - płk. Gigiel-Melechowicz
  • batalion ON „Brzozów” (typ IV) - kpt. Jan Kraus
  • batalion ON „Jarosław” (typ I) - kpt. Władysław Bolesław Bochenek
  • batalion ON „Krosno” (typ IV) - kpt. Antoni Melnarowicz
  • batalion ON „Przemyśl” (typ I) - kpt. Michał Włodzimierz Moroz
  • batalion ON „Rzeszów” (typ I) - mjr Tadeusz Ochęduszko
  • batalion ON „Sambor” (typ I) - mjr Marian Suda
  • batalion ON „Sanok” (typ I) - kpt. Tadeusz Kuniewski
  • batalion ON „Turka” (typ I) - mjr Stefan Chaszczyński

Lądowa Obrona Wybrzeża

• Morska Brygada Obrony Narodowej - ppłk Stanisław Brodowski
  • I Gdyński batalion ON (typ IV) - mjr Stanisław Zaucha
  • III Gdyński batalion ON (typ IV, w trakcie organizacji) - mjr Franciszek Piotrowiak
  • Kartuski batalion ON (typ IV) - kpt. Marian Mordawski
  • Kaszubski batalion ON (typ IV) - mjr Jan Zagłoba-Smoleński

Korpus Ochrony Pogranicza

Dziśnieńska Półbrygada Obrony Narodowej (podporządkowana Pułkowi KOP "Głębokie")

• batalion ON „Brasław” (typ I) - kpt. Eugeniusz Tokarski
• batalion ON „Postawy” (typ I) - kpt. Józef Cader

Dowództwo Okręgu Korpusu Nr II

Wołyńska Półbrygada Obrony Narodowej (w organizacji)

• batalion ON „Chełm” (typ I)
• batalion ON „Kowel” (typ I)
• batalion ON „Łuck” (typ I)

Wojna obronna 1939

• Bataliony górnośląskie i zagłębiowskie utworzyły 55 Dywizję Piechoty
• 6 Batalionów pomorskich planowano rozwinąć w Brygadę Strzelców Pomorskich
• Bataliony chełmińskie („Grudziądz” i „Jabłonowo”) utworzyły rezerwowy 208 Pułk Piechoty
• Bataliony morskie weszły w skład Lądowej Obrony Wybrzeża
• 5 batalionów wielkopolskich włączono do Wielkopolskiej Brygady Kawalerii
• Bataliony karpackie, podhalańskie i podkarpackie weszły w skład 1 Brygady Górskiej, 2 Brygady Górskiej i 3 Brygady Górskiej
• Bataliony śląsko-cieszyńskie utworzyły 202 Pułk Piechoty
• Pozostałe bataliony zostały przyłączone do poszczególnych wielkich jednostek regularnych Wojska Polskiego w liczbie od 1 do 3.

Przypisy

Bibliografia

• KazimierzK. Pindel KazimierzK., Obrona Narodowa 1937-1939, Warszawa: Wydaw. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979, ISBN 83-11-06301-X, OCLC 69279234 .
• Dziennik Rozkazów MSWojsk. nr 18 z 1936 roku poz. 224
• Dziennik Rozkazów MSWojsk. nr 4 z 12 kwietnia 1938 roku; poz. 37 i załącznik

Zobacz też