Odporyszów

Odporyszów

wieś
Kościół w Odporyszowie
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	tarnowski
Gmina	Żabno
Sołectwo	Odporyszów
Wysokość	224 m n.p.m.
Liczba ludności (2011)	937[1]
Strefa numeracyjna	14
Kod pocztowy	33-240[2]
Tablice rejestracyjne	KTA
SIMC	0838039
Położenie na mapie gminy Żabno Odporyszów
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Odporyszów
Położenie na mapie województwa małopolskiego Odporyszów
Położenie na mapie powiatu tarnowskiego Odporyszów
50°09′04,0″N 20°54′46,9″E/50,151111 20,913028

Cudowny obraz Matki Boskiej w odporyszowskim sanktuarium

Portret pamięciowy Jana Wnęka wg Dariusza Piekarskiego

Epitafium Jana Wnęka na cmentarzu parafialnym w Odporyszowie

ks. Stanisław Morgenstern - proboszcz i odnowiciel sanktuarium w Odporyszowie (1849-1880)

Pamiątkowa tablica w prezbiterium Kościoła w Odporyszowie

Biskup Stanisław Salaterski przy grobie ks. Stanisława Morgensterna

Odporyszów – wieś w Polsce położona w województwie małopolskim w powiecie tarnowskim w gminie Żabno. W latach 1954–1968 wieś była siedzibą gromady Odporyszów w powiecie dąbrowskim w województwie krakowskim. W latach 1969–1972 obszar Odporyszowa był częścią gromady Dąbrowa Tarnowska. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa tarnowskiego. We wsi znajduje się m.in. Sanktuarium Matki Boskiej Zwycięskiej, w którym posługują księża misjonarze św. Wincentego a Paulo^[3].

Geografia

Lokalizacja

Odporyszów leży na północny zachód, w odległości 18 kilometrów od Tarnowa^[4]. Od wschodu graniczy ze wsią Morzychna, od południa z Sieradzą, od zachodu z miastem Żabnem i wsią Podlesie Dębowe, a od północy z Borkiem i Buczem – częściami wsi Wielopole. Przez wieś przebiega droga wojewódzka nr 975.

Części wsi

Integralnymi częściami Odporyszowa są: Grobla, Podolszynie, Podwałcze, Sołtystwo, Studzienki^[5].

Środowisko naturalne

Miejscowość jest położona na wysokości 224 m n.p.m. w obrębie Płaskowyżu Tarnowskiego, w centralnej części zapadliska przedkarpackiego, które jest rowem przedgórskim Karpat. Niektóre z dolinek, przecinających atrakcyjnie ukształtowany teren Odporyszowa są głęboko wcięte, a nachylenie ich zboczy przekracza 30°. Dominują żyzne gleby darniowo–bielicowe i piaszczysto–gliniaste. W Odporyszowie występują tzw. prądy wstępujące sprzyjające szybownictwu. Najważniejszym ciekiem wodnym okolicy jest rzeka Dunajec – dopływ Wisły, swoje wody prowadzą Breń – dopływ Wisły i Żabnica – dopływ Brnia.

Klimat

Okolice Odporyszowa to tzw. „biegun ciepła”, gdzie klimat jest jednym z najcieplejszych w Polsce: umiarkowanie wilgotny, z długim okresem wegetacyjnym, sporym nasłonecznieniem, słabymi wiatrami, średnią roczną opadów 600–700 mm, średnią roczną liczbą dni pogodnych 138. Dogodne warunki klimatyczne i jeden z najdłuższych w kraju okres wegetacji roślin, sprzyjają uprawie warzyw i zbóż oraz sadownictwu^[6].

Historia

XIV–XIX wiek

Dokument wydany 26 stycznia 1385 w Krakowie przez królową Jadwigę Spytkowi z Melsztyna, nadający prawa magdeburskie dla jego miast Żabna i Brzeska oraz imiennie wymienionych wsi jest pierwszym źródłem pisanym, w którym pojawia się nazwa wsi. Nie ma w nim jednak żadnych wzmianek o istnieniu kościoła i parafii^[7]. Jan Długosz po 1470 w Liber beneficiorum, używając nazwy „Opporzyschow” i „Oporzischow”, podaje, że wieś składa się z czterech łanów kmiecych, z których płaci się dziesięcinę dziekanowi krakowskiemu oraz wymienia drewniany kościół pw. św. Małgorzaty i szkołę ludową^[8]. W czasach starożytnych niedaleko Odporyszowa, wzdłuż Dunajca i Wisły przebiegał tzw. „bursztynowy szlak”, w wiekach średnich wiodły trakty handlowe na Węgry i Ruś Kijowską.

W ciągu swej historii, Odporyszów wielokrotnie był najeżdżany przez obce wojska. W 1572 garstka miejscowych wojowników odparła atak tatarskich i kozackich hord. Za panowania króla Jana Kazimierza, podczas „potopu szwedzkiego” w 1655, Odporyszów zasłynął męstwem polskich oddziałów zbrojnych, składających się ze szlachty, rycerzy i chłopów, którzy odnieśli spektakularne zwycięstwo nad innowiercami. Od tamtego wydarzenia, uznanego za przejaw cudownej pomocy Matki Boskiej, Odporyszów staje się celem pielgrzymek polskiego rycerstwa i prostego ludu, przeobrażając się w miejsce kultu^[9].

Jan Wnęk

Okres świetności Odporyszowa wiąże się z postacią ks. Stanisława Morgensterna, posła do sejmu krajowego Galicji, który zlecił Janowi Wnękowi^[10] wykonanie rzeźb do 52 kaplic^[11]. Jan Wnęk^[12], miejscowy rzeźbiarz, cieśla i konstruktor, w latach 1866–1869, na oczach tysięcy pielgrzymów, wykonał szereg lotów z kościelnej dzwonnicy na własnoręcznie skonstruowanej maszynie do latania. Pionierskie wyczyny śmiałka, ze względu na brak dokumentalnych potwierdzeń nie zyskały dotychczas miejsca w oficjalnej historii awiacji, wciąż trwają starania o przyznanie Wnękowi tytułu „pioniera światowego lotnictwa, pierwszego lotnika”. Ostatni, niefortunny lot, zakończony upadkiem i w konsekwencji śmiercią „Ikara znad Dunajca” odbył się w wigilię Zielonych Świątek 1869^[13].

Sanktuarium Matki Boskiej Zwycięskiej

Pierwsza wzmianka o parafii w Odporyszowie w „Liber beneficiorum” Jana Długosza pochodzi z okresu po 1470 i odnosi się do kościoła pw. św. Małgorzaty, który istniał do początku XVIII w. Wedle relacji Długosza, do kościoła należała rola i sadzawka, ponadto proboszcz pobierał dziesięcinę z Czarnych Niw. Podczas najazdu szwedzkiego, gdy wojska Karola Gustawa spaliły pobliskie miasteczko Żabno, garść szlachty z rycerstwem i ludem, okopana w lesie niedaleko kościoła uderzyła na wojska szwedzkie, rozpraszając je i topiąc w pobliskich bagnach. Wedle do dzisiaj opowiadanej legendy, obrońcom Odporyszowa przyszła z pomocą Matka Boska, wyprowadzając zdrój czystej wody z siedmiu źródełek, tryskających z wyschniętej ziemi^[14]. W tzw. „studzience”^[15] krystaliczne źródło bije do dziś. W następstwie zwycięstwa nad innowiercami, obraz Matki Boskiej^[16] został otoczony kultem, który rozszerzał się i gromadził coraz większe rzesze pielgrzymów. Pątnicy, przybywający przed oblicze Pani Powiśla pozostawiali liczne wota i zapisy w kronikach. Wtedy pojawił się zamysł budowy nowej, jednonawowej świątyni w stylu barokowym, którą po 30 latach ukończono w 1702, a w jej głównym ołtarzu umieszczono cudowny obraz.

Nową świątynię konsekrował 16 września 1714 biskup Michał Szembek, opat komendatoryjny mogilski i sufragan krakowski. Kościół otrzymał tytuł Najświętszej Maryi Panny, w późniejszych wiekach wzbogacany o różne tajemnice z życia Matki Bożej, obecnie Oczyszczenia NMP, święto popularnie zwane Matki Boskiej Gromnicznej. Podczas rozbiorów Polski, z rozkazu arcyksięcia Austrii Józefa II zrabowano wszystkie wota. Nastał okres oziębłości religijnej i spadku liczby pielgrzymów.

31 marca 1849 proboszczem połączonych parafii w Żabnie i Odporyszowie został ks. Stanisław Morgenstern^[17], który przystąpił do przywracania świetności sanktuarium oraz budowy na terenie parafii 52 kapliczek na wzór kaplic palestyńskich. Rzeźby do nich, w liczbie ok. 500 wykonał miejscowy artysta ludowy Jan Wnęk^[18].

W 1905 opiekę nad sanktuarium objęli księża misjonarze. W 1915 kościół został uszkodzony wskutek działań wojennych. Zniszczony od wybuchu armatniego dach budynku oraz dzwonnicę wyremontowano po zakończeniu I wojny światowej, a następnie w 1928 zbudowano nową zakrystię, pierwotną przekształcając na kaplicę boczną. 15 sierpnia 1937 uroczystej koronacji cudownego obrazu dokonał biskup tarnowski Franciszek Lisowski.

Obecnie, w miejscowym kościele^[19] znajdują się: ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, ze św. Wojciechem i św. Stanisławem, ołtarze boczne z obrazami św. Katarzyny, Chrystusa Bolesnego, św. Józefa, chrzcielnica marmurowa, ambona rokokowa, organy 11-głosowe^[20], stacje Męki Pańskiej, witraże wykonane w krakowskiej firmie Żeleńskich, barokowy krucyfiks. Na wprost wejścia głównego do świątyni znajduje się wolnostojąca dzwonnica, nakryta hełmem z latarnią. Zawieszony na niej dzwon został odlany w 1925 w miejscowości Udine, w północnych Włoszech. W latach 1866–1869, z zamocowanej na dzwonnicy platformy Jan Wnęk wykonywał swoje loty^[21][22].

XX wiek

Okupacja niemiecka

W roku szkolnym 1939/1940 zaczął obowiązywać program nauczania narzucony przez Niemców. Zimą zdarzały się częste przerwy w nauce z powodu braku opału, w styczniu 1940 okupant wydał szkołom powszechnym zakaz nauczania historii, geografii politycznej i śpiewu, zabroniono również posługiwania się podręcznikami do języka polskiego. Dozwolone były jedynie podręczniki do religii, arytmetyki i przyrody. Kierownicy szkół mieli obowiązek przekazać urzędom gminnym odebrane uczniom podręczniki. Zarządzono także usunięcie godeł państwowych, portretów, map i obrazów, uczniom wydawano świadectwa w języku niemieckim^[23]. Starsza młodzież, szczególnie chłopcy, ukrywali się w lasach z obawy przed aresztowaniem i wywozem na roboty lub do obozu. W 1945, podczas nasilających się walk nad rzeką Dunajec, Niemcy nałożyli na wieś obowiązek pracy przy okopach ziemnych, dokąd dowożono mieszkańców furmankami. Za niewolniczą pracę wypłacano niewielkie wynagrodzenie, wydawano porcje żywności, a także alkohol. Niemcy wymagali od gospodarzy kontyngentów zboża i żywca, konfiskowali konie na potrzeby wojska, dlatego chłopi po kryjomu mełli ziarno, wypiekali chleb i dokonywali uboju zwierząt hodowlanych, groziła im za to surowa kara.

W lesie, przy drodze z Żabna do Dąbrowy Tarnowskiej znajdowały się magazyny broni i amunicji, a okolica była pilnie strzeżona przez wartowników w niemieckich mundurach, pochodzących z Ukrainy, Mongolii i Chorwacji, którzy po służbie zaglądali do wsi w poszukiwaniu żywności. Pewnego dnia zostali zaczepnie ostrzelani przez partyzantów, o czym natychmiast zameldowali dowództwu w Dąbrowie Tarnowskiej. Tego samego dnia zjawiły się we wsi ciężarówki pełne uzbrojonych żołnierzy z komendantem oddziału, który zarządził aresztowanie dziesięciu najbogatszych gospodarzy. Wskutek interwencji rodziny Marcina Augustyńskiego, jednego z uwięzionych, następnego dnia wszyscy zostali uwolnieni. Po ogłoszeniu kapitulacji Niemiec, przez Odporyszów przetaczali się zdemobilizowani sowieccy żołnierze. Objuczeni wojennymi łupami, konno przeganiali na wschód stada krów i plądrowali okoliczne gospodarstwa i sady^[24].

Przemiany kulturowe

Budowa linii kolejowej Tarnów – Szczucin, popularnie zwanej Szczucinką, z przystankiem kolejowym Fiuk (2 km^[25] od Odporyszowa), której oficjalne otwarcie nastąpiło 15 października 1906 zwiększyła dostępność infrastruktury miejskiej dla mieszkańców Odporyszowa^[26]. Z kolei dzięki inwestycjom przemysłowym zrealizowanym w okresie międzywojennym, tj. Zakładom Celulozy w Niedomicach^[27] i Zakładom Azotowym w Tarnowie^[28] wielu mieszkańców znajdowało zatrudnienie i nowe źródło utrzymania, a w konsekwencji porzucało uprawę roli jako podstawowe zajęcie. Niektórzy przenosili się do okolicznych miast w poszukiwaniu lepszego życia.

Emigracja

Na przestrzeni XX w. przeważały trudne warunki bytowe, do tego dwie wojny światowe, przeludnienie i brak swobód obywatelskich stanowiły przyczynę kilku fal emigracji z Odporyszowa. Głównym kierunkiem „wyjazdów za wolnością i chlebem” były Stany Zjednoczone. Część emigrantów zarobkowych po kilku latach powracała w rodzinne strony z wyższym statusem materialnym, inni osiedlali się na stałe, najczęściej w Chicago, z czasem przyjmując obywatelstwo amerykańskie. Wielu angażowało się w działalność organizacji polonijnych, np. „Klubu Odporyszów”, organizując pomoc dla rodaków w Polsce, szczególnie w okresie stanu wojennego i trudnych latach 80.

Współczesny Odporyszów

SIEMACHA Spot w Odporyszowie: dom dziecka, placówka dzienna, centrum sportowe

Nowoczesna jadalnia i sala kinowa w kompleksie Fundacji DEMOS w Odporyszowie

We wsi znajduje się Szkoła Podstawowa im. Jana Wnęka^[29] oraz siedziba parafii Oczyszczenia Najświętszej Maryi Panny. W sąsiedztwie kościoła istnieje Muzeum Parafialne im. Jana Wnęka zaliczone do Małopolskiego Szlaku Architektury Drewnianej, eksponujące rzeźby odporyszowskiego Ikara.

Od połowy 2002, na terenie dawnego gospodarstwa Wojciecha Augustyńskiego^[30][31] Fundacja Demos rozwija kompleks edukacyjno-sportowy dla dzieci, obejmujący obszar ok. 10 ha, gdzie we wrześniu 2014 Stowarzyszenie Siemacha uruchomiło dom dziecka^[32][33][34], placówkę wsparcia dziennego^[35][36], ośrodek wakacyjny i centrum sportowe^[37][38]. Do kompleksu należy Centrum Sportów Konnych^[39][40]. Znajduje się tutaj również lądowisko im. Jana Wnęka^[41]. W marcu 2022 w placówce zamieszkały sieroty z Chersonia (Ukraina).

Atrakcje turystyczne

• kościół z przełomu XVII i XVIII wieku
• muzeum, pomnik i epitafium Jana Wnęka
• kapliczki Siedmiu Boleści
• Studzienka
• ośrodek Fundacji DEMOS

Ludzie związani z Odporyszowem

• Wojciech Augustyński – powstaniec styczniowy, gospodarz, cieśla, działacz ludowy, wójt Odporyszowa
• Jan Augustyński – filolog klasyczny, profesor gimnazjalny, wiceprezes Zarządu Gdańskiej Macierzy Szkolnej, dyrektor Gimnazjum Polskiego w Gdańsku, działacz polonijny
• Stanisław Augustyński – prawnik, urzędnik skarbowy, działacz ludowy, społecznik, poseł na Sejm III kadencji II RP
• Zygmunt Augustyński – prawnik, dziennikarz, polityk, działacz Polskiego Państwa Podziemnego, red. nacz. „Expresu Porannego” i „Gazety Ludowej”, więzień okresu stalinowskiego
• Kazimierz Habicht – polski dyplomata pochodzenia niemieckiego, doktor medycyny, tytularny generał brygady Wojska Polskiego^[42]
• Stanisław Morgenstern – polski duchowny katolicki pochodzenia niemieckiego, proboszcz w Lisiej Górze (1835–1848), proboszcz połączonych parafii w Żabnie i Odporyszowie (1849–1880), poseł do Sejmu Krajowego Galicji i Rady Państwa w Wiedniu, mecenas Jana Wnęka, działacz niepodległościowy, promotor oświaty i trzeźwości.
• Jan Wnęk – rzeźbiarz, konstruktor, wynalazca, lotnik

Przypisy

Bibliografia

• Moskal Krzysztof, „Kalendarium dziejów sanktuarium Matki Bożej Zwycięskiej w Odporyszowie”, Wydawca: Gmina Żabno 2013, ISBN 978-83937891-0-8.
• Magdalena Dziura, „Ziemia żabieńska”, Wydawca: Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna w Żabnie 2011, ISBN 978-83-932484-0-7.
• Kołodziej Stanisław ks., „Parafia Odporyszów. Zarys dziejów.”, ISBN 83-86744-08-1.
• Odporyszów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 386 .