Odprawa posłów greckich

Odprawa posłów greckich
podana na teatrum przed Królem Jego Mością i Królową Jej Mością w Jazdowie nad Warszawą dnia dwunastego stycznia Roku Pańskiego MDLXXVIII na feście u Jego Mości Pana Podkanclerzego Koronnego
Ilustracja
Strona tytułowa wydania warszawskiego z 1578
AutorJan Kochanowski
Tematykamityczna (wojna trojańska)
Typ utworudramat renesansowy
Data powstaniaprzełom lat 60. i 70. XVI wieku
Wydanie oryginalne
Miejsce wydaniaWarszawa
Językpolski
Data wydania1577
WydawcaMikołaj Szarffenberger

Odprawa posłów greckich – renesansowa tragedia autorstwa Jana Kochanowskiego, wystawiona po raz pierwszy 12 stycznia 1578 w Jazdowie pod Warszawą. Przedstawienie, które miało na celu uświetnienie uroczystości weselnych podkanclerzego koronnego Jana Zamoyskiego oraz Krystyny Radziwiłłówny, odbyło się w obecności polskiej pary królewskiej Stefana Batorego i Anny Jagiellonki. Utwór wydano drukiem w Warszawie w tym samym roku.

„Odprawa...” jest pierwszym polskim nowożytnym dramatem będącym próbą realizacji założeń odwołujących się do antycznych tradycji tragediopisarskich, zarówno greckich, jak i rzymskich, które autor uzgadniał z renesansową wiedzą na temat gatunku oraz dążeniem do stworzenia jego narodowego ekwiwalentu. Dramat ma budowę niezwykle regularną, choć wyróżnia się miniaturową objętością[1].

Utwór ma charakter skierowanego do widza moralnego pouczenia o wadze postaw etycznych wobec spraw państwowych. Tłem tych moralnych rozważań jest wątek mityczny w postaci opisu greckiego poselstwa wysłanego do Troi w przeddzień wojny trojańskiej.

Czas powstania

Pomimo tego, że dokładny czas powstania utworu pozostaje nieznany, z listów Kochanowskiego do Jana Zamoyskiego wynika, że dramat był gotowy już pod koniec grudnia 1577 (list datowany na 22 grudnia 1577 umieszczany jest najczęściej w przedmowie dramatu[2]). Ponieważ jednak pierwszy wydawca „Odprawy...” twierdził, że tragedię napisano nawet kilkanaście lat wcześniej (w połowie lat 60. XVI wieku), przyjmuje się, że powstała ona najprawdopodobniej pomiędzy ukończeniem przez Kochanowskiego „Satyra” (1564) a końcem roku 1577[3].

Okoliczności powstania

O wczesnym zainteresowaniu Kochanowskiego dramatem antycznym świadczą już jego łacińskie „Elegie” (Elegiarum). Opis dziejów Hippolitosa w elegii II księgii I[4], zdradza dobrą znajomość dramatu Phaedra Seneki, z kolei w księdze II, elegii I pojawia się postać Alkestis z tragedii Eurypidesa pod tym samym tytułem[5]. Późniejsze, częściowe tłumaczenie tego utworu na język polski („Alcestis męża od śmierci zastąpiła”[6]) mogło być wprawką poprzedzającą właściwą pracę dramatopisarską[3].

Kochanowski znał również dobrze historię trojańską. W 1563 drukarnia Macieja Wierzbięty wydała przetłumaczoną na język polski, a znaną wcześniej w przekładzie łacińskim, Historyję barzo piękną i ucieszną... o zburzeniu a zniszczeniu onego sławnego a znamienitego miasta i państwa Trojańskiego. Była to średniowieczna kompilacja[7] późnogreckich prac autorstwa Daresa Frygijczyka i Diktysa Kreteńczyka. Pojawienie się tego popularnego utworu uczcił Kochanowski fraszką Na Historyją trojańską[8][3], a w jakiś czas później sam przełożył księgę III Iliady, nadając jej tytuł Monachomachia Parysowa z Menelausem[9][10].

Warto także pamiętać, że Kochanowski, będąc przede wszystkim twórcą poezji, dramatopisarstwem zajął się za namową wielkiego miłośnika antyku Jana Zamoyskiego[3][11].

Treść i budowa utworu

Motywem przewodnim „Odprawy...” jest, znany z Iliady Homera, grecki mit o wojnie trojańskiej. Co ważne, Kochanowski posłużył się epizodem wcześniej literacko rzadko wykorzystywanym[12], dramat opisuje bowiem greckie poselstwo przybyłe do Troi z żądaniem zwrotu porwanej przez Parysa żony Menelaosa – Heleny[10].

Osoby dramatu to: Aleksander (lub inaczej Parys, królewicz, syn Priama), Antenor (polityk trojański), Helena (uprowadzona przez Parysa żona Menelaosa), Pani Stara jej służąca, Poseł Parysów (relacjonujący przebieg obrad), Ulisses (poseł grecki), Menelaos (mąż Heleny, poseł grecki), Priam (król Troi), Kasandra (córka Priama, wieszczka), Więzień (grecki jeniec), Rotmistrz, Chorus (chór panien trojańskich).

Utwór rozpoczyna prolog, w postaci monologu Antenora, polityka trojańskiego i wzoru cnót obywatelskich[13]. Pozwala on widzowi na zapoznanie się z wydarzeniami poprzedzającymi akcję dramatu i jest jednocześnie zapowiedzią dalszej fabuły[10].

W epizodzie I następuje spotkanie Parysa z Antenorem. Epizod II to rozmowa Heleny z opiekunką Panią Starą. Epizod III (najdłuższy, wzorowany na przebiegu staropolskich posiedzeń sejmowych) jest opisem trojańskiej narady. Epizod IV pozwala zapoznać się z reakcją posłów na informację o odrzuceniu greckiego żądania (w nim to Ulisses wypowiada słynne słowa „O nierządne królestwo i zginienia bliskie!”). Epizod V jest rozmową Priama z Antenorem i próbą ustalenia działań wyprzedzających nieuchronny atak. Ich rozmowę przerywa widzenie Kasandry, która przepowiada zniszczenie miasta. Z kolei krótki epilog to meldunek rotmistrza o lądowaniu Greków. Epizody II, III i V poprzedzone są śpiewem chóru[10].

Ponieważ los Troi decyduje się w starciu dwóch skrajnie odmiennych postaw obywatelskich, demagogicznej, nastawionej na zaspokojenie własnych potrzeb (Parys) oraz rozważnej, mającej na uwadze przede wszystkim dobro państwa (Antenor), cała społeczność trojańska uznawana jest za głównego bohatera tragicznego[3][10][13]. Z kolei zawierający wzmiankę o uwięzieniu Heleny prolog, a także będące obrazem przyszłych wydarzeń, „widzenie” Kasandry sprawiają, że pomimo ograniczeń formalnych, tłem utworu staje się cała rozległa historia trojańska[10].

„Odprawa posłów greckich” a poetyka renesansowa

Tym co różniło ludzi renesansu od przedstawicieli wieków wcześniejszych był ich szczególny (kreatywny) zachwyt nad pozostałościami kultury antycznej. Był to zarazem jeden z tych powodów, dla których twórcy tego okresu większość swoich wysiłków koncentrowali na tworzeniu dzieł świetnością dorównujących utworom klasycznym[11]. Ponieważ w ich przekonaniu najwybitniejszym osiągnięciem starożytnej dramaturgii była tragedia, działalność dramatopisarska w tym czasie rozgrywała się na dwóch płaszczyznach. Po pierwsze tłumaczono utwory greckie i rzymskie (w szczególności tragedie Eurypidesa i Seneki), a także podejmowano próby tworzenia dramatów współczesnych, w oparciu o dawniej sprawdzone wzorce (głównie te wyłożone w Poetyce Arystotelesa)[11].

„Odprawa posłów greckich” była pierwszą polską tragedią renesansową, odwołującą się w swej kompozycji do tradycji antycznej. Utwór ujęty został w formę dramatu greckiego, charakterystycznego przede wszystkim dla twórczości Eurypidesa. Oznacza to, że przebieg akcji wyznaczają nie akty, lecz przedzielone przez partie chóru epizody. Całość spięta jest klamrą prologu i kończącego dramat epilogu[3][10]. Ze względu na zwięzłość „Odprawa...” zaliczana jest do gatunku tzw. tragedii prostej (łac. simplex et deducta)[3][14].

Sama fabuła zachowuje zasadę trzech jedności[14], a także zawiera wymagane cztery części akcji (protasis, czyli zawiązanie się konfliktu, epitasis rozwój akcji, catastasis kulminację oraz catastrophe nagły zwrot przynoszący tragiczne zakończenie). Ograniczenia w liczbie mogących przebywać na scenie aktorów sprawiają, że najważniejsza część fabuły, czyli przebieg narady trojańskiej, komunikowana jest widzom poprzez relację posła[3]. Dla rzymskiej twórczości Seneki charakterystyczny jest z kolei użyty przez Kochanowskiego rodzaj stychomytii, czyli „...formy dialogu rozdzielonego, na krótkie jednowersowe repliki” (Wiktor Weintraub), a także wprowadzenie do dramatu Nutrix, mamki i powiernicy głównej bohaterki[15].

Prapremiera

„Odprawa...” została napisana jako sztuka sceniczna[3], a jej prapremiera odbyła się w Jazdowie pod Warszawą podczas uroczystości weselnych Jana Zamoyskiego i jego drugiej żony Krystyny Radziwiłłówny. Spektakl wystawiono w bardzo ważnych dla spraw państwa okolicznościach, w kilka miesięcy po premierze, na początku roku 1578 miał się bowiem zebrać sejm, na którym planowano uchwalenie podatków na wojnę moskiewską. Z tego też powodu Zamoyski zadbał, aby na zamku w Jazdowie pojawiła się jak największa liczba znamienitych gości. Sam podtytuł informuje, że wśród widzów obecna była para królewska[16].

Wbrew dawniejszym przypuszczeniom motywowana politycznie ingerencja Zamoyskiego w treść utworu wydaje się dzisiaj niemożliwa[13]. Trudno zgodzić się sugestią, że Kochanowski był po prostu tubą propagandową polityki podkanclerzego[16], tym bardziej że prezentowane w „Odprawie...” poglądy zgadzają się z jego własnymi[13].

Z zapisków historycznych królewskiego sekretarza Reinholda Heidensteina oraz pamiętników Zbigniewa Ossolińskiego wynika, że w rolę aktorów wcielili się przedstawiciele młodej arystokracji[13][16]. Nie ma również wątpliwości, że nad premierą czuwał królewski lekarz Wojciech Oczko[12]. Przedstawienie mogło się odbyć na scenie imitującej wygląd starożytnego teatru (typ palladiański), a aktorzy występowali w strojach z epoki[13]. Po zakończeniu spektaklu śpiewak królewski, najprawdopodobniej Krzysztof Klabon, przy akompaniamencie lutni odśpiewał pieśń Kochanowskiego[13] Orfeusz sarmacki[17].

Pierwodruk

Pierwszy druk dramatu wykonany został na zlecenie Jana Zamoyskiego jeszcze w roku premiery. Zadania podjęła się mobilna filia krakowskiej drukarni Mikołaja Szarffenbergera, która zjechała na czas sejmu do Warszawy. Wykonanie, którym kierował Walenty Łapka (Łapczyński po uszlachceniu), było w miarę staranne, jednak brak korekty ze strony autora spowodował, że do pierwszego wydania zakradło się kilka błędów[18][19].

Nakład, ze względu na ograniczone możliwości mobilnej drukarni, był niewielki, a utwór wraz z Orfeuszem sarmackim został włączony do zbiorowego, krakowskiego wydania pism poety, zatytułowanego Jan Kochanowski (1585/6). Do naszych czasów zachowały się zaledwie trzy egzemplarze pierwszego wydania, przechowywane obecnie w bibliotekach Muzeum Czartoryskich w Krakowie, Ossolineum oraz Bibliotece Narodowej[18][19].

Krytyka i znaczenie

Niestety nie wiadomo, jak pierwsza publiczność zareagowała na tę dosyć trudną sztukę[13]. Wiadomo za to, że pomimo kolejnych wydań (11 tylko do roku 1639) utwór trafił ponownie na deski sceniczne dopiero w roku 1884. Ta jedna z przodujących tragedii europejskiego renesansu okazała się zbyt wymagająca dla publiczności działających głównie przy kolegiach jezuickich teatrów szkolnych I Rzeczypospolitej[18]. Pomimo utrzymania przez Zamoyskiego szerokiego mecenatu (np. wspieranie dramatopisarskich prób Szymona Szymonowica) nikt nie podjął się także trudu kontynuacji zapoczątkowanego przez Kochanowskiego dramatopisarstwa zgodnego z założeniami poetyki renesansowej[3][13].

Teatr epoki poszedł bowiem w odrobinę innym kierunku. Jego szczytowe osiągnięcia w postaci twórczości Williama Szekspira, czy Lope de Vegi swoje źródło miały w twórczości rodzimej, wywodzącej się z tradycji średniowiecznej i według Juliana Krzyżanowskiego jedynie „ogrzanej słońcem Renesansu”[11].

Doczekała się za to „Odprawa...” już w czasach najnowszych pogłębionej analizy, a niezwykle bogaty stan badań obejmuje prace literaturoznawców nie tylko polskich, ale również zagranicznych[13]. Ci drudzy, głównie z krajów zachodnich, skrytykowali przede wszystkim statyczność utworu[20]. Kolejną wadą jest unikanie przez Kochanowskiego wyzwań, jakie według nich niosłoby podjęcie przez autora wątków autentycznie dramatycznych (np. konflikt na linii Parys i Helena a zbiorowość trojańska)[21]. Badacze zarówno polscy, jak i zagraniczni, zgodni są jednak, że ewentualne mankamenty utworu Kochanowskiego wynikają głównie ze skąpej tradycji polskiego renesansowego dramatopisarstwa i z faktu, że domeną autora była przede wszystkim liryka. Wszyscy zarazem podkreślają, że „Odprawa posłów greckich” była owocem nie tylko wielkiego talentu, ale przede wszystkim głębokiej kultury i erudycji autora[3][10][13][21].

Badacze polscy podkreślają również istotne znaczenie dramatu dla kultury polskiego odrodzenia, a także kultury polskiej wieków późniejszych. Historyk literatury Janusz Pelc uważał na przykład, że podwarszawska prapremiera „Odprawy...” „rozpoczęła właściwie dzieje wielkiego polskiego teatru zmierzającego do kształtowania właściwych postaw obywatelskich”[3]. Wymowę polityczną utworu podkreśla Jadwiga Rytel, zaznaczając, że szczególnie druga pieśń chóru („Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie”) adresowana jest do „...zwierzchników państwa na których spoczywa odpowiedzialność za jego losy...”[13]. Julian Krzyżanowski z kolei uważał, że pomimo braku namacalnych dowodów utwór Kochanowskiego musiał wywrzeć znaczące wrażenie na środowisku, do którego był adresowany, a przemawiałby za tym fakt, iż w otoczeniu Zamoyskiego pojawili się wkrótce kolejni dramatopisarze, tacy jak Szymonowic, Zawicki i Ciekliński[11].

Przypisy

  1. ↑ Roman Krzywy, Konstruowanie gatunku. Uwagi o miejscu Odprawy posłów greckich w twórczości Jana Kochanowskiego, „Terminus”, 19 (2), 2008, ISSN 2084-3844 [dostęp 2019-05-27].
  2. ↑ Jan Kochanowski: Odprawa posłów greckich. Lwów: Księgarnia polska A.D. Bartoszewicza i M. Biernackiego, 1882, seria: Bibljoteka Mrówki T.35.
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l J. Pelc: Jan Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: PWN, 1980, s. 248-269. ISBN 83-01-01196-3.
  4. ↑ Ioannis Cochanovii: Elegiarum libri IV. W: Jana Kochanowskiego dzieła wszystkie. Wydanie pomnikowe. T. III. Warszawa: Drukarnia braci Jeżyńskich (dawniej J.Ungra), 1884, s. 6-10.
  5. ↑ Ioannis Cochanovii: Elegiarum libri IV. W: Jana Kochanowskiego dzieła wszystkie.... T. III. s. 53-56.
  6. ↑ Alcestis męża od śmierci zastąpiła. W: Jana Kochanowskiego Dzieła polskie: wydanie kompletne, opracowane przez Jana Lorentowicza. Warszawa: Tow. Akc. S. Orgelbranda S-ów, 1919.
  7. ↑ J. Abramowska: Ład i fortuna. O tragedii renesansowej w Polsce. Wroclaw: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1974, s. 40-60, seria: Studia Staropolskie.
  8. ↑ Jan Kochanowski: Fraszki. Księga II. W: Jana Kochanowskiego dzieła wszystkie. T. II. s. 386.
  9. ↑ Monomachia Parisowa z Menelausem. W: Jana Kochanowskiego Dzieła polskie: wydanie kompletne, opracowane przez Jana Lorentowicza. Warszawa: Tow. Akc. S. Orgelbranda S-ów, 1919.
  10. ↑ a b c d e f g h J. Krzyżanowski: Poeta czarnoleski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1984, s. 244-250. ISBN 83-06-01122-8.
  11. ↑ a b c d e J. Krzyżanowski: Poeta czarnoleski. s. 234-243.
  12. ↑ a b M. Hanczakowski: Odprawa posłów greckich. W: Lektury polonistyczne. Jan Kochanowski (pod red. A.Gorzkowskiego). Kraków: Universitas, 2001, s. 150-178. ISBN 83-7052-605-5.
  13. ↑ a b c d e f g h i j k l J. Rytel: Jan Kochanowski. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1967, s. 142-151, seria: Profile.
  14. ↑ a b K. Krajewski. „Odprawa posłów greckich” jako tragedia renesansowa. „Pamiętnik Literacki”. 3 (XVI), s. 376-377, 1929. Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza we Lwowie. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. ISSN 0031-0514. 
  15. ↑ W. Weitraub: Rzecz czarnoleska. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1977, s. 322-331, seria: Biblioteka Studiów Literackich.
  16. ↑ a b c J. Pelc. Jan Kochanowski a Warszawa. Premiera „Odprawy posłów greckich” w podwarszawskim Ujazdowie w 1578 r.. „Stolica”. 35 (977), s. 6-7, 28 sierpnia 1966. RSW Prasa-Książka-Ruch. 
  17. ↑ Jan Kochanowski: Orfeusz Sarmacki. W: Poezye Ludwika Kondratowicza (Władysława Syrokomli). T. VI: Rymy łacińskie Jana Kochanowskiego (tłum. L.Kondratowicza). Mikołów-Warszawa: Wydawnictwo Karola Miarki, 1908.
  18. ↑ a b c A. Kawecka-Gryczowa: Wstęp. W: Odprawa posłów greckich i jej pierwodruk. Warszawa: Czytelnik, 1974.
  19. ↑ a b P. Buchwald-Pelcowa: Dawne wydania dzieł Jana Kochanowskiego. Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN, 1993, s. 64-69. ISBN 83-01-11146-1.
  20. ↑ D.J. Welsh. Rhetorical Principles in Kochanowski’s „Dismissal of Grecian Envoys”. „Études Slaves et Est-Européennes / Slavic and East-European Studies”. 8 (3/4), s. 179-185, jesień-zima 1963. Canadian Association of Slavists. ISSN 00142190 (ang.). 
  21. ↑ a b C. Backvis: Szkice o kulturze staropolskiej. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1975, s. 98-121, seria: Biblioteka studiów literackich.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Odprawa posłów greckich 1578.jpg
Odpráwá Posłow Graeckich Jana Kochanowskiego. Strona tytułowa wydania z 1578