Odznaka Honorowa za Dzieła Sztuki i Umiejętności

Odznaka Honorowa za Dzieła Sztuki i Umiejętności
Awers
Baretka
Ustanowiono	1887
Wycofano	1918
Dewiza	LITTERIS ET ARTIBVS (LITERATURZE I SZTUCE)
Wydano	120
Powiązane	Austriacka Odznaka Honorowa za Naukę i Sztukę

Odznaka Honorowa za Dzieła Sztuki i Umiejętności, także „Litteris et Artibus” (niem. Ehrenzeichen für Kunst und Wissenschaft) – austro-węgierskie cywilne odznaczenie.

Historia

Odznaka Honorowa za Dzieła Sztuki i Umiejętności („Litteris et Artibus”)^[1][2] została ustanowiona 18 sierpnia 1887 przez Franciszka Józefa I (w związku z jego 57. urodzinami^[3]) – w piśmie z tego dnia do wielkiego podkomorzego nadwornego hr. Ferdynanda Trauttmansdorffa cesarz określił cele ustanowienia odznaki^[4], stwierdzając, że ma służyć jako uznanie wybitnych zasług na niwie umiejętności i sztuki^[5]. W zamierzeniu odznaka miała zastąpić dotychczasowe złote medale za dzieła sztuki i umiejętności „pro Litteris et Artibus” i była przewidziana tylko dla takich uczonych i artystów, którzy skutkiem szeroko rozgałęzionego uznania swej działalności na polu umiejętności i sztuki zdobyli sobie znakomite imię i okazują się przeto godnymi szczególniejszego uznania z Najwyższej strony^[6][4][7]. Doceniane były osoby, które z powodu wybitnych naukowych działalności lub celującej twórczości na polu artystycznym przyczyniły się do podwyższenia sławy i chwały swego ojczystego państwa, do rzeczywistego wzbogacenia badań naukowych lub artystycznej produkcji^[4][7]. Podsumowując odznaka była wyróżnieniem za szczególne zasługi w dziedzinie nauki i sztuki dla uczonych i artystów^[3].

Odznaczenie stanowił owalny medalion wykonany ze złota, otoczony czarno emaliowanym wieńcem laurowym. Zgodnie z wolą cesarza, na awersie odznaki widniał jego wizerunek jako fundatora w formie popiersia w ornacie Orderu Złotego Runa^[3] i podpis FRANC·JOS·I·AVSTR-IMP·REX·BOH·ETC·ET·HVNG·REX·AP· (Franciszek Józef I Cesarz Austrii, Król Czech i Węgier)^[6][5]. Na rewersie w otoczeniu gałązek wawrzynu widniała sentencja LITTERIS ET ARTIBVS (Literaturze i Sztuce)^[6][3][5].

Zasadniczo odznaka była noszona na szyi na czerwonej wstędze^[6][5], natomiast kobiety były dekorowane odznaką na kokardzie na prawej piersi.

Odznaczeni

Odznaką mogli być wyróżnieni obywatele zarówno Austro-Węgier, niezależnie od narodowości, jak również obcokrajowcy^[4]. Odznakę mogły otrzymać także kobiety^[4][7]. Wyróżnieni odznaką zyskiwali miano „kawalerów” (niem. Besitzer)^[4][7]. Odznaczona osoba nosiła tytuł: „właściciel c. i k. austro-węgierskiej honorowej odznaki dla sztuki i nauki”^[3][7]. Kawalerowie medalu „pro Litteris et Artibus”' nie byli uprawnieni do noszenia ustanowionej w 1887 odznaki^[7].

Tuż po ustanowieniu odznaki wyróżniono nią pierwszą grupę osobistości (wśród nich był Jan Matejko)^[8][9].

Od marca 1899 liczba żyjących wyróżnionych była ograniczona do 40. Na początku 1901 było dziewięcioro zagranicznych wyróżnionych: Fryderyk Martens (28 listopada 1888), ks. Albert Victor de Broglie (8 września 1891), Elżbieta (królowa Rumunii) (jako pisarka używania pseudonimu „Carmen Sylva”, 28 września 1896 została odznaczona odznaką w specjalnym wydaniu z brylantami), Theodor Mommsen (7 grudnia 1893), Adolph Menzel (7 grudnia 1895), Arnold Böcklin (8 października 1897), Rudolf Virchow (20 stycznia 1900), Giuseppe Verdi (9 lutego 1900), Henryk Sienkiewicz (9 lutego 1900)^[10]. W tym czasie w odstępie 11 dni zmarło trzech z nich: Broglie, Böcklin i Verdi^[10].

Łącznie udokumentowano odznaczenie 95 osób z Austro-Węgier oraz 25 obcokrajowców. Po śmierci osoby odznaczonej jej spadkobiercy byli zobowiązani do zwrotu dekoracji odznaki.

Inne

Austro-węgierskiej Odznaki Honorowej za Dzieła Sztuki i Umiejętności nie należy mylić ze szwedzkim Medalem „Litteris et Artibus”^[11].

W 1955 została ustanowiona Austriacka Odznaka Honorowa i Austriacki Krzyż Honorowy za Naukę i Sztukę (niem. Österreichisches Ehrenzeichen und Österreichisches Ehrenkreuz für Wissenschaft und Kunst).

Przypisy

Bibliografia

• Johann Stolzer, Christian Steeb: Österreichs Orden vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Graz: Akademische Druck- und Verlagsanstalt, 1996, s. 291 i nast.. ISBN 3-201-01649-7.
• Roman von Procházka: Österreichisches Ordenshandbuch. Monachium: Graf Klenau oHG, 1974, s. 62.

Austriackie i austro-węgierskie odznaczenia monarchii habsburskiej (według daty ustanowienia) Order Złotego Runa, 1421 Order Niewolnic Cnoty, 1662 Order Krzyża Gwiaździstego, 1668 Order Miłości Bliźniego, 1708 Odznaka Elżbiety Teresy, 1749 Order Marii Teresy, 1757 Order Świętego Stefana, 1764 Medal Waleczności, 1789 Medal Wojskowy Ołomuński, 1796 Krzyż Zasługi dla Duchownych Wojskowych, 1801 Medal Zasługi Cywilnej, 1804, 1835, 1848, 1918 Order Leopolda, 1808 Krzyż Szlachecki Czeski, 1814 Krzyż Armatni, 1814 Krzyż Honorowy Cywilny, 1815 Order Korony Żelaznej, 1816 Medal Pamiątkowy Tyrolskiej Obrony Kraju, 1848, 1859, 1866 Odznaka za Służbę Wojskową, 1849 Krzyż Zasługi Wojskowej, 1849 Order Franciszka Józefa, 1849 Krzyż Zasługi Cywilnej, 1850 Medal Pamiątkowy Kampanii przeciwko Dani, 1864 Krzyż Mariański, 1871 Medal Wojenny, 1873 Odznaka Honorowa za Dzieła Sztuki i Umiejętności, 1887 Medal Zasługi Wojskowej, 1890 Medal Pamiątkowy Podróży Morskiej, 1893 Order Elżbiety, 1898 Medal Honorowy za Czterdziestoletnią Wierną Służbę, 1898 Medal Jubileuszowy Pamiątkowy Wojskowy, 1898 Medal Jubileuszowy Pamiątkowy Cywilny, 1898 Medal Jubileuszowy Pamiątkowy Dworski, 1898 Medal Straży Ogniowej, 1905 Krzyż Jubileuszowy Wojskowy, 1908 Krzyż Jubileuszowy Cywilny, 1908 Krzyż Jubileuszowy Dworski, 1908 Odznaka Honorowa Pospolitego Ruszenia, 1908 Medal Pamiątkowy Bośniacko-Hercegowiński, 1909 Krzyż Pamiątkowy Mobilizacji, 1913 Odznaka Honorowa Austriackiego Czerwonego Krzyża, 1914 Krzyż Wojenny za Zasługi Cywilne, 1915 Krzyż Żelazny Zasługi, 1916 Krzyż Franciszka Józefa, 1916 Odznaka Pamiątkowa Franciszka Józefa, 1916 Krzyż Wojskowy Karola, 1916 Medal Rannych, 1917 Odznaka Ostrogi Złotej, 1918 Krzyż Pamiątkowy Wojenny, 1918

Falerystyka Rodzaj odznaczenia Order krzyż medal gwiazda odznaka dystynktorium Elementy insygniów Godło łańcuch orderowy gwiazda orderowa rozetka galonik okucie wstęga orderowa Formy zredukowane Cywilna: miniaturka orderowa mundurowa: baretka Lista odznaczeń w Afryce Ameryce Południowej Ameryce Północnej i Środkowej Australii i Oceanii Azji Europie Lista baretek w Afryce Ameryce Południowej Ameryce Północnej i Środkowej Australii i Oceanii Azji Europie organizacjach międzynarodowych Prawo kapituła orderu odznaczenie państwowe order domowy order kobiecy System odznaczeń w Polsce Komisja Heraldyczna polski system orderowo-odznaczeniowy (lista) polskie odznaczenia resortowe polskie odznaczenia samorządowe