Ofiary śmiertelne przy Murze Berlińskim

Lista ofiar śmiertelnych Muru Berlińskiego, który od 13 sierpnia 1961 roku do 9 listopada 1989 roku stanowił barierę między Berlinem Zachodnim a należącą do Niemiec Wschodnich pozostałą częścią miasta, jest długa. Przed powstaniem w roku 1961 Muru Berlińskiego ok. 3,5 miliona Niemców z terenu NRD zdołało uniknąć restrykcyjnej polityki migracyjnej Bloku Wschodniego wyjeżdżając do RFN. Wielu z nich uczyniło to przekraczając granicę między Berlinem Wschodnim a Berlinem Zachodnim. Istnienie muru w latach 1961–1989 prawie całkowicie zatrzymało tę falę emigracji^[1].

Próby ucieczki kosztowały życie wielu różnych ludzi – poczynając od dzieci, przez młodzież, aż po 80-letnią kobietę. Osoby te zginęły przez przypadek lub z powodu niezgodnych z prawem działań strażników. W licznych procesach sądowych, które miały miejsce w latach 90. XX wieku, kilku wschodnioniemieckich strażników granicznych oraz oficjeli politycznych odpowiedzialnych za politykę bezpieczeństwa uznanych zostało za winnych nieumyślnego spowodowania śmierci ludzi w pobliżu muru, za co otrzymali wyroki w zawieszeniu lub zostali skazani na pobyt w więzieniu.

Weiße Kreuze upamiętniające osoby, które zginęły próbując przekroczyć Mur Berliński

Kwestia liczby ofiar śmiertelnych

Pomnik Muru Berlińskiego wraz z fragmentem samego muru w tle

(c) Noir, CC-BY-SA-3.0

Fragment Muru Berlińskiego w 1986 r.

Ustalenie listy ofiar, których śmierć można powiązać bezpośrednio z Murem Berlińskim, nie jest zadaniem łatwym. Choć Niemcy z NRD dzięki mediom zachodnioniemieckim byli świadomi, że w okolicach muru zdarzały się przypadki śmierci, to wiarygodne informacje w tym zakresie były utajniane przez władze Niemiec Wschodnich. Własne statystyki w tym zakresie prowadziły również niektóre instytucje z RFN, w tym m.in. zachodnioberlińska policja, Zentrale Erfassungsstelle der Landesjustizverwaltungen w Salzgitter (która badała wszystkie przypadki śmierci na granicy państwa zachodnioniemieckiego) oraz mieszczące się w Berlinie Zachodnim stowarzyszenie Arbeitsgruppe 13 August (pol. Grupa Robocza 13 sierpnia).

Mieszczące się w Poczdamie państwowe Zentrum für Zeithistorische Forschung (ZZF) podało oficjalną liczbę 136 ofiar istnienia Muru, w tym m.in. ludzi próbujących ucieczki, strażników granicznych i przypadkowych osób trzecich. Jednakże badacze z Muzeum Muru Berlińskiego, oraz część badaczy międzynarodowych, oszacowali liczbę ofiar śmiertelnych na znacznie wyższym poziomie.

Po upadku muru Zentrale Ermittlungsstelle für Regierungs- und Vereinigungskriminalität (ZERV, pol. Centralny Urząd Badania Przestępstw Rządu i Partii) oraz prokuratura w Berlinie wszczęły szereg śledztw kryminalnych w związku z przypadkami śmierci na granicy obu państw niemieckich^[2]. Każda z tych instytucji stosowała inne kryteria liczenia ofiar, np. Centralny Urząd Rejestracyjny dokumentował przypadki śmierci, w których „uzasadnione było podejrzenie popełnienia przestępstwa”. Z kolei Arbeitsgruppe 13 August rejestrowała „wszystkie ofiary, których śmierć była w jakikolwiek sposób powiązana ze służbami lotniczymi i/lub granicznymi” wliczając w to śmiertelne wypadki oraz utonięcia, jak również zgony strażników granicznych i policjantów w wyniku popełnienia samobójstwa lub wypadku z użyciem broni. Taki sposób liczenia ofiar wykazał 235 ofiar Muru Berlińskiego, co jest liczbą zdecydowanie wyższą od szacunków urzędu z Salzgitter, który podaje liczbę 78 ofiar śmiertelnych^[3]. Muzeum Muru Berlińskiego podaje liczbę 245 ofiar, jednak szacunki te zawierają również samobójstwa strażników granicznych i ciała wyłowione z wody, co do których zgonu nie stwierdzono bezpośredniego związku z ucieczką na drugą stronę muru. Dane te podają również, że pierwszą osobą, której śmierć można wiązać z murem, jest wschodnioniemiecki oficer, który popełnił samobójstwo^[4].

W 2005 roku Gedenkstätte Berliner Mauer ustanowiło projekt badawczy, którego celem było ostateczne „ustalenie liczby i tożsamości osób, których śmierć powiązana była z istnieniem Muru Berlińskiego w latach 1961 do 1989 oraz dokumentacji ich losów poprzez badania historyczne i biograficzne. W tym czasie nie były dostępne żadne wiarygodne lub oficjalne informacje na temat zgonów w okolicach Muru. W wyniku funkcjonowania projektu ustalono – stosując kryterium wliczania „zarówno prób ucieczki na drugą stroną, jak również czasowego i przestrzennego związku między śmiercią a służbami granicznymi” – że śmierć, w jakiś sposób powiązaną z istnieniem muru, poniosło 136 osób^[5][6]. Jednak nie wszystkie zgony były natychmiastowe (jeden przypadek miał miejsce w kilka lat później), jak również nie wszystkie spowodowane były aktami przemocy. Po zweryfikowaniu listy 575 zgonów zespół projektu ustalił, że co najmniej 136 osób zginęło w wypadku, w wyniku użycia broni palnej lub popełnienia samobójstwa po nieudanej próbie przekroczenia muru^[7]. Te 136 ofiar podzielono na pięć kategorii:

• uciekinierzy zabici lub śmiertelnie ranieni przez wschodnioniemieckie siły bezpieczeństwa podczas próby przekroczenia muru;
• uciekinierzy, którzy ponieśli śmierć w wyniku próby przekroczenia muru lub którzy popełnili samobójstwo, gdy próba ucieczki się nie powiodła lub którzy odnieśli śmiertelne obrażenia w czasie ucieczki;
• osoby ze Wschodu i Zachodu, którzy zostali zabici lub śmiertelnie ranni przez wschodnioniemieckie siły bezpieczeństwa;
• osoby ze Wschodu i Zachodu, którzy zginęli lub zostali śmiertelnie ranni w wyniku działań lub braku działań wschodnioniemieckich sił bezpieczeństwa;
• członkowie służb granicznych Niemiec Wschodnich, którzy ponieśli śmierć lub śmiertelne obrażenia podczas pełnienia służby^[8].

Pozostałe 16 przypadków utonięć nie może zostać jednoznacznie przypisanych istnieniu Muru Berlińskiego. Wielu podróżnych z NRD, RFN oraz Czechosłowacji zmarło tuż przed, w czasie lub tuż po przekroczeniu przejść granicznych w Berlinie, których liczbę szacuje się na 251 osób: większość tych zgonów była wynikiem nagłego zatrzymania krążenia^[7].

Przyczyny i chronologia śmierci ofiar

Mur Berliński, podobnie jak znacznie dłuższa granica wewnątrzniemiecka oddzielająca NRD od Niemiec Zachodnich, został zbudowany w dwóch celach. Po pierwsze miał on utrudnić ucieczkę potencjalnym uciekinierom z NRD. Po drugie umożliwić służbom granicznym wykrywanie i powstrzymywanie nielegalnych przekroczeń granicy. W swojej ostatecznej formie, 156-kilometrowy mur składał się z dwóch betonowych murów (wewnętrznego i zewnętrznego) oddzielonych pasem ochronnym o szerokości od 15 do 150 metrów^[7]. Muru pilnowało ok. 11 500 żołnierzy Grenztruppen, czyli Oddziałów Granicznych NRD, którzy posiadali zezwolenie na użycie wszelkich niezbędnych środków, w tym użycie broni, w celu powstrzymania nielegalnego przekroczenia granicy. Rozkaz użycia broni (tzw. Schießbefehl) dotyczył strażników granicznych, którzy zostali poinstruowani, że osoby próbujące przekroczyć mur były przestępcami, a w związku z tym użycie śmiertelnych środków przemocy było niezbędne, aby sobie z nimi poradzić. „Nie wahajcie się użyć broni palnej, nawet wtedy gdy granica przekraczana jest w towarzystwie kobiet i dzieci, co jest często stosowaną taktyką zdrajców”^[9]. Niektórzy strażnicy twierdzili, że funkcjonujące w tym czasie motto brzmiało „martwy uchodźca jest lepszy niż taki, któremu udało się uciec”^[10].

Najczęstszą przyczyną śmierci osób przekraczających mur było zastrzelenie. Spośród 136 przypadków śmiertelnych 97 (71,3%) to właśnie ofiary użycia broni palnej. Od broni palnej ginęli nie tylko uciekinierzy, ale również osoby znajdujące się po jednej lub drugiej stronie muru, które nie próbowały uciekać, jednak wschodnioniemieccy żołnierze otworzyli do nich ogień. 98 z tych przypadków dotyczyło osób próbujących przekroczyć granicę, wśród których prawie wszyscy (wyjątek stanowi obywatel Polski, Franciszek Piesik) byli Niemcami. 67 z nich zginęło od broni palnej. Kolejnych 30 osób zginęło w wyniku zastrzelenia lub wypadku w pobliżu muru, choć nie próbowały go one przekroczyć. Ośmiu funkcjonariuszy służb granicznych zostało zabitych w czasie pełnienia swoich obowiązków przez uciekinierów, osoby im pomagające, innych strażników lub zachodnioberlińską policję. Trzy osoby popełniły samobójstwo po nieudanej próbie ucieczki^[7].

Około połowy z tych, którzy zginęli w pobliżu muru, straciło życie w ciągu pierwszych pięciu lat od jego powstania. W późniejszym okresie wskaźniki śmiertelności spadły, by znów dramatycznie wzrosnąć w 1976 roku. Niemal 87% ofiar Muru Berlińskiego, a więc 118 osób, zginęło między 1961 a 1975 rokiem, natomiast między 1976 a 1989 śmierć poniosło już jedynie 18 ludzi. Na ten spadek wpływ miało kilka czynników. Dzięki wprowadzonym w połowie lat 70. ulepszeniom technicznym, i dodatkowym restrykcjom, mur stał się trudniejszy do pokonania. Z kolei podpisanie w 1975 r. Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie doprowadziło do powstania nowych możliwości przekroczenia granicy w legalny sposób, co poniosło za sobą wzrost liczby składanych wniosków emigracyjnych oraz równoległy spadek prób nielegalnego przekroczenia granicy^[7].

Pierwsze i ostatnie ofiary

W okresie podziału miasta Mur Berliński przebiegał wzdłuż Bernauer Straße. Sama ulica znajdowała się w sektorze francuskim Berlina Zachodniego, w związku z czym władze Niemiec Wschodnich uznały, że okna oraz drzwi wychodzące na Bernauer Straße powinny zostać zamurowane. Wczesnym rankiem 22 sierpnia 1961 r. Ida Siekmann stała się pierwszą spośród 98 osób, które poniosły śmierć podczas próby ucieczki. Siekmann mieszkała pod numerem 48, na trzecim piętrze kamienicy przylegającej do muru. Tego dnia wyrzuciła na ulicę przez okno (na stronę Berlina Zachodniego) pościel i inne rzeczy mające zamortyzować upadek, a następnie skoczyła z okna swojego mieszkania^[11][12][13]. W wyniku upadku na chodnik odniosła poważne obrażenia na całym ciele, po czym zmarła niedługo później w berlińskim szpitalu św. Łazarza^[11][14]. Z kolei Winfried Freudenberg stał się 8 marca 1989 r. ostatnią osobą, która poniosła śmierć przy próbie ucieczki z NRD do Berlina Zachodniego przez mur, gdy wypadł ze swojego balonu^[15][16].

Lista ofiar

Źródło: chronik-der-mauer.de

Procesy strażników

Procesy sądowe, tzw. procesy strzelców przy Murze Berlińskim, trwały aż do jesieni 2004 roku. Na ławie oskarżonych zasiedli m.in. przewodniczący Rady Państwa Erich Honecker, jego następca Egon Krenz, członkowie narodowej rady obrony Erich Mielke, Willi Stoph, Heinz Keßler, Fritz Streletz, Hans Albrecht – sekretarz SED w Suhl oraz dowódca wojsk ochrony pogranicza w latach 1979–1990, generał Klaus-Dieter Baumgarten.

Oskarżeni strażnicy muru pochodzili głównie z jednostek armii NRD lub wojsk ochrony pogranicza. W sumie 35 oskarżonych uniewinniono, a 44 skazano na karę pozbawienia wolności w zawieszeniu; 11 oskarżonym, w tym Albrechtowi, Streletzowi, Keßlerowi i Baumgartenowi, wymierzono kary pozbawienia wolności od 4 lat i 6 miesięcy do 7 lat i 6 miesięcy. W sierpniu 2004 byli członkowie Biura Politycznego Hans-Joachim Böhme i Werner Lorenz zostali skazani przez sąd krajowy w Berlinie na kary pozbawienia wolności w zawieszeniu. Ostatni proces przeciwko wschodnioniemieckim strażnikom granicznym zakończył się wyrokiem skazującym w dniu 9 listopada 2004 r., dokładnie 15 lat po obaleniu muru.

Upamiętnienie

Ten pomnik nazwano później Pomnikiem Wolności

Dla upamiętnienia ofiar Muru Berlińskiego wzniesiono różne pomniki. Obok niewielkich krzyży i innych znaków pamięci o zastrzelonych uciekinierach, stanowiących często prywatne inicjatywy obywateli Berlina Zachodniego, istnieje szereg większych miejsc pamięci, jak np. Białe Krzyże na brzegu Sprewy w pobliżu Reichstagu.

O formach upamiętnienia toczono spory, jak np. w końcu lat 90. o miejscu pamięci przy Bernauer Straße. Najgorętsze spory toczyły się wokół tzw. pomnika wolności zbudowanego i później zburzonego w pobliżu Checkpoint Charlie. W odpowiedzi na stawiane Senatowi Berlina zarzuty braku ogólnej koncepcji powołano komisję, która wiosną 2005 przedstawiła podstawy koncepcji upamiętnienia muru. 20 czerwca 2006 Senat przedłożył rozwiniętą na tej podstawie „Koncepcję Ogólną Upamiętnienia Muru Berlińskiego”, przewidującą m.in. rozbudowę miejsca pamięci przy Bernauer Straße.

Mauermuseum przy Checkpoint Charlie

W 1962 r. otwarto pod kierownictwem historyka Rainera Hildebrandta Mauermuseum (Muzeum Muru)^[17]. Znajduje się ono obok dawnej granicy między częściami miasta. Obecnie jest ono prowadzone przez Arbeitsgemeinschaft 13. August. Należy ono do najczęściej odwiedzanych muzeów Berlina. Muzeum ukazuje sposoby zabezpieczenia granic w Berlinie oraz prowadzi dokumentację dotyczącą udanych ucieczek przez granicę, do umożliwienia których zostały użyte m.in. balony, samochody, wyciągi krzesełkowe, a nawet miniaturowa łódź podwodna. Obecną kierowniczką muzeum jest wdowa po założycielu – Alexandra Hildebrandt.

Miejsce Pamięci Mur Berliński przy Bernauer Straße

Gedenkstätte Berliner Mauer

Od końca lat 90. istnieje przy Bernauer Straße między dawnymi dzielnicami Wedding i Berlin-Mitte zespół poświęcony pamięci Muru Berlińskiego. Obejmuje on miejsce pamięci muru, centrum dokumentacji muru i Kaplicę Pojednania.

Zespół Pamięci powstał na podstawie konkursu rozpisanego przez Rząd Federalny i został otwarty 13 sierpnia 1998. Odtwarza na pierwotnym miejscu zrekonstruowany środkami artystycznymi odcinek muru. Centrum dokumentacji, prowadzone przez powołaną do tego celu organizację, zostało otwarte 9 listopada 1999. W roku 2003 powstała wieża widokowa, z której można dokładnie obejrzeć mury kompleksu pamięci. Obok aktualnej wystawy (od roku 2001 pod tytułem „Berlin, 13 sierpnia 1961”) udostępnione są różne informacje o historii muru. Poza tym odbywają się tu seminaria i inne imprezy. Kaplica Pojednania ewangelickiej Gminy Pojednania została otwarta 9 listopada 2000. Budowla wykonana w technice ubitej gliny na planie owalu wzniesiona jest na fundamentach prezbiterium wysadzonego w roku 1985 Kościoła Pojednania.

Opracowana przez Thomasa Flierla „Ogólna koncepcja upamiętnienia Muru Berlińskiego” przewiduje dalszą rozbudowę kompleksu pamięci przy Bernauer Straße z włączeniem części dawnej stacji kolejowej Stettiner Bahnhof przy Gartenstraße.

Ścieżka Pamięci Muru Berlińskiego

Ścieżka Pamięci Muru Berlińskiego (Geschichtsmeile Berliner Mauer) jest stałą wystawą, zrobioną w 4 językach. Składa się z 21 tablic informacyjnych. Znajduje się po śródmiejskiej stronie dawnego muru i zawiera zdjęcia oraz teksty upamiętniające zdarzenia, które zaszły w danym miejscu (np. informacje na temat udanych lub nieudanych ucieczek). W 2006 poszerzono ją o dalsze tablice informacyjne^[18].

Przypisy