Ogrody Dessau-Wörlitz

Ogrody Dessau-Wörlitz^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
(c) I, Nikater, CC BY-SA 3.0
Państwo	Niemcy
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	II, IV
Numer ref.	534
Region[b]	Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2000 na 24. sesji
Położenie na mapie Saksonii-Anhaltu Ogrody Dessau-Wörlitz
Położenie na mapie Niemiec Ogrody Dessau-Wörlitz
51°51′49″N 12°16′53″E/51,863611 12,281389
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Ogrody Dessau-Wörlitz (niem. Dessau-Wörlitzer Gartenreich) – kompleks zabytkowych ogrodów i parków w stylu angielskim wzdłuż Łaby i Muldy, pomiędzy Dessau a Wittenbergą w Saksonii-Anhalt.

Ogrody obejmują obszar 142 km² w obrębie Rezerwatu Biosfery Środkowej Łaby. W skład kompleksu wchodzą następujące parki i pałace: – w części zachodniej: Kühnauer Park wraz z pałacem Großkühnau, park i pałac Georgium wraz z Beckerbruch; – w części środkowej: park i pałac Luisium, park leśny Sieglitzer Berg oraz częściowo: Tiergarten i dzielnice Dessau-Roßlau Mildensee i Waldersee; – w części południowej: Möster Wiesen, pałac Mosigkau; a w części wschodniej: Fliederwall, park i pałac w Wörlitz, Schönitzer See wraz z Riesigk, Rehsen, park i pałac Oranienbaum oraz Griesen. Poszczególne parki i ogrody połączone są siecią alei i ścieżek w jedną całość – królestwo ogrodów (niem. Gartenreich).

Ogrody powstały w drugiej połowie XVIII w. za panowania księcia Leopolda III (1740–1817), pod wpływem doświadczeń ze wspólnej podróży z przyjacielem – architektem Friedrichem Wilhelmem von Erdmannsdorffem, tzw. Grand Tour po Włoszech, Niderlandach, Anglii i Francji. Pozostając pod wrażeniem ideałów oświeceniowych, postanowił stworzyć naturalistyczne krajobrazy na wzór ogrodów angielskich, gdzie parki krajobrazowe, ogrody i pola uprawne pełnią funkcje estetyczne, a zarazem użytkowe. Powstałe w latach 1769–1773 ogrody angielskie w Wörlitz były pierwszymi tego typu w Europie kontynentalnej.

W 2000 Ogrody Dessau-Wörlitz zostały wpisane na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO. Obecnie (2010) o pielęgnację i restaurację zabytkowych parków, budowli i zbiorów dzieł sztuki troszczy się Fundacja Kultury Dessau-Wörlitz (niem. Kulturstiftung Dessau-Wörlitz).

Historia

Pierwszy park w regionie pomiędzy Dessau i Wörlitz powstał pod koniec XVII wieku^[1]. W 1659 książę Jan Jerzy II z Anhalt-Dessau ożenił się z Henriettą Katarzyną Orańską, córką Fryderyka Henryka Orańskiego, która sprowadziła z Niderlandów zespół inżynierów i architektów pod kierownictwem Cornelisa Ryckwaerta z zamiarem wybudowania letniej rezydencji książęcej w Nischwitz – w 1673 przemianowanym na Oranienbaum^[1]. W 1683 Ryckwaert zakończył prace nad stworzeniem barokowego kompleksu, obejmującego miasto, pałac i park^[1].

Kolejne prace architektoniczne podjęto pod koniec XVII wieku za panowania księcia Leopolda III Fryderyka Franciszka (1758–1817), który po odejściu z armii pruskiej, poświęcił się odbudowie księstwa^[2].

Po zakończeniu wojny siedmioletniej, w latach 1763–1764 książę odbył wraz ze swoim przyjacielem, architektem Friedrichem Wilhelmem von Erdmannsdorffem podróż studyjną do Anglii^[3]. Wkrótce książę i von Erdmannsdorff odbyli roczną Grand Tour po Włoszech, Niderlandach, Francji i Anglii^[3]. Pozostając pod wrażeniem angielskiej sztuki ogrodowej, Leopold III rozpoczął ok. 1765 pierwsze projekty ogrodowe w stylu angielskim.

W 1775 i 1785 książę odbył kolejne dwie podróże do Anglii^[2]. Celem podroży obok zaznajomienia się z trendami w sztuce i architekturze były studia nad gospodarką, szczególnie nad angielskim rolnictwem, handlem, rzemiosłem oraz zapoznanie się z działalnością manufaktur^[2]. Po powrocie do kraju, Leopold III wprowadził podpatrzone w Anglii nowe metody gospodarowania, m.in. nowoczesne techniki uprawy w rolnictwie i ogrodnictwie, zreorganizował armię i służbę zdrowia, zreformował system szkolny^[2]. Za jego panowania Dessau stało się centrum myśli oświeceniowej^[2].

Po ślubie z Luizą z Brandenburgii-Schwedt (1750–1811) w 1767, książę wybrał Wörlitz na swoją siedzibę, gdzie rozpoczął budowę nowego pałacu i ogrodów w stylu angielskim^[3], zainspirowany ogrodami Stourhead, Stowe i Claremont, widzianymi podczas podroży po Anglii^[4]. Duża część nieukończonego wówczas jeszcze założenia ogrodowego została zniszczona podczas powodzi w 1770, niemniej jednak prace kontynuowano^[3]. Powstałe w latach 1769–1773 ogrody angielskie były pierwszymi tego typu w Europie kontynentalnej^[1]. Głównym architektami kompleksu byli Friedrich Wilhelm von Erdmannsdorff^[1] i Johann Friedrich Eyserbeck^[5]. W latach 1769–1773 powstał pałac – pierwsza budowla w stylu klasycystycznym na terenie Niemiec^[6][1]. W 1774 wzniesiono Dom Gotycki (niem. Gothisches Haus), który zapoczątkował modę na architekturę neogotycką w Europie^[1][6].

Na przestrzeni kolejnych czterech dekad ogrody rozbudowywano, wznosząc kolejne rezydencje i obiekty małej architektury^[1]. W 1780 powstały zespoły pałacowo-parkowe Georgium – nazwany ku czci młodszego brata Leopolda III Jana Jerzego (1748-1811)^[7] i Luisium – nazwane ku czci żony Leopolda III Luizy^[7], oraz park leśny Sieglitzer Berg^[6]. Przebudowano również istniejące już obiekty w Oranienbaum, gdzie założono ogród chiński zgodnie z teorią brytyjskiego architekta Williama Chambersa^[1]. W 1805 powstał Kühnauer Park^[6]. Równolegle wytyczono aleje i ścieżki, które połączyły wszystkie ogrody w jedną całość^[1] – królestwo ogrodów (niem. Gartenreich)^[6].

Następcy Leopolda III dbali o zachowanie ogrodów w jak najlepszym stanie^[1]. Dopiero budowa autostrady (1937–1938) i linii kolejowej dla potrzeb elektrowni w Vockerode (1937–1942) podzieliła kompleks na cztery części^[1]. Pomimo znacznych zniszczeń wojennych w Dassau, ogrody nie poniosły większych strat^[1].

W 1988 Ogrody Dessau-Wörlitz (142km²^[1]) zostały objęte ochroną w ramach Rezerwatu Biosfery Środkowej Łaby^[8], a w 2000 wpisane na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO. Obecnie (2010) o pielęgnację i odnowienie zabytkowych parków, budowli i zbiorów dzieł sztuki troszczy się Fundacja Kultury Dessau-Wörlitz (niem. Kulturstiftung Dessau-Wörlitz).

Pałace i ogrody

Zdjęcie	Obiekt	Budowa	Opis
(c) I, Nikater, CC BY-SA 3.0	Pałac i park Wörlitz	1769–1773	Pierwszy pałac wzniesiony w stylu klasycystycznym na terenie Niemiec[9]. Zbudowany według projektu Erdmannsdorffa jako angielski dom wiejski, otoczony parkiem w stylu angielskim – pierwszym tego typu w Europie kontynentalnej[9]. Na terenie parku znajduje się Dom Gotycki (niem. Gotisches Haus), wzniesiony według projektu Erdmannsdorffa w 1773[10]. We wschodniej części parku leży wyspa Stein z jedynym sztucznym wulkanem w Europie – topografia wyspy nawiązuje do neapolitańskiej[11].
	Georgium	koniec XVIII w.	Niewielki pałac w stylu klasycystycznym według projektu Erdmannsdorffa, otoczony przez ogród angielski z licznymi obiektami małej architektury[12]. Na terenie parku znajdują się m.in. Rzymskie Ruiny na wzór świątyni Concordii w Rzymie[1] i monopteros[12]. W parku wzniesiono również mauzoleum (1894–1898) dla rodziny książęcej[13].
	Pałac Mosigkau	ok. 1750	Rokokowy pałac, zbudowany jako letnia rezydencja dla Anny Wilhelminy, córki Leopolda I[14]. W pałacowym Corps De Logis znajduje się galeria z malarstwem flamandzkim i holenderskim, m.in. Antoona van Dycka, Petera Paula Rubensa, Jana Brueghla starszego, Jacoba Jordaensa, Hendrika Goltziusa i Gerrita van Honthorsta[14].
	Oranienbaum	koniec XVII w.	Miasto, pałac i park w stylu holenderskiego baroku, zbudowany przez Cornelisa Ryckwaerta[15]. W latach 80. XVIII w. książę Leopold III urządził wiele pałacowych wnętrz w stylu chińskim i przebudował cześć ogrodu barokowego również w stylu chińskim, wznosząc liczne mosty, pagodę – na wzór Kew Gardens pod Londynem[16] i herbaciarnię[15].
	Luisium	1774–1778	Pałac w stylu klasycystycznym – sześcienna bryła zwieńczona belwederem[17] – zaprojektowany przez Erdmannsdorffa na zlecenie Leopolda III dla jego żony Luizy[18]; otoczony 14-hektarowym parkiem angielskim[17]. W parku znajdują się m.in. neogotycki Schlangenhaus (pol. Dom Węży) (1794–1795), oranżeria (1771–1881), ruiny rzymskiego łuku tryumfalnego[19].
	Pałac Großkühnau	1780	Pałac zbudowany dla księcia Alberta z Anhaltu-Dessau[20], otoczony 77,5-hektarowym parkiem Kühnau rozciągającym się wzdłuż południowego brzegu Jeziora Kühnau[1]. Na terenie parku znajduje się winnica z niewielkim pałacem na wzgórzu (niem. Weinbergschlösschen), warzywnik oraz pierwszy na terenie Niemiec kościół w stylu neoromańskim i bizantyjskim[20].
	Park leśny Sieglitzer Berg	1777	Park leśny (25.1ha) na stokach wzgórza w zakolu Łaby na zachód od Vockerode[1]. Niewielki dom w stylu klasycystycznym według projektu Erdmannsdorffa na wzór rzymskiej świątyni tzw. Solitude, gdzie książę prowadził negocjacje dyplomatyczne, nie zachował się do naszych czasów[21].

Zobacz też

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Magazin der Deutschen Stiftung Denkmalschutz: Der grüne Lord von Wörlitz... und sein Park voller Weltwunder. www.monumente-online.de. [dostęp 2010-06-30]. (niem.).