Okaleczanie żeńskich narządów płciowych

Materiały wykorzystywane do nauczania ludności w Burkina Faso na temat FGM

Efekt infibulacji, czyli okaleczenia żeńskich narządów płciowych (FGM) typu IIIb

Okaleczanie żeńskich narządów płciowych^[1][2][3] (ang. female genital mutilation, FGM), potocznie obrzezanie kobiet lub wyrzezanie^[4] – rytualne nacinanie lub usuwanie niektórych lub wszystkich części zewnętrznych żeńskich narządów płciowych^[5][1][6]. Praktyka ta spotykana jest w Afryce, Azji i na Bliskim Wschodzie. UNICEF oszacował w 2016 roku, że 200 milionów kobiet żyjących obecnie w 30 krajach – 27 państw afrykańskich, Indonezji, irackiego Kurdystanu i Jemenu – poddało się tym zabiegom.

Zazwyczaj przeprowadzane są przez tradycyjnego obrzezacza przy użyciu ostrza. W połowie krajów, dla których dostępne są dane statystyczne, większość dziewczynek poddaje się obrzezaniu przed ukończeniem piątego roku życia. Procedury różnią się w zależności od kraju lub grupy etnicznej. Obejmują w szczególności usunięcie żołędzia łechtaczki (klitoridektomia) i warg sromowych mniejszych^[4], ale także inne uszkodzenia żeńskich narządów płciowych z przyczyn niemedycznych^[7]. W skrajnych przypadkach okaleczanie żeńskich narządów płciowych polega na usunięciu łechtaczki, warg sromowych i skóry ze ścianek pochwy oraz zaszyciu, co najmniej częściowym, samego wejścia do pochwy. Pozostawiony niewielki otwór umożliwia jedynie wydostawanie się moczu i krwi menstruacyjnej. Ten zabieg, nazywany infibulacją, jest też określany według metodologii WHO jako FGM „trzeciego typu”^[8][9].

Praktyka ta jest zakorzeniona w nierówności płci, próbach kontrolowania seksualności kobiet oraz ideach dotyczących czystości, skromności i piękna. Najczęściej inicjują ją i wykonują kobiety, które widzą w tym powód do dumy i obawiają się, że zaniechanie zabiegu u swoich córek i wnuczek narazi je na wykluczenie społeczne. Niekorzystne skutki zdrowotne zależą od rodzaju zabiegu; mogą to być nawracające infekcje, trudności w oddawaniu moczu i stolca, przewlekły ból, powstawanie cyst, niemożność zajścia w ciążę, komplikacje podczas porodu, śmiertelne wykrwawienia^[10]. Nie są znane żadne korzyści zdrowotne.

Według wspólnego oświadczenia UNFPA, UNICEF, Międzynarodowego Stowarzyszenia Położnych (ICM) oraz Międzynarodowej Federacji Ginekologów i Położników (FIGO), które apelowały o mobilizację działań przeciwko FGM skierowany do pracowników służby zdrowia na całym świecie: „wycinanie zewnętrznych kobiecych narządów płciowych (Female genital mutilation, FGM) jest pogwałceniem praw człowieka, wpływa na zdrowie i okalecza 3 miliony dziewcząt rocznie”^[6][11]. Procedury te są nielegalne w wielu krajach^[12][13].

Terminologia

Do lat 80. FGM było szeroko znane jako obrzezanie kobiet, co sugerowało równoważność dotkliwości z obrzezaniem mężczyzn^[14]. Począwszy od 1929 r. Kenijska Rada Misyjna, na wzór Marion Scott Stevenson, Kościoła Misjonarzy w Szkocji, określała to mianem okaleczenia seksualnego kobiet^[15]. Odnoszenie się do tej praktyki jako okaleczania nasiliło się w latach 70.^[11]. W 1975 roku Rose Oldfield Hayes, amerykańska antropolog, użyła terminu okaleczanie żeńskich narządów płciowych w tytule artykułu opublikowanym w American Ethnologist^[16], a cztery lata później Fran Hosken, austriacko-amerykańska pisarka feministyczna nazwała to okaleczaniem w swoim wpływowym The Hosken Report: Okaleczanie seksualne i narządów płciowych kobiet^[17]. Międzyafrykański Komitet ds. Tradycyjnych Praktyk Dotyczących Zdrowia Kobiet i Dzieci (ang. Inter-African Committee on Traditional Practices Affecting the Health of Women and Children) zaczął nazywać je okaleczaniem żeńskich narządów płciowych w 1990 roku, a Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) poszła ich śladem w 1991 roku^[18].

W krajach, w których „FGM” jest powszechne, wiele wariantów praktyki znajduje odzwierciedlenie w dziesiątkach terminów, często nawiązujących do oczyszczania^[18]. W języku Bambara, używanym głównie w Mali, jest ono znane jako bolokoli („mycie rąk”), a w języku Igbo we wschodniej Nigerii jako isa aru lub iwu aru („wziąć swoją kąpiel”)^[19].

Klasyfikacja

Graficzne przedstawienie różnych metod okaleczania żeńskich narządów płciowych

Procedury te różnią się znacznie w zależności od pochodzenia etnicznego i indywidualnych praktykujących. Podczas badania przeprowadzonego w 1998 roku w Nigrze kobiety odpowiedziały ponad 50 różnymi terminami, kiedy zapytano je, co im zrobiono^[18]. Problemy z tłumaczeniem są spotęgowane przez dezorientację kobiet co do tego, jakiego rodzaju okaleczeń narządów płciowych doświadczyły, a nawet czy doświadczyły ich^[20].

Typy^[9][18][21]

Typ I: częściowe lub całkowite usunięcie łechtaczki i/lub napletka łechtaczki. Podtyp Ia dotyczy usunięcia tylko napletka łechtaczki, jednak bardziej powszechny jest podtyp Ib, czyli usunięcie żołędzi i napletka łechtaczki.

Typ II: polega na całkowitym lub częściowym usunięciu warg sromowych wewnętrznych, z lub bez usunięcia żołędzi łechtaczki i warg zewnętrznych. Typ IIa polega na usunięciu warg sromowych wewnętrznych; Typ IIb, usunięciu łechtaczki i warg sromowych wewnętrznych; oraz Typ IIc, usunięciu łechtaczki, warg sromowych wewnętrznych i zewnętrznych.

Typ III: (infibulacja) polega na usunięciu zewnętrznych narządów płciowych i scaleniu ran. Pojedynczy otwór o średnicy 2-3 mm pozostaje na przepływ moczu i płynów menstruacyjnych.

Typ IV: inne krzywdzące procedury dla żeńskich narządów płciowych stosowane w celach pozamedycznych, w tym nakłuwanie, przekłuwanie, nacinanie, skrobanie i kauteryzacja. Obejmuje to wyszczypywanie łechtaczki (symboliczne obrzezanie), przypalanie lub naznaczanie narządów płciowych oraz wprowadzanie substancji do pochwy w celu jej zwężenia.

Występowanie

Zwyczaj ten praktykowany ze względów religijnych lub estetycznych w Egipcie^[22] oraz wśród niektórych ludów afrykańskich, a także wśród irackich Kurdów i część ludności Jemenu^[23][24]. FGM to także niemający nic wspólnego z religią^[25][26] obyczaj występujący wśród wielu ludów Afryki, Ameryki Południowej, państw Azji Południowo-Wschodniej z regionu Jawy, Borneo, Nowej Gwinei i Australii oraz wysp Pacyfiku^[27]. Wiadomo, że występował jeszcze przed pojawieniem się islamu i chrześcijaństwa. Według Herodota (Dzieje 2,37) w Egipcie w czasach mu współczesnych: członki wstydliwe obrzezują z powodów higienicznych (ἰδοῖα περιτάμνονται καθαρειότητος εἵνεκεν), brak wyraźnej wzmianki o kobietach^[28]. W I wieku p.n.e. wspomniał o tym zwyczaju Strabon (Geografia 17,2,5): Innym szczególnym zwyczajem Egipcjan [...] jest obrzezywanie chłopców oraz wycinanie [łechtaczki] u dziewcząt (παιδία καὶ τὸ περιτέμνειν καὶ τὰ θήλεα ἐκτέμνειν)^[26].

FGM w różnych regionach Afryki około 2000 r.

Według stanu wiedzy z 2013 „obrzezanie” kobiet odnotowano w 28 państwach afrykańskich oraz kilku w Azji na Bliskim Wschodzie^[26]. Rytualne usuwanie łechtaczek metodą zabiegów chirurgicznych jest stosowane głównie w Afryce Środkowej oraz do niedawna praktykowane legalnie w Egipcie (co rzekomo wiąże się z tradycją faraońską). Obecnie wykonywanie takiego zabiegu jest w Egipcie prawnie zakazane^[29]. Do niedawna sądzono, że obrzezanie kobiet nie występuje poza kontynentem afrykańskim, jednak najnowsze badania wykazały, że praktyka ta jest rozpowszechniona również w Kurdystanie i wśród ludności kurdyjskiej w ogóle (Irak, Turcja, Syria, Iran), a także w Jordanii, Arabii Saudyjskiej, Jemenie, Omanie, Katarze, Zjednoczonych Emiratach Arabskich i Bahrajnie oraz w Malezji, Pakistanie, Afganistanie, Brunei, na Malediwach, na Filipinach, w Indonezji i w muzułmańskich społecznościach w Indiach^{[30][31][32][33][34][35][36][37][25]}.

Odsetek obrzezanych kobiet w zależności od kraju przedstawiono w sekcji Dane liczbowe. Dane zbierane przez UNICEF i publikowane w raportach (w tabeli przedstawiono wersję z lutego 2018) pochodzą z różnych lat, w zależności od państwa^[38].

Wbrew popularnemu przekonaniu, jakoby była to praktyka charakterystyczna tylko dla muzułmanów, obrzezanie kobiet przeprowadzają również chrześcijanie oraz etiopska mniejszość judaistyczna (Felaszowie). W żadnej ze świętych ksiąg islamu, chrześcijaństwa i judaizmu nie ma wzmianki o tej praktyce^[25][26]. Według danych z 2013 w niektórych państwach (Nigeria, Tanzania, Niger) obrzezanie kobiet częściej występuje u grup chrześcijan^[26].

Dane liczbowe

Tendencja spadkowa

Odsetek grupy osób w wieku 15-49 lat, które poddano okaleczeniu narządów płciowych w 29 krajach, których dane dostępne były w 2016 r.^[39]

I w wieku 0-14 lat.^[39]

Na świecie żyje co najmniej 200 mln „obrzezanych” kobiet. Poniższa tabela przedstawia dane zagregowane przez UNICEF dla kobiet w wieku 15–49 lat^[38].

Znaczenie i pochodzenie

W niektórych społecznościach obrzezanie stanowi okrutny element ceremonii rytualnej i jest uważany za wskaźnik przejścia młodych dziewcząt w wiek dorosły. Ogólne wierzenie dostrzega w obrzezaniu sposób na kontrolowanie seksualności kobiet, gdyż głównie gwarantuje ono dochowanie dziewictwa do ślubu, ma również chronić przed „niemoralnymi” zachowaniami. W przypadku dodatkowego zaszycia (infibulacji) ma, według przekonań osób praktykujących te zabiegi, zapewnić dziewczynie piękno wyrażone w gładkości jej okolic intymnych, jaką zyskuje po zabiegu. Obrzezanie ma również na celu pozbycie się łechtaczki jako zbędnej, „męskiej” części kobiety^[25].

Obrzezanie kobiet w porównaniu do obrzezania mężczyzn w mniejszym stopniu wiąże się z czynnikami religijnymi^[40].

Wiek dziewcząt w momencie obrzezania jest zmienny, mogą to być zarówno niemowlęta, jak i dzieci, nastolatki czy dorosłe osoby^[41][42]; przykładowo w Burkina Faso zwykle (dane z 2011) wiek obrzezanych dziewcząt wynosił od 1 do 9 lat^[42].

Obrzezanie jest powszechnie praktykowane w Afryce. Na mniejszą skalę zabiegi są wykonywane również w Azji, Azji Mniejszej, na Półwyspie Arabskim^[23], w Australii i w Ameryce Łacińskiej. Przypadki obrzezania coraz częściej można spotkać w krajach rozwiniętych^{[43][44][45][25]}, w środowiskach imigrantów żyjących w krajach bez tradycji obrzezania^[25][42][41]. W Stanach Zjednoczonych liczba dziewcząt, które przeszły obrzezanie w latach 1990–2012 zwiększyła się ponad trzykrotnie^[44].

Krytyka i przeciwdziałanie

Kampania przeciwko okaleczaniu żeńskich narządów płciowych – znak drogowy w pobliżu Kapchorwy w Ugandzie.

W przeciwieństwie do obrzezania mężczyzn (które skutkuje pewnymi korzyściami, jak zmniejszenie ryzyka zakażenia wirusem HIV), obrzezanie kobiet jest uznawane przez wiele środowisk i organizacji za pogwałcenie praw człowieka. Skutkować może przewlekłym bólem, infekcją, zespołem stresu pourazowego, pozbawieniem przyjemności z praktyk seksualnych oraz dodatkowego ryzyka przy porodzie, jak intensywniejsze, niż normalne krwawienie po porodzie czy konieczność przeprowadzenia cesarskiego cięcia^[25]. Ryzyko wiąże się również z rozpoczęciem praktyk seksualnych ze względu na ryzyko rozszarpania zaszytej tkanki i infekcji oraz obrzęku limfatycznego pochwy^[41]. Organizacje zajmujące się prawami człowieka uważają praktykę obrzezania kobiet za niedozwolone formy modyfikacji fizycznej integralności osoby, tym bardziej, że są one często wykonywane na zbyt młodych i bezbronnych kobietach, które nie są w stanie wyrażać na nie świadomej zgody^[25].

Obrzezanie kobiet jest nielegalne w większości krajów świata^[46][47]. Znanymi przeciwniczkami obrzezania kobiet są: aktywistka somalijskiego pochodzenia Ayaan Hirsi Ali, somalijska modelka i pisarka Waris Dirie oraz malijska wokalistka i modelka Inna Modja^[48].

Deklaracja o eliminacji przemocy wobec kobiet (1993) potępia okaleczanie żeńskich narządów płciowych (female genital mutilation) w art. 2a.

Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej w art. 38 zobowiązuje strony do zakazu wszelkiego okaleczania całości lub części warg sromowych większych, warg sromowych mniejszych lub łechtaczki, a także zachęcania lub zmuszania do poddania się takim zabiegom.

Do wprowadzenia i przestrzegania stosownych zakazów wzywają Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet^[49] i Komitet Praw Człowieka^[50].

Kodeks karny (1997) w art. 156 za spowodowanie trwałego okaleczenia grozi pozbawieniem wolności od 3 do 15 lat, a jeśli wynikiem okaleczenia była śmierć – kara od lat 5 do 15 lat, lub 25 lat pozbawienia wolności albo dożywotnie pozbawienie wolności. W 2017 roku Czesław Kłak w Przeglądzie Więziennictwa Polskiego zaprezentował projekt nowelizacji polskiego kodeksu karnego rozszerzający zakres penalizacji o „okaleczenie żeńskich narządów płciowych”, które definiuje jako „doprowadzenie przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem do poddania się czynnościom okaleczającym żeńskie narządy płciowe oraz handel ludźmi w celu przeprowadzenia czynności okaleczających żeńskie narządy płciowe”^[51].

Historia

Klitoridektomia wykonywana była przy próbach zmiany orientacji seksualnej lesbijek^[52][53]. Do lat 40. XX wieku próbowano również klitoridektomią leczyć padaczkę, szaleństwo, masturbację i histerię^[41].

Zobacz też

• Międzynarodowy Dzień Zerowej Tolerancji dla Okaleczania Żeńskich Narządów Płciowych

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Narzędzia i techniki stosowane podczas obrzezania kobiet i mężczyzn (ang.)
• Mapka przedstawiająca tereny w Afryce, gdzie dokonuje się obrzezania kobiet (procentowo). afrol.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-02)]. (ang.)
• Female Genital Mutilation (FGM) in Africa, The Middle East & Far East (ang.)
• Czym jest FGM ?, DesertFlowerFoundation.org [dostęp 2019-11-09] .