Okolicznik celu

Okolicznik celu - część zdania - rodzaj okolicznika, wskazującego cel, w jakim wykonywana jest określona czynność. Odpowiada na pytania: "na co", "po co", "w jakim celu"^[1] .

Konstrukcje tworzące okolicznik celu

Konstrukcje tworzące okolicznik celu to:

• do + dopełniacz (z nazwą stanu lub czynności) np. Zawiozę garnitur do suszenia.
• dla + dopełniacz np. Marian walczył wyłącznie dla potęgi.
• ku + celownik np. Henryk Sienkiewicz pisał ku pokrzepieniu serc.
• po + biernik (w znaczeniu "aby coś dostać, zabrać") np. Idzie Sławomira po mleko.
• na + biernik (w znaczeniu "aby w czymś uczestniczyć", można tę konstrukcję interpretować jako okolicznik allatywny miejsca) np. Jedziemy na urlop !
• za + narzędnik (konstrukcja uważana za niepoprawną) np. Wielu Polaków chodzi za pracą.
• z + narzędnik np. Chętnie przychodzę do pani z pomocą.
• czasownik ruchu + bezokolicznik (bezokolicznik przypomina orzeczenie zdania podrzędnego celu) np. Przyjechałem jeść.
• czasownik ruchu + aby (by, żeby, iżby, ażeby) + bezokolicznik (konstrukcja poprawna jedynie, gdy w zdaniu użyto już innych okoliczników w innym znaczeniu) np. Pójdę tam, by zobaczyć, czy Maria skończyła.

Konstrukcja tworząca okolicznik celu z mianownikiem, miejscownikiem lub wołaczem jest niemożliwa.

Zdanie podrzędnie złożone okolicznikowe celu

Zdaniem podrzędnie złożonym okolicznikowym celu takim nazywamy zdanie, w którym okolicznik celu zdania nadrzędnego został zastąpiony przez zdanie podrzędne (celowe). Zdanie podrzędne mówi o celu wykonania określonej czynności wyrażonej w zdaniu nadrzędnym. Pytanie stawiane przez zdanie nadrzędne zdaniu podrzędnemu w tym rodzaju zdania to "po co", "na co", "w jakim celu".

Charakterystycznymi wskaźnikami zespolenia zdania celowego są:

• żeby np. Zrobiłam zadanie domowe, żeby nie otrzymać jedynki.
• aby np. Wyłączyłem sam radio, aby nie trzeba było błagać matki o pomoc.
• by np. Wojciech potrzebuje kawy, by nie zasnąć.
• iżby np. Zrobię to, iżby nie było problemów.
• ażeby np. Ażeby czuć się doskonałym, złamałem ten zapis.

Jeżeli podmiot w zdaniu podrzędnym i nadrzędnym jest identyczny, to orzeczenie może być określone w zdaniu celowym bezokolicznikiem (mogą wtedy wystąpić także wskaźniki zespolenia "byle" i "byle tylko") lub formą osobową. W przypadku niezgodności podmiotów stosuje się wyłącznie formę osobową. Bezokolicznik może być także zastosowany w zdaniu celowym, gdy zdanie jest bezpodmiotowe np.

• Poszedłem do lasu, żeby nazbierać jagód. (podmioty identyczne, forma bezokolicznikowa)
• Biegłem co sił, byle zdążyć przed deszczem do domu. (podmioty identyczne, forma bezokolicznikowa ze spójnikiem "byle")
• Nie zapomnij nastawić budzika, żebyś nie zaspał w nocy. (podmioty identyczne, forma osobowa)
• Posłałem córkę do ciotki, żeby zrobiła ciasto. (podmioty różne, forma osobowa)
• Trzeba mieć cierpliwość, żeby wychowywać dziecko. (zdanie bezpodmiotowe, forma bezokolicznikowa).

Spójnik oddzielający zdanie podrzędne od nadrzędnego możemy opuścić po czasownikach ruchu (wtedy zdanie traktowane jest zazwyczaj jako pojedyncze):

• Przyszliśmy, żeby pograć w tenisa. → Przyszliśmy pograć w tenisa.
• Czy przyjechaliście, żeby się z nami kłócić ? → Czy przyjechaliście się z nami kłócić ?

Przykłady zdań

• Postanowiłem bardziej oszczędzać (zdanie nadrzędne 1 stawia pytanie "po co"), aby mieć pieniądze na wyjazd.

• Żeby się trochę opalić (zdanie nadrzędne 2 stawia pytanie "w jakim celu"), dziewczyny pojechały nad morze.

Przypisy

Bibliografia

• Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego - zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977. ISBN 83-214-0923-7.

• Zenon Klemensiewicz: Zarys składni polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1953.