Okręg Radomski POW

Okręg Radomski (VII) Polskiej Organizacji Wojskowej – działający w latach 1915-1918 jeden z okręgów Polskiej Organizacji Wojskowej z siedzibą w Radomiu.

Historia

Przeciwko Rosjanom

Organizacja POW w Radomiu powstała z połączenia miejscowych organizacji Związku Strzeleckiego (dowódca Franciszek Bilek) i Polskich Drużyn Strzeleckich (dowódca Stanisław Banderski) w sierpnia 1914 r. Jej pierwszym komendantem był inżynier Franciszek Bilek[1]. Od listopada 1914 roku POW w Radomiu kierował Karol Rybasiewicz, ps. "Wilczyński", od stycznia 1915 jako komendant okręgu[2]. Od lutego 1915 na terenie okręgu działał oddział lotny POW pod dowództwem Stanisława Jareckiego. Z akcji przeprowadzonych przez niego można wymienić zniszczenie list poborowych do armii rosyjskiej w Radomiu i nieudaną akcję wysadzenia rosyjskich okopów pod Janowcem[3]. Praca organizacyjna okręgu koncentrowała się w Polskim Komitecie Pomocy Sanitarnej, w którym schronienie znaleźli emisariusze legionowi i działacze niepodległościowi[4]. Po zajęciu Radomia przez wojska państw centralnych - organizacja POW zmobilizowała dotychczasowych członków i sympatyków przekazując ich do I Brygady LP[1]. W sumie udało się wówczas wystawić 3 oddziały liczące w sumie 90 ochotników: pluton piechoty pod dowództwem Karola Rybasiewicza (30 ludzi), pluton piechoty pod dowództwem Zygmunta Bończy-Karwackiego (36 ludzi) i oddział konny Henryka Świderskiego (24 ludzi)[4].

Przeciwko okupantom austro-węgierskim

W związku z mobilizacją do Legionów Polskich zaistniała konieczność reorganizacji struktur POW w Radomiu. Na czele okręgu stanął wówczas Stanisław Hempel ps. "Waligóra", który swoją energię skoncentrował na odbudowie struktur organizacyjnych, w rezultacie w drugiej połowie 1915 liczyła ona powtórnie 30 ludzi podzielonych na 3 plutony[2]. Rozkazem nr 3 Komendy Naczelnej do Komend Okręgowych i Miejscowych z końca 1915 Okręg Radomski POW otrzymał nazwę VII Okręg POW. Numeracja ta i rezygnacja z nazw geograficznych miała służyć lepszej konspiracji. Okręg obejmował swoim zasięgiem cały teren dawnej guberni radomskiej[3]. Po przybyciu w listopadzie 1915 do Radomia Ignacego Boernera przejął on kierownictwo okręgu. Rozszerzono wówczas zasięg oddziaływania POW na okolice Kozienic i Zwolenia. Działania na rzecz rozbudowy struktur POW w okręgu wydatnie wsparły ugrupowania lewicy niepodległościowej skupione w Wydziale Narodowym Radomskim będącym regionalną strukturą Komitetu Naczelnego Zjednoczonych Stronnictw Niepodległościowych a potem Centralnego Komitetu Narodowego[1]. Głównymi jednak organizatorami struktur okręgu POW okazali się jego następcy komendant okręgu Stefan Kirtiklis ps. "Sewer" i jego zastępca Stanisław Cyrański ps. "Starżą"[3]. Powołano wówczas struktury obwodowe najpierw w Radomiu i Sandomierzu, a następnie w pierwszej połowie 1916 w Kozienicach, Opatowie - Ostrowcu Św., Końskich, Starachowicach - Iłży, Janowcu i Białobrzegach[2]. Zorganizowano wówczas także struktury okręgowe: referat polityczny, pocztę, kolportaż, wydział skarbowy[2]. W tym czasie powstały też pierwsze szkoły wojskowe, w tym szkoła podoficerska POW w Radomiu[2]. Ten rozwój organizacji postępował także w okresie kierowania okręgiem przez następnego komendanta okręgu jakim był Tadeusz Puszczyński ps. "Konrad". W latach 1916-1917 w ramach okręgu działały następujące obwody: nr 1 – Radom, nr 2 - Kozienice, nr 3 – Opatów, nr 4 – Ostrowiec Świętokrzyski, nr 5 – Końskie, nr 6 – Sandomierz, nr 7 - Opoczno, nr 8 - Iłża, nr 9 - Białobrzegi. Jawną emanacją POW w okręgu stało się wówczas założone w lutym 1917 Towarzystwo Strzelecko-Sportowe Piechur", początkowo w Radomiu a następnie we wszystkich obwodach[2]. W dniach 26-27 maja 1917 odbyły się ćwiczenia polowe w okolicach Suchedniowa zorganizowane przez komendę okręgu. W październiku 1917 okręg radomski POW liczył już 1604 członków[1]. Ostatnim komendantem okręgu był Józef Marjański ps. "Marski" który utworzył przy komendzie okręgu VII - oddział lotny, który przeprowadził kilka akcji wymierzonych przeciwko okupantom austro-węgierskim, m.in. napad na kasjera tartaku w Suchedniowie oraz słynną akcję na pociąg austriacki pod Bąkowcem (tzw. Eks Bąkowiecki)[5][6].

W pierwszych dniach listopada 1918 nastąpiło rozbrojenie oddziałów okupacyjnych przez oddziały POW wspierane przez Pogotowie Bojowe PPS[7][8][9]. Dokonano także mobilizacji członków organizacji do organizującego się Wojska Polskiego. Do 18 grudnia 1918 z okręgu w sumie zmobilizowano 2 372 ludzi z szeregów POW, w tym 120 z Radomia, 317 z Sandomierza, 356 z Ostrowca, 500 z Opatowa, 92 z Kozienic, 400 z Końskich, 100 z Opoczna, 160 z Iłży, 197 z Białobrzegów i 130 ze Skarżyska[2]. Na bazie kadry radomskiej POW w listopadzie 1918 sformowano 24 Pułk Piechoty[10].

Komendanci

Przypisy

  1. ↑ a b c d Jerzy Z. Pająk, O rząd i armię. Centralny Komitet Narodowy (1915–1917), Kielce 2003, s. 333-339
  2. ↑ a b c d e f g Raporty Polskiej Organizacji Wojskowej. Okręg Kielecki i Radomski 1915-1918,, oprac. Jerzy Z. Pająk, Przemysław Wzorek, Kielce 2006,
  3. ↑ a b c Jerzy Bartkowski, Radomski Okręg POW, "Żołnierz Legionów i POW", nr 3 z 1938, s. 62-72
  4. ↑ a b Witold Dąbkowski, Radom pod okupacją austriacką 1915-1918, "Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego", 1978, T. 15, z. 1, s. 19-33 Radomska Biblioteka Cyfrowa - wersja elektroniczna
  5. ↑ Adam Rudnicki, Eks-Bąkowski, w: Polska Organizacja Wojskowa. Szkice i Wspomnienia, red. Wacław Lipiński i Julian Stachiewicz, Warszawa 1930, s. 105
  6. ↑ Napad na ekspres, czyli Dziki Zachód pod Bąkowcem, "Gazeta Wyborcza" Radom 01.10.2021 - wersja elektroniczna
  7. ↑ Piotr A. Tusiński, Republika Radomska w listopadzie 1918 roku, Radom 2018, s. 73–74.
  8. ↑ Witold Dąbkowski, Odzyskanie niepodległości w Radomiu 2 listopada 1918 roku, "Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego", 1978, T. 15, z. 1, s. 34-48 Radomska Biblioteka Cyfrowa - wersja elektroniczna
  9. ↑ Artur Leinwand, Milicja Ludowa na ZiemiRadomskiej 1918-1919, Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego, 1978, T. 15, z. 1, s. 49-54 Radomska Biblioteka Cyfrowa - wersja elektroniczna
  10. ↑ Józef Pałac: Zarys historji wojennej 24-go pułku piechoty. Warszawa 1930,
  11. ↑ Jerzy Z. Pająk, Bilek Franciszek (?), Świętokrzyski Słownik Biograficzny, t. 2 pod red. Jerzego Szczepańskiego, Kielce 2009, s. 55
  12. ↑ Wiktor Krzysztof Cygan, Oficerowie Legionów Polskich 1914-1917. Słownik biograficzny, t. 4 Warszawa 2007
  13. ↑ Przemysław Wzorek[[Jerzy Zbigniew Pająk|]], Rybasiewicz Karol (1891-1916), Świętokrzyski Słownik Biograficzny, t. 2 pod red. Jerzego Szczepańskiego, Kielce 2009, s. 416
  14. ↑ Witold Dąbkowski, Stanisław Hempel (1882-1961), w: Znani i nieznani Ziemi Radomskiej, t. 1, pod red. Czesława Tadeusza Zwolskiego, Radom 1980, s. 59-61
  15. ↑ Jerzy Z. Pająk, Hempel Stanisław (1882-1961), Świętokrzyski Słownik Biograficzny, t. 2 pod red. Jerzego Szczepańskiego, Kielce 2009, s. 182-183
  16. ↑ Jan Boniecki, Ignacy Boerner (1875-1933), w: Znani i nieznani Ziemi Radomskiej, t. 2, pod red. Czesława Tadeusza Zwolskiego, Radom 1988, s. 19-20
  17. ↑ Jerzy Pająk, Boerner Ignacy (1875-1933), Świętokrzyski Słownik Biograficzny, t. 2 pod red. Jerzego Szczepańskiego, Kielce 2009, s. 59-61
  18. ↑ Jerzy Z. Pająk, Kirtiklis Stefan Seweryn (1890-1951), Świętokrzyski Słownik Biograficzny, t. 2 pod red. Jerzego Szczepańskiego, Kielce 2009, s. 226
  19. ↑ Jerzy Z. Pająk, Puszczyński Tadeusz (1895-1939), Świętokrzyski Słownik Biograficzny, t. 2 pod red. Jerzego Szczepańskiego, Kielce 2009, s. 390-391
  20. ↑ Jan Boniecki, Mariański Józef, w: Znani i nieznani Ziemi Radomskiej, t. 2, pod red. Czesława Tadeusza Zwolskiego, Radom 1988, s. 148-149
  21. ↑ Przemysław Wzorek[[Jerzy Zbigniew Pająk|]], Marjański Józef Bronisław (1892-1920), Świętokrzyski Słownik Biograficzny, t. 2 pod red. Jerzego Szczepańskiego, Kielce 2009, s. 416

Bibliografia

  • Jerzy Z. Pająk, O rząd i armię. Centralny Komitet Narodowy (1915–1917), Kielce 2003, s. 333-339
  • Raporty Polskiej Organizacji Wojskowej. Okręg Kielecki i Radomski 1915-1918,, oprac. Jerzy Z. Pająk, Przemysław Wzorek, Kielce 2006,
  • Witold Dąbkowski, Radom pod okupacją austriacką 1915-1918, "Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego", 1978, T. 15, z. 1, s. 19-33 Radomska Biblioteka Cyfrowa - wersja elektroniczna
  • Jerzy Bartkowski, Radomski Okręg POW, "Żołnierz Legionów i POW", nr 3 z 1938, s. 62-72