Okręgi wyborcze do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej

Okręgi wyborcze do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej – okręgi wyborcze utworzone na terytorium Polski w celu przeprowadzenia wyborów powszechnych do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (izby wyższej parlamentu). Od 2011 liczbę i kształt okręgów reguluje Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy^[1]. Wszystkie okręgi wyborcze są jednomandatowe, zatem w 100 okręgach wyborczych wybiera się łącznie 100 senatorów. Nad prawidłowym przeprowadzaniem wyborów czuwają okręgowe komisje wyborcze odpowiednie dla właściwych terytorialnie okręgów wyborczych do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (izby niższej parlamentu).

Zasady tworzenia okręgów

Okręgi wyborcze do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej obejmują obszar całości lub części województwa, przy czym ich granice nie mogą naruszać granic okręgów wyborczych do Sejmu, zaś miasta liczące powyżej 500 000 mieszkańców mogą być dzielone na kilka okręgów. Ustaleniu podziału terytorium kraju na okręgi wyborcze i liczby wybieranych w nich senatorów służy norma przedstawicielstwa – iloraz liczby ludności Polski przez 100 (na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej z 4 sierpnia 2011 wynosiła ona 377 813 mieszkańców)^[2], przy czym liczba mieszkańców w okręgu nie może być wyższa lub równa dwukrotności normy przedstawicielstwa oraz nie może być niższa niż połowa normy przedstawicielstwa. W województwie wybiera się senatorów w liczbie nie mniejszej niż liczba całkowita będąca ilorazem liczby mieszkańców województwa i normy przedstawicielstwa, a nie większej niż ta liczba całkowita powiększona o jeden.

Na terenie gmin wchodzących w skład poszczególnych okręgów wyborczych tworzone są obwody głosowania. Ponadto tworzone mogą być obwody dla:

• obywateli polskich przebywających poza granicami kraju (siedziby odpowiednich komisji obwodowych określa minister spraw zagranicznych); przynależą one do okręgu wyborczego nr 44 (odpowiedniego dla Warszawy-Śródmieścia);
• wyborców przebywających na polskich statkach morskich, które znajdują się w podróży w okresie obejmującym dzień wyborów, jeżeli przebywa na nich co najmniej 15 wyborców (tworzy je minister infrastruktury); przynależą one do okręgu wyborczego nr 44.

Państwowa Komisja Wyborcza ma prawo przedkładania Sejmowi wniosków dotyczących propozycji zmian w podziale Polski na okręgi wyborcze, jeżeli konieczność taka wynika ze zmian w zasadniczym podziale terytorialnym państwa lub ze zmiany liczby mieszkańców w okręgu wyborczym lub w kraju. Dokonywanie zmian granic powiatów pociągających za sobą zmiany granic okręgów wyborczych jest zakazane w okresie 12 miesięcy poprzedzających upływ kadencji Sejmu i Senatu oraz po skróceniu kadencji Sejmu i Senatu. Zmian w podziale na okręgi wyborcze można dokonać nie później niż na 3 miesiące przed dniem upływu terminu zarządzenia wyborów do Sejmu i Senatu.

Ustalenie wyniku wyborów w okręgach

Mandat senatorski w danym okręgu otrzymuje kandydat, który otrzymał największą liczbę głosów ważnych (większość względna), przy czym każdy komitet może wystawić wyłącznie jednego kandydata. Jeżeli dwóch lub więcej kandydatów otrzymało równą liczbę głosów, o pierwszeństwie rozstrzyga większa liczba obwodów głosowania, w których jeden z kandydatów uzyskał więcej głosów, a przy dalszej równości, przeprowadzane jest przez przewodniczącego okręgowej komisji wyborczej losowanie. Jeżeli zostanie zarejestrowany tylko jeden kandydat, uważa się tego kandydata za wybranego, jeżeli w głosowaniu otrzymał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów (wybiera się między opcjami „tak” i „nie”).

Wybory uzupełniające

W razie utraty mandatu przez senatora Prezydent RP zarządza przeprowadzenie wyborów uzupełniających w okręgu, z którego został on wybrany, w ciągu 3 miesięcy od dnia stwierdzenia wygaśnięcia mandatu senatora. Wyborów uzupełniających nie przeprowadza się w okresie 6 miesięcy przed dniem, w którym upływa termin zarządzenia wyborów do Sejmu.

Wygaśnięcie mandatu senatora niezwłocznie stwierdza Marszałek Senatu w formie obwieszczenia w następujących wypadkach:

1. śmierci senatora,
2. utraty prawa wybieralności lub nieposiadania go w dniu wyborów,
3. pozbawienia mandatu prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu,
4. zrzeczenia się mandatu (w tym przez odmowę złożenia ślubowania),
5. zajmowania w dniu wyborów lub powołania w toku kadencji na stanowisko lub powierzenia funkcji, których nie można łączyć z mandatem senatora,
6. wyboru w toku kadencji na posła do Parlamentu Europejskiego.

Wykaz okręgów

Według danych Państwowej Komisji Wyborczej z 9 października 2011^[2] najwięcej mieszkańców – 643 133 – zamieszkiwało obszar okręgu wyborczego nr 30 (największe miasto – Oświęcim), a najmniej mieszkańców – 216 436 – zamieszkiwało teren okręgu nr 61 (Bielsk Podlaski).

W poszczególnych województwach wybiera się następującą liczbę senatorów:

• mazowieckie, śląskie – 13;
• wielkopolskie – 9;
• dolnośląskie, małopolskie – 8;
• łódzkie – 7;
• lubelskie, pomorskie – 6;
• kujawsko-pomorskie, podkarpackie – 5;
• warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie – 4;
• lubuskie, opolskie, podlaskie, świętokrzyskie – 3.

Wybory na podstawie poprzednich ordynacji

1922–1935

Pierwszym aktem prawnym dotyczącym wyborów do Senatu RP była ustawa z dnia 28 lipca 1922 r. – Ordynacja wyborcza do Senatu^[6], według której ustalono skład izby wyższej parlamentu w latach: 1922, 1928 i 1930. Jej zapisy nawiązywały do uchwalonej tego samego dnia ordynacji wyborczej do Sejmu. Czynne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom powyżej 30. roku życia mającym prawa wyborcze do Sejmu, bierne – osobom powyżej 40. roku życia. 93 senatorów wybierano z list okręgowych, 18 z list państwowych.

Okręgami wyborczymi były poszczególne województwa, w których obsadzano następującą liczbę mandatów:

• kieleckie, lwowskie – 9;
• łódzkie – 8;
• krakowskie, lubelskie, poznańskie, warszawskie – 7;
• tarnopolskie, wołyńskie – 5;
• m. st. Warszawa, białostockie, stanisławowskie, śląskie, wileńskie – 4;
• poleskie, pomorskie, nowogródzkie – 3.

Wyborcy oddawali jeden głos na listę zamkniętą (bez wyboru konkretnego kandydata). Mandaty rozdzielano systemem proporcjonalnym przy pomocy metody D’Hondta – między listy okręgowe na podstawie liczby głosów otrzymanych w danym okręgu, zaś między listy państwowe na podstawie liczby mandatów zdobytych z list okręgowych.

1935–1938

Ustawa z dnia 8 lipca 1935 r. – Ordynacja wyborcza do Senatu^[7], uchwalona na podstawie konstytucji kwietniowej, zniosła zasadę powszechności wyborów do tej izby. Trzecia część Senatu – 32 osoby – była powoływana bezpośrednio przez Prezydenta RP, pozostała – 64 senatorów – wyłaniana była w wyniku wyborów pośrednich dokonywanych przez wojewódzkie kolegia wyborcze. Według tych zasad wybrano senatorów w 1935 i 1938.

Delegatów do wojewódzkich kolegiów wyborczych wybierali obywatele z tytułu zasługi, wykształcenia lub zaufania (m.in. odznaczeni orderami państwowymi; absolwenci wybranych typów szkół; posiadający stopień oficerski; członkowie samorządów terytorialnych; osoby zajmujące wybrane stanowiska w samorządach oraz organizacjach gospodarczych i zawodowych) powyżej 30. roku życia posiadający prawa wyborcze do Sejmu. Bierne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom powyżej 40. roku życia posiadającym prawa wyborcze do Sejmu. Delegatów wybierano na zasadzie większości bezwzględnej (w ewentualnej III turze głosowania wystarczyła większość względna). Następnie tak wybrani członkowie wojewódzkich kolegiów wyborczych dokonywali wyboru senatorów spośród ustalonej przez komisję główną kolegium listy kandydatów.

Każdy z delegatów mógł oddać tyle głosów, ilu senatorów było wybieranych przez dane kolegium. W poszczególnych województwach obsadzano następującą liczbę mandatów:

• m. st. Warszawa, kieleckie, lwowskie – 6;
• łódzkie, warszawskie – 5;
• krakowskie, lubelskie, poznańskie, wołyńskie – 4;
• białostockie, śląskie, tarnopolskie, wileńskie – 3;
• nowogródzkie, poleskie, pomorskie, stanisławowskie – 2.

Senatorami zostawali kandydaci, którzy otrzymali głosy stosownej większości delegatów.

1989–2001

Wybory do nowo powołanego Senatu PRL w 1989 przeprowadzono na podstawie ordynacji wyborczej z 7 kwietnia 1989^[8], zaś wybory do Senatu RP w latach: 1991, 1993 i 1997 – na podstawie ordynacji z 10 maja 1991^[9]. Czynne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom powyżej 18. roku życia, bierne – powyżej 21. roku życia.

Okręgami wyborczymi były obszary poszczególnych województw, w których wybierano po 2 senatorów, a w katowickim i warszawskim – po 3.

Według ordynacji z 1989 uznawano, że wyborca oddaje głos na tych kandydatów, których nazwiska nie zostały skreślone na karcie do głosowania (nie więcej niż liczba obsadzanych w okręgu mandatów). Wybrani zostali kandydaci z kolejno największą liczbą oddanych głosów, przy czym każdy z nich musiał otrzymać więcej niż połowę głosów ważnych. Od 1991 mandaty obsadzano na zasadzie większości względnej, przy czym każdy głosujący miał prawo wyboru tylu kandydatów, ile miejsc obsadzano w tym okręgu (można było również wybrać mniejszą liczbę kandydatów).

2001–2011

Wybory do Senatu RP w latach: 2001, 2005 i 2007 przeprowadzono na podstawie ordynacji wyborczej z 12 kwietnia 2001^[10]. Głównymi różnicami między obecnymi a zniesionymi przepisami były: wielkość i kształt okręgów wyborczych oraz liczba mandatów w nich obsadzanych. Podobnie jak obecnie czynne prawo wyborcze posiadali obywatele powyżej 18. roku życia, zaś bierne powyżej 30. roku życia.

Według ustawy w poszczególnych okręgach wybierano od 2 do 4 senatorów, przy czym pokrywały się one z okręgami wyborczymi do Sejmu (z wyjątkiem okręgu nr 12, obejmującego obszar okręgów nr 12 i 13 do izby niższej). Mandaty obsadzano na zasadzie większości względnej, przy czym każdy głosujący miał prawo wyboru tylu kandydatów, ile miejsc obsadzano w tym okręgu (można było również wybrać mniejszą liczbę kandydatów).

Wykaz okręgów 2001–2011

Okręgi wyborcze do Senatu RP w latach 2001–2011

Według danych Państwowej Komisji Wyborczej z 19 października 2007^[11] (21 października tego roku odbyły się ostatnie wybory do Senatu na podstawie poprzedniej ordynacji) najwięcej mieszkańców – 1 753 921 – zamieszkiwało obszar okręgu wyborczego nr 12 z siedzibą w Krakowie. Najmniej mieszkańców – 603 700 – zamieszkiwało teren okręgu nr 26 (Częstochowa). Najwięcej osób przypadało na mandat w okręgu nr 40 (Szczecin) – 517 094, zaś najmniej w okręgu nr 26 (Częstochowa) – 301 850.

W poszczególnych województwach wybierano następującą liczbę senatorów:

• mazowieckie, śląskie – 13;
• wielkopolskie – 9;
• dolnośląskie, małopolskie – 8;
• łódzkie – 7;
• lubelskie, pomorskie – 6;
• kujawsko-pomorskie, podkarpackie – 5;
• warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie – 4;
• lubuskie, opolskie, podlaskie, świętokrzyskie – 3.

Uwagi:
M – liczba mandatów obsadzanych w okręgu.
LM – liczba ludności w okręgu według danych z 19 października 2007^[11].
LM:M – liczba ludności przypadająca na mandat w okręgu według danych z 19 października 2007^[11].

Zobacz też

• okręgi wyborcze do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej

Uwagi

Przypisy