Okultacja

Kilka minut przed zakryciem Jowisza przez Księżyc 16 czerwca 2005 (widziane z Nelson, Nowa Zelandia).

Okultacja (łac. occultatio, zakrycie) – zjawisko astronomiczne, widome przejście pobliskiego ciała niebieskiego przed innym ciałem niebieskim. W wyniku okultacji ciało znajdujące się dalej od obserwatora staje się na pewien czas niewidoczne dla niego.

Ze względu na swoiste położenie Ziemi w Układzie Słonecznym wyróżniamy przede wszystkim dwa typy okultacji: okultację słoneczną i okultację księżycową, czyli przejście odległego ciała niebieskiego za tarczą odpowiednio: słoneczną, bądź księżycową. Ze względu na znaczną jasność tarczy Słońca obserwacje okultacji słonecznych są trudne i możliwe tylko w niektórych zakresach fal elektromagnetycznych. Znacznie łatwiejsze są obserwacje zakryć i odkryć ciał niebieskich przez Księżyc, zwłaszcza zachodzące na nieoświetlonej krawędzi tarczy Księżyca. Obserwowane są również wzajemne zakrycia planet oraz zakrycia gwiazd przez planety i inne obiekty Układu Słonecznego, jednak ze względu na niewielki rozmiar kątowy zakrywających obiektów są to zjawiska rzadkie. Zakrycia jednej planety przez drugą zdarzają się zaledwie kilka razy w ciągu stulecia, natomiast zakrycie planet przez Księżyc występuje 11 lub 12 razy na rok[1]. Zakrycie gwiazd przez Księżyc następuje w cyklu mniej więcej dziewiętnastoletnim. Wiąże się to z cyklem obrotu węzłów orbity Księżyca wynoszącym 18,6 lat. Co 19 lat zdarzają się przy tym zakrycia tych samych gwiazd, przypadające na te same daty i fazy Księżyca, albowiem w grę wchodzi tu dodatkowo dziewiętnastoletni cykl Metona[2].

Okultacja jest wykorzystywana do wyznaczania właściwości fizycznych zakrywanych obiektów (np. ich kształtu, temperatury), poszukiwania satelitów planetoid, pierścieni wokół planet, a także korygowania profilu krawędzi Księżyca[3]. Okultacja może pomóc astronomom wyznaczyć średnice dużych gwiazd oraz upewnić się, czy nie są układami podwójnymi[1].

W 1977 roku przejście Urana na tle gwiazdy pozwoliło odkryć pierścienie planety[4].

Obserwacje zakryć planety pozasłonecznej 55 Cancri e (Janssen) przez jej gwiazdę macierzystą 55 Cancri A w latach 2012-2013 przez Kosmiczny Teleskop Spitzera pozwoliły ustalić, że temperatura tej planety waha się w przedziale od 1000°C do 2700°C[5]. Analiza danych z kolejnych obserwacji wykonanych w roku 2016 wykazała, że na planecie tej występuje duża różnica temperatur pomiędzy stroną dzienną, a nieoświetloną stroną nocną (wskutek obrotu synchronicznego jedna strona planety jest stale zwrócona ku gwieździe, stąd w trakcie tranzytu (przejścia przed tarczą gwiazdy) zwrócona jest do Ziemi stroną nocną, a tuż przed zakryciem (przejściem za tarczą gwiazdy) stroną dzienną, więc możliwy był pomiar temperatury w różnych obszarach)[6][7].

Przypisy

  1. a b Praca zbiorowa: Encyklopedia Wszechświat. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 2006, s. 65. ISBN 978-83-01-14848-5.
  2. Marek Zawilski: Słońce i Księżyc. W: Roman Karol Janiczek, Jan Mietelski, Marek Zawilski: Kalendarz Astronomiczny na XXI wiek. Warszawa: Prószyński i S-ka SA, 2004, s. 99. ISBN 83-7255-189-8.
  3. Przemysław Mieszko Rudź: Niebo. Warszawa: Carta Blanca Sp. z o.o. Grupa Wydawnicza PWN, 2008, s. 262. ISBN 978-83-60887-76-9.
  4. Paul Murdin: Tajemnice Wszechświata. Jak odkrywaliśmy Kosmos. Warszawa: Wydawnictwo Albatros A. Kuryłowicz, 2010, s. 65. ISBN 978-83-7659-067-7.
  5. Elizabeth Tasker: Fabryka Planet. Planety pozasłoneczne i poszukiwanie drugiej Ziemi. Warszawa: Prószyński Media Sp. z o.o., 2018, s. 161-162. ISBN 978-83-8123-321-7.
  6. Elizabeth Tasker: Fabryka Planet. Planety pozasłoneczne i poszukiwanie drugiej Ziemi. Warszawa: Prószyński Media Sp. z o.o., 2018, s. 173-174. ISBN 978-83-8123-321-7.
  7. Grzegorz Iwanicki: Zaobserwowano różnice temperatur na jednej ze skalistych egzoplanet. urania.edu.pl, 2016-04-04. [dostęp 2018-11-11].


Media użyte na tej stronie

OccultJupiter 6-7-2005 6-07PM Nelson NZ.jpg
Autor: Exparrot, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Jupiter several minutes before it disappeared behind the moon on 16 Jun 2005 (taken from Nelson, New Zealand).