Okupacja sowiecka ziem polskich (1939–1941)

Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941
Ilustracja
Strefy interesów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i III Rzeszy na terytorium II Rzeczypospolitej zgodnie z ustaleniami traktatu o granicach i przyjaźni z 28 września 1939
Czas konfliktu

17 września 1939 – lipiec 1941

Terytorium

Polska

Strefy interesów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i III Rzeszy na terytorium II Rzeczypospolitej zgodnie z ustaleniami tajnego protokołu dodatkowego do paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 (pkt 2. protokołu)

Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941[1]okupacja przez Armię Czerwoną po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939, a następnie aneksja okupowanego terytorium II Rzeczypospolitej przez ZSRR w formie włączenia do sowieckich republik związkowych, zgodnie z ustaleniami traktatu o granicach i przyjaźni pomiędzy III Rzeszą a ZSRR z dnia 28 września 1939, będącego modyfikacją paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939.

W świetle prawa międzynarodowego terytorium Rzeczypospolitej Polskiej okupowane i anektowane przez ZSRR, podobnie jak terytorium Rzeczypospolitej Polskiej anektowane przez III Rzeszę, stanowiły nadal integralną część Rzeczypospolitej Polskiej[2].

Tymczasowa administracja

W następstwie niemieckiej i sowieckiej inwazji na Polskę we wrześniu 1939 terytorium Polski zostało podzielone między Niemcy i ZSRR. Oba reżimy były wrogo nastawione do polskiej kultury oraz polskiego społeczeństwa i miały na celu ich zniszczenie. Przed Operacją Barbarossa Niemcy i ZSRR prowadziły skoordynowane działania związane z ich polityką na obszarze Polski, najbardziej widoczne w czterech konferencjach Gestapo-NKWD, gdzie omówione zostały plany walki z polskim ruchem oporu i zniszczenia Polski.

W dniu 28 września 1939 roku ZSRR i Niemcy zmieniły tajne ustalenia z paktu Ribbentrop-Mołotow. Według tych ustaleń, często nazywanych IV rozbiorem Polski, granice zostały ustalone wzdłuż linii Pisa, Narwi, Bugu i Sanu, a tereny na zachód od tej linii zostały przeniesione do niemieckiej strefy wpływów, dając więcej terytorium Niemcom. ZSRR przejął więc 52,1% terytorium Polski (około 200 tys. km²), z ponad 13,7 mln osób. Elżbieta Trela-Mazur podaje następujące liczby: 38% Polaków (5,1 mln), 37% Ukraińców, 14,5% Białorusinów, 8,4% Żydów, 0,9% Rosjan, 0,6% Niemców oraz 336 tys. uchodźców (różnych narodowości, głównie Polaków i Żydów) z terenów, które znalazły się pod okupacją niemiecką.

W okresie między agresją ZSRR na Polskę i okupacją jej wschodnich województw przez Armię Czerwoną a ich formalną aneksją przez ZSRR (17 września2 listopada 1939) funkcjonowała na obszarach okupowanych tymczasowa administracja na quasi-państwowych terytoriach tzw. Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy.

Północno-wschodnie tereny II RP – Zachodnia Białoruś

Mapa Białoruskiej SRR i tzw. Zachodniej Białorusi z okresu okupacji

22 października 1939 roku odbyły się wybory do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi utworzonego przez władze sowieckie. Kampania wyborcza i wybory odbywały się w atmosferze terroru. Głosować można było jedynie na wyznaczonych z góry kandydatów, a w komisjach zasiadali umundurowani funkcjonariusze NKWD. Według sfałszowanych wyników frekwencja wyniosła 96,7%, a na kandydatów promowanych przez Sowietów oddano 90% głosów. Wyłonione w ten sposób Zgromadzenie Ludowe obradowało w dniach 2830 października w Białymstoku pod hasłem śmierć białemu orłowi[3]. Zgromadzenie Ludowe wystąpiło z „prośbą” do Rady Najwyższej ZSRR o włączenie Zachodniej Białorusi w skład Białoruskiej SRR. 2 listopada Rada Najwyższa ZSRR uchwaliła akceptację wniosku Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi i przyłączyła ją do Białoruskiej SRR, a tym samym do ZSRR.

Jednocześnie 26 października 1939 roku ZSRR przekazał Wilno wraz z okręgiem Litwie, lecz po włączeniu Litwy 3 sierpnia 1940 również i ten obszar znalazł się w granicach ZSRR.

W skład Zachodniej Białorusi weszły polskie województwa: białostockie, nowogródzkie, poleskie, wileńskie bez Wilna i północno-wschodnie fragmenty warszawskiego. Tymczasową stolicą Zachodniej Białorusi został Białystok.

Południowo-wschodnie tereny II RP – Zachodnia Ukraina

Sowiecka aneksja wschodniej Polski, przyłączona do Ukraińskiej SRR w 1940

22 października 1939 odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego Ukrainy Zachodniej, a już w dniach 26-28 października 1939 – w lwowskim gmachu Teatru Wielkiego obradowało Zgromadzenie Narodowe Ukrainy Zachodniej, które przegłosowało rezolucję w sprawie przyłączenia Ukrainy Zachodniej do Ukraińskiej SRR, a tym samym do ZSRR. Również i ten wniosek Rada Najwyższa ZSRR „zaakceptowała” 1 listopada 1939.

W skład Zachodniej Ukrainy weszły polskie województwa: tarnopolskie, stanisławowskie, wołyńskie oraz wschodnia część lwowskiego z samym Lwowem – który też został tymczasową stolicą Zachodniej Ukrainy.

W składzie ZSRR

Antypolski plakat propagandowy – żołnierz sowiecki przebija bagnetem Orła Białego

Metody zwalczania naszego ruchu podziemnego stosowane przez NKWD stanowiły przedmiot wyraźnego podziwu ze strony Gestapo, które chciało je sobie przyswoić także dla okupacji niemieckiej. Nie było zresztą żadnej wątpliwości co do tego, że metody NKWD górowały nad gestapowskimi. Były one stokroć bardziej niebezpieczne i skuteczne. Tadeusz Bór-Komorowski[4]

Na terenie okupacji sowieckiej praca jest znacznie trudniejsza niż w generalnej Guberni. Wynika to przede wszystkim z tego, że bolszewicy rozporządzają znacznie liczniejszym aparatem policyjnym, rozumieją język polski i mają dużą pomoc elementu miejscowego: Ukraińców, Białorusinów, a przede wszystkim Żydów - mają też dużo zwolenników wśród młodzieży, którą faworyzują i dają jej posady. meldunek komendanta głównego ZWZ Stefana Roweckiego z listopada 1940 roku[5]

Wcielenie wschodnich terenów II Rzeczypospolitej było jednostronnym aktem aneksji i do 1945 nie zostało międzynarodowo uznane. Początkowo sowiecka okupacja zyskała poparcie wśród niektórych mniejszości narodowych, które uważały politykę II RP za nacjonalistyczną. Znaczna część ludności ukraińskiej początkowo z zadowoleniem przyjęła próby zjednoczenia z resztą Ukrainy.

Pierwszym zadaniem realizowanym przez władze sowieckie była depolonizacja okupowanego terytorium. Dokonano jej przez eksterminację przywódczych grup społeczeństwa polskiego: ziemiaństwa i inteligencji oraz masowe deportacje w głąb ZSRR, obejmujące setki tysięcy rodzin inteligenckich, wojskowych, policji i bogatszych rolników. W ten sposób w ciągu 21 miesięcy okupacji zostały zapoczątkowane, a często dokonane zmiany społeczne, kulturowe, ekonomiczne i narodowe. Ogromna część deportowanych – jak się ocenia około jednej trzeciej – nie powróciła już do kraju[6].

W latach 1939–1941 Sowieci aresztowali i więzili około 500 000 Polaków, w tym byłych urzędników, oficerów i innych „wrogów ludu”– duchownych. Było to około 10% wszystkich dorosłych mężczyzn. Sowieci również wymordowali około 65 000 Polaków.

Łącznie w okresie II wojny światowej tereny włączone do Ukraińskiej SRR straciły 2,321 mln ludności (31,8%)[7].

W jednym planowym mordzie NKWD wykonywało wyroki śmierci na 21 768 Polakach, a wśród nich na politykach, urzędnikach rządowych, intelektualistach oraz na 14 471 polskich oficerach. 4254 ofiary tego mordu zostały odkryte w lesie katyńskim w 1943 roku przez Niemców, którzy następnie zgłosili sprawę do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w celu neutralnego zbadania zwłok i potwierdzenia sowieckiej winy.

Po dokonaniu inwazji na Polskę Związek Radziecki przestał uznawać państwo polskie i nie traktował polskich więźniów wojskowych jako jeńców wojennych, ale jako rebeliantów przeciwko nowemu rządowi Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi.

W grudniu 1939 roku do Lwowa przybył z Paryża emisariusz Tomasz Jan Strowski do generałów Mariana Januszajtisa, Mieczysława Boruty-Spiechowicza i Władysława Andersa wysłany z instrukcją gen. Kazimierza Sosnkowskiego w sprawie powołania do życia ZWZ. Dwaj pierwsi byli już jednak aresztowani, a Anders odmówił przyjęcia Instrukcji[8].

Elementami legitymizowania aneksji, poza wspomnianymi wyżej (pseudo)wyborami z 22 października 1939 r., były dwa kolejne wybory – z 24 marca 1940 r. (do Rad Najwyższych ZSRR oraz republik związkowych Ukrainy i Białorusi) oraz z 12 (lub według innych danych 15[9]) grudnia 1940 r. (do rad szczebla terenowego), z oficjalną frekwencja ponad 90%[10].

Elementem polityki okupanta były działania dotyczące polskiej oświaty. Upaństwowiono wszystkie szkoły prywatne, w tym kościelne. Wszystkie placówki oświatowe stały się obszarem indoktrynacji komunistycznej. Kontynuował działalność uniwersytet we Lwowie, lecz nadano mu charakter ukraiński[11].

Fotografie

Zobacz też

Przypisy

  1. okupacja sowiecka ziem polskich, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2014-08-10].
  2. Michał Gnatowski, Dokumenty o stosunku sowieckiego kierownictwa do polskiej konspiracji niepodległościowej na północno-wschodnich Kresach Rzeczypospolitej w latach 1943–1944, w: Studia Podlaskie, t. V, 1995, s. 216.
  3. Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. VII, s. 198–204.
  4. Zbigniew K. Wójcik – Okupacja i konspiracja w regionie przemyskim (1939-1941). Studium porównawcze, w: Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941, pod red. Piotra Chmielowca, Rzeszów – Warszawa, 2005, s. 72.
  5. Zbigniew K. Wójcik – Okupacja i konspiracja w regionie przemyskim (1939-1941). Studium porównawcze, w: Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941, pod red. Piotra Chmielowca, Rzeszów – Warszawa, 2005, s. 80.
  6. Roman Dzwonkowski SAC – Represje wobec polskiego duchowieństwa katolickiego pod okupacją sowiecką 1939-1941, w: Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941, pod red. Piotra Chmielowca, Rzeszów – Warszawa, 2005, s. 139.
  7. Aleksandr Dyukov, Olesya Orlenko, Divided Eastern Europe: Borders and Population Transfer, 1938-1947, Cambridge Scholars Publishing, 8 grudnia 2011, s. 194, ISBN 978-1-4438-3597-8 [dostęp 2017-02-22] (ang.).
  8. Jerzy Węgierski, Zdrajcy, załamani, zagadkowi (próba oceny zachowań wybranych oficerów konspiracji polskiej w Małopolsce Wschodniej, aresztowanych w latach 1939–1941), w: Okupacja sowiecka ziem polskich 1939–1941, pod redakcją Piotra Chmielowca, Rzezów-Warszawa 2005, s. 21.
  9. Rafał Wnuk: „Za pierwszego Sowieta”. Polska konspiracja na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (wrzesień 1939 – czerwiec 1941). Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2007. ISBN 978-83-60464-47-2.
  10. Tomasz Danilecki. Pierwsza lekcja konformizmu. „Plus Minus”. 43 (1387) (W1), 19–20 października 2019 r. Gremi Media SA. ISSN 0208-9130. 
  11. Polska. Oświata. Druga wojna światowa, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2020-02-24].

Bibliografia

  • Zmowa: IV rozbiór Polski. Wstęp i oprac. Andrzej L. Szcześniak. Warszawa: ALFA, 1990.

Media użyte na tej stronie

Bundesarchiv Bild 101I-121-0008-25, Polen, Treffen deutscher und sowjetischer Soldaten.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 101I-121-0008-25 / Ehlert, Max / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
Ostwärts Brest-Litowsk Bildberichter: Ehlert

Archiv-Nr.: 80/23,25 Datum 20.9.39
Erstes Zusammentreffen deutscher und russischer Truppen
Als Erwiderung eines Besuches des Politischen Kommissars Borowenskij bei dem Kommandierenden General des XIX. AK, General der Panzertruppen Guderian, in Brest-Litowsk, suchten deutsche Truppen die Vorhut der russischen Armee ostwärts Brest-Litowsk auf. Die Gespräche wurden zwischen den Soldaten in kameradschaftlicher Weise geführt.
Zensurvermerk: Zensiert

ADN-TEXT
ADN-ZB/Archiv
II. Weltkrieg 1939-45, Der Feldzug in Polen; September 1939
Deutsche Soldaten im Gespräch mit sowjetischen Offizieren in einem Panzerregiment der Roten Armee östlich von Brest-Litowsk. Sie erwidern einen Besuch des sowjetischen Kommissars Borowenskij am selben Tag beim Kommandierenden General des XIX. Armeekorps Heinz Guderian in Brest-Litowsk.

Aufnahme: [Max] Ehlert
Soviet and German sphere of influence in the Second Polish Republic according to Molotov–Ribbentrop Pact 1939.PNG
Autor: Mathiasrex, Maciej Szczepańczyk, based on layers of User:Poznaniak, Licencja: CC BY-SA 4.0
Soviet and German sphere of influence in the Second Polish Republic according to Molotov–Ribbentrop Pact 23.08.1939. Attention! This map is substantially different from the original map attached to the Molotov–Ribbentrop document reproduced below.
Soviet and German sphere of influence in the Second Polish Republic according to Soviet-German agreement 28 09 1939.PNG
Autor: Mathiasrex, Maciej Szczepańczyk, based on layers of User:Poznaniak, Licencja: CC BY-SA 4.0
Soviet and German sphere of influence in the Second Polish Republic according to Soviet-German agreement 28 09 1939
Belorussian SSR in 1940 after annexation of eastern Poland.jpg
Soviet map of USSR, page with Belorussian SSR (year 1940). Scale: 1:5,000,000. The territories occupied by Poland in 1921–1939 under Treaty of Riga marked in yellow (Western Belorussia). The adjacent parts of Second Polish Republic occupied by Nazi Germany are labeled area of state interests of Germany.
Soviets entering Wilno.jpg
Soviet Red Army entering the Lithuanian city of Vilnius after the joint German-Russian aggression against Poland.
Western Ukrainian SSR 1940 after annexation of eastern Poland.jpg
Soviet map of expanded Ukrainian SSR (year 1940). Territories captured during the Soviet invasion of the Second Polish Republic in 1939 marked in yellow: renamed as Volynska, Drogobych, Lviv, Rivne, Stanislav, Tarnopil and Chernivitsi Oblasts. The adjacent parts of Poland occupied by Nazi Germany are labeled: area of state interests of Germany. Scale 1:6,000,000; in Russian.
Armia Czerwona, Wehrmacht 22.09.1939 wspólna parada.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 101I-121-0011A-22 / Gutjahr / CC BY-SA 3.0 DE
Wspólna Defilada Wehrmachtu i Armii Czerwonej Brześć 1939, Mauritz von Wiktorin, Heinz Guderian, Semyon Krivoshein
Herb Polski.svg
Uproszczony obraz godła Polski; oficjalne godło: Coat of arms of Poland-official.png
Polishborder17091939.jpg
Soviet soldiers invading Poland in 1939.
Polish eagle and Soviet soldier.JPG
Soviet propaganda poster depicting the Red Army killing the Polish eagle which had supposedly oppressed the Belarusians and Ukrainian peasants under Polish rule.
Bundesarchiv Bild 101I-121-0010-11, Polen, deutsch-sowjetische Verhandlungen.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 101I-121-0010-11 / CC-BY-SA 3.0
Bundesarchiv Bild 101I-121-0011-20, Polen, deutsch-sowjetische Siegesparade.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 101I-121-0011-20 / CC-BY-SA 3.0
Bundesarchiv Bild 101I-013-0068-18A, Polen, Treffen deutscher und sowjetischer Soldaten.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 101I-013-0068-18A / Höllenthal / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
Russischer Offiziersbesuch in Lublin. Die sowjetrussischen Offiziere, die zu Verhandlungen mit den deutschen Militärbehörden über die Festsetzung der Grenze zwischen den beiderseitigen Interessengebieten im besetzten Polen in Lublin eintrafen, waren von zwei Panzerspähwagen der russischen Armee begleitet.

Wie unser Bild zeigt, fand[en] diese Fahrzeuge bei unseren Soldaten verständliches Interesse.
Urhebervermerk: PK-Scherl
3.10.39 [Herausgabedatum]
12026-39

ADN-ZB/Archiv
II.Weltkrieg 1939 - 45; Der Feldzug in Polen, September 1939
Deutsche Soldaten besichtigen zwei sowjetische Panzerspähwagen, mit denen Offiziere der Roten Armee am 22.9. nach Lublin zu Verhandlungen über die Demarkationslinie zwischen Deutschland und der UdSSR gekommen sind.

12026-39 [Fotograf: Höllenthal]