Ola Lilith

Ola Lilith
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

15 listopada 1906
Warszawa

Data i miejsce śmierci

1 lub 6 grudnia 1980
Hialeah

Zawód, zajęcie

piosenkarka, aktorka

Rodzice

Szyja Cederbaum
Chawa Cederbaum

Małżeństwo

Władysław Godik (?)
Leland M. Benton (1944–1970)

Faksymile
Ola Lilith w spektaklu Fishel der Gerutener

Ola Lilith (jid: אָלאַ ליליט), właściwie Łaja Cederbaum[a](jid: לאָלאַ צעדערבױם)(ur. 15 listopada 1906 w Warszawie, zm. 1 lub 6 grudnia 1980 w Hialeah, USA) – polsko-amerykańska piosenkarka i aktorka wykonująca repertuar w językach polskim, jidysz i angielskim, gwiazda kabaretu żydowskiego i polskiego w przedwojennej Warszawie i w Nowym Jorku.

Młodość

Urodziła się w Warszawie w zasymilowanej rodzinie żydowskiej[b]. Jej matka nazywała się Chawa Cederbaum i w latach trzydziestych mieszkała przy ulicy Warszawskiej 11 w Otwocku. Ojciec był kamienicznikiem[1], działał w kołach warszawskich właścicieli i administratorów domów. Nazywał się Szyja Cederbaum. Był spowinowacony z Aleksandrem Cederbaumem[1], założycielem i redaktorem hebrajskojęzycznej gazety „Ha-Melic” („Mówca”) wychodzącej w Odessie w latach 1860–1904. Łaja Cederbaum ukończyła 8-klasowe Żeńskie Gimnazjum Humanistyczne Fanny Posnerowej w Warszawie, należała do kółka teatralnego, w którym występowała śpiewając piosenki przy własnym akompaniamencie. Ponadto należała do klubu sportowo-gimnastycznego „Makabi”[1].

Była uczennicą Aleksandra Zelwerowicza[2], a w amerykańskim spisie powszechnym w roku 1940[3] podała, że ukończyła rok studiów wyższych.

Kariera

Debiutowała w kabarecie „Qui Pro Quo” (QPQ) – według jednych źródeł w 1922[4], a według innych w 1925 roku[1]. Została zatrudniona przez dyrektora Jerzego Boczkowskiego. Dołączyła do zespołu pod spolszczonym nazwiskiem Cederowska, a jej pierwszymi rolami były duety z Karolem Hanuszem i Włodzimierzem Macherskim[1][4]. Na deskach „Qui Pro Quo” występowała przez jeden sezon.

Azazel

Związała się z czternaście lat od niej starszym aktorem, Władysławem Godikiem[5]. Błaszczyk[6] (za nowojorskim Leksykonem Zylbercwajga[1]) i wykorzystujący go jako źródło portal „Wirtualny Sztetl”[7] podają informację o tym, że zawarła z nim w niesprecyzowanym czasie związek małżeński (patrz sekcja Życie prywatne i śmierć poniżej). Oboje występowali w teatrze miniatur „Azazel”, który zainaugurował działalność 2 lutego 1926[5] pod patronatem Żydowskiego Towarzystwa Krzewienia Sztuk Pięknych. Było to istotne wydarzenie dla intelektualnej żydowskiej społeczności Warszawy, dłuższe recenzje zamieścił m.in. „Nasz Przegląd”. Do współtworzenia „Azazela” nakłonił aktorkę jeden z jego inicjatorów, malarz Henryk Berlewi. W „Azazelu” pojawiła się już pod pseudonimem scenicznym Lilith[1], zaczerpniętym z hebrajskiego mitu spopularyzowanego przez artystów fin de siècle’u – symbolu kobiecej niezależności, kuszącego piękna i mrocznej strony natury, fascynującej i demonicznej zarazem[8][9]. W programie inauguracyjnym śpiewała i tańczyła m.in. shimmy pt. „Azazel”[10], skomponowany przez Henocha Kohna ze słowami Moszego Brodersona, który stał się muzyczną wizytówką kabaretu i był popularny w całej Warszawie (przez co należy rozumieć, że nie tylko w środowisku żydowskim). Nie znała jeszcze wtedy języka żydowskiego, pierwsze utwory wykonywała ucząc się słów na pamięć. Wspominała potem, że w nauce jidysz pomogły jej wrodzone predyspozycje językowe, pochodzenie, a przede wszystkim świadomość, że ten język otwiera przed nią drzwi teatru żydowskiego na całym świecie[4]. Od pierwszego przedstawienia wyrosła na czołową gwiazdę „Azazela” i zbierała najlepsze recenzje. Obok niej uznaniem krytyki cieszył się Godik, chwalony za konferansjerkę. Oboje występowali we wszystkich czterech programach „Azazela”, co najmniej do marca 1927. Gdy zespół się rozpadł, zaczęli podróżować po prowincji i dawać koncerty w różnych miastach Polski, wspólnie opracowując swoje programy. Nagrali płyty dla wytwórni Homocord ze swoim rewiowym repertuarem w jidysz. Lilith w wywiadach mówiła: Ja i Godik stanowimy całość teatralną[4]. W lutym 1928 pojawili się na koncercie monstre w warszawskim Teatrze Nowości obok Zuli Pogorzelskiej, Romualda Gierasińskiego, Włodzimierza Macherskiego i śpiewającego siłacza Zeliga Posoffa. Olę Lilith przedstawiano jako znakomitą interpretatorkę żydowskich pieśni charakterystycznych[11]. Groteska była nową dziedziną jej repertuaru, wcześniej specjalizowała się w żydowskich utworach ludowych i piosenkach o charakterze dramatycznym[4]. W kwietniu 1929 występowała z Godikiem we Lwowie z częścią dawnego zespołu „Azazela”, wskrzeszając okazjonalnie jego działalność. W sierpniu 1929 w warszawskim teatrze „Scala” wystawili rewię Hopla, mir leben (Hopla, żyjemy!). „Nasz Przegląd” wydrukował obszerną recenzję z programu, w której pisano, że Lilith i Godik stali u kolebki żydowskiej rewii artystycznej i byli w „Azazelu” piastunami nowego scenicznego stylu[12]. Kolejne premiery widowisk z ich udziałem w teatrze „Scala” odbyły się w styczniu (A mojd a cymes) i w marcu 1930 (M’fajft ofn kryzys!). W lutym 1930 roku w kinoteatrze „Wodewil” przy Nowym Świecie 43 ich występy były atrakcją wielkiego balu maskowego[13]. Wyruszyli na tournée zagraniczne dołączając do goszczącego w marcu 1930 w Warszawie znanego amerykańskiego aktora, Borysa Tomaszewskiego (Boris Tomashefsky) oraz Ruth Rene. Występowali w Czechosłowacji, Austrii, Francji, Belgii, Holandii i Anglii[1]. Stamtąd popłynęli do USA.

Stany Zjednoczone (1931–1933)

W czasie podróży na statku SS „Majestic” legitymowała się paszportem z nazwiskiem Laja Cederbaum, miała 24 lata, jako zawód podała artysta. Statek przypłynął do USA 11 lipca 1930 roku z Southampton w Anglii[14]. W marcu 1931 roku występowała wraz z Godikiem w swoim pierwszym przedstawieniu w Stanach Zjednoczonych w Civic Repertory Theatre w Nowym Jorku z programem w jidysz. Recenzent „New York Timesa” określił to przedstawienie jako rodzaj wodewilu w typie rosyjskiego teatru rewiowego (Le Chauve Souris). Podkreślano, że Lilith dobrze się sprawdzała w zróżnicowanych numerach scenicznych jako narzeczona strażaka, dziewczyna z ulicy, a także jako kucharka z temperamentem. Podobała się piosenka o żebraku wykonywana razem z Godikiem, ale recenzent wyróżnił wykonanie piosenek „The Bandura” oraz „Street Beggars”. Podkreślano, że aktorzy wywodzą się z warszawskiego „Azazela”[15]. Recenzent wspomniał, że w repertuarze spektaklu w Civic Repertory Theatre były piosenki żydowskie, rosyjskie, polskie, ukraińskie i litewskie oraz cytował anegdotę opowiedzianą przez Olę Lilith, w której opisywała ona, jak przyjęto ją do warszawskiego teatru „Qui Pro Quo” bez żadnych studiów teatralnych, muzycznych czy piosenkarskich – po tym, gdy powiedziała, że potrafi wszystko. Jej pierwsze występy w Nowym Jorku odbyły się na tle czarnej kurtyny, bez scenografii[16]. Ten sposób prezentowania się na scenie stał się później jej znakiem rozpoznawczym[17]. W marcu 1931 występowała też w Royal Theatre na Broadwayu w podobnym repertuarze, a następnie duet planował występy poza Nowym Jorkiem[18].

Dziewczyna z Warszawy

We wrześniu 1931 Lilith zagrała główną rolę w przedstawieniu Dos meydl fun Varshe (Dziewczyna z Warszawy, The Girl from Warsaw) w Nowym Jorku w teatrze Kesslera The Second Avenue Theatre (35 2nd Avenue, East Side) z muzyką Josepha Rumshinskiego (Rumszyńskiego). Scenariusz operetki został napisany z myślą o Lilith, oparty na książce Menachema Baraisho (M. Borejsza) i Benjamina Resslera. Opowiadał o zasymilowanej dziewczynie żydowskiej z dobrego domu i jej miłości do kabaretu – historię podobną do biografii Lilith. Śpiewała tam m.in. piosenkę pt. „Varshe” („Warszawa”) ze słowami[19] Nahuma Stutchkoffa i muzyką Josepha Rumshinskiego, która została bardzo dobrze przyjęta. (Nuty piosenki znajdują się w Bibliotece Kongresu USA, Dorot Jewish Edition[20][21]). Recenzent podkreślał, że suknie Lilith były bardziej eleganckie niż te, jakie widywało się wtedy w Nowym Jorku, a jako aktorka była magnetyczna[22]. W grudniu 1932 roku grała w przedstawieniu Plezhur (Przyjemność, Pleasure) Chone Gottesfelda z muzyką Josepha Rumshinskiego w The Second Avenue Theatre (Nowy Jork, 2nd Ave and 2nd St.)[23]. Dawała też recitale piosenek w jidysz. W listopadzie 1932 roku występowała przed seansami filmowymi wytwórni RKO[24].

Palace Theatre

22 listopada 1932 swoje podwoje jako teatr wodewilowy zamykał słynny The Palace Theatre w centrum Manhattanu. Wiodącymi artystami w ostatnim spektaklu byli gitarzysta i piosenkarz Nick Lucas oraz tancerz (wraz ze swoim zespołem) Hal Le Roy[25]. W „New York Timesie” pisano[26], że w ostatnim przedstawieniu występowała także Ola Lilith ze swoimi wesołymi i smutnymi piosenkami, komik starej szkoły Sid Marion, sensacjonalista Giovanni, mimowie Ross i Edwards oraz Honey Family na trapezie a kronikarz stwierdził na końcu nostalgicznie: sic transit gloria mundi (tak przemija chwała świata). O występie tym informowała również łódzka „Ilustrowana Republika”, pisząc, że był on ukoronowaniem pobytu Lilith za oceanem[27].

Inna polska aktorka – Pola Negri – pojawiła się w The Palace Theatre w tym samym roku, ale 12 września, a jej występ traktowano jako jedną z głównych atrakcji.

Polskie kabarety (1933–1935)

Po powrocie z Ameryki Ola Lilith, znana artystka scen żydowskich, została zaangażowana do „Reksa” na szereg występów gościnnych

Ola Lilith wróciła do Polski w lutym 1933 wraz z Władysławem Godikiem. Jeden z jej pierwszych koncertów odbył się w sali łódzkiej Filharmonii. W recenzji podkreślano, że szczególne wrażenie na publiczności wywarły wykonane przez Lilith pieśni murzyńskie oraz aktualne szlagiery amerykańskie, odmalowujące obraz wielkiego kryzysu (ang. Great Depression)[27]. Była wśród nich m.in. słynna piosenka „Brother, Can You Spare a Dime?”(ang.)[28].

Lilith została zaangażowana przez Andrzeja Własta do teatru muzycznego „Rex” na szereg występów gościnnych[29]. 15 września odbyła się tam premiera rewii Wszystko dla wszystkich z jej udziałem[30][31]. Uczestniczyła też w rewii Dzieje śmiechu w „Reksie”, gdzie śpiewała piosenki „W zaułku żydowskim”, „Życzenie”, „A ja cię kochać nie przestanę” oraz – wraz z całym zespołem – piosenkę finałową „Serpentyny”[32]. 17 grudnia 1933 roku grała we Lwowie w sali Colosseum w teatrzyku „Złoty Pieprzyk”, wykonywała gościnnie piosenkę, a jej urok, wdzięk, oraz przemiły temperament i subtelny sentyment, podbił słuchaczy[33]. W lutym 1934 roku występowała w warszawskim kinoteatrze „Colosseum”. Prezentowano film Arystokracja podziemi w reżyserii Franka Capry. W tzw. nadprogramie dawano rewię pod kierunkiem Walerego Jastrzębca. Recenzent pisał, że Lilith reprezentuje się jako aktorka o poważnej kulturze i pierwszorzędnej technice odtwórczej[34]. We wrześniu 1934, również w „Colloseum”, wzięła udział w rewii Dziewczę ulicy w reżyserii Jastrzębca[35]. 2 grudnia 1934 roku występowała w Poznaniu wraz z Zizi Halamą i Feliksem Parnellem w kinoteatrze „Słońce”. Pisano wówczas, że znakomita międzynarodowa piosenkarka Ola Lilith odśpiewa szereg najnowszych przeboji oraz największy jej szlagier „Fortancerkę”[36]. W styczniu 1935 występowała w rewii w kinoteatrze „Nil” przy ul. Senatorskiej 20[37]. W kwietniu 1935 występowała w Wilnie w sali Konserwatorium zapowiadana jako znana śpiewaczka rewiowa[38].

Incydent w Berlinie

Z kolejnym wyjazdem Oli Lilith do Stanów Zjednoczonych, gdzie wystąpiła o obywatelstwo, wiąże się incydent opisywany w ówczesnej prasie. Berliński raport policyjny z 16 lipca 1935 roku notuje, że E. W. Wood, midszypmen z amerykańskiego pancernika USS „Wyoming” (pancernik ten pływał wtedy w rejsach szkoleniowych kadetów amerykańskiej Akademii Morskiej m.in. do portów europejskich, a kadeci w czasie wolnym organizowali wycieczki, m.in. do Berlina[39]) wdał się w potyczkę na pięści w czasie antyżydowskich zamieszek w Berlinie i spędził noc w więzieniu. Wydarzenie miało miejsce na bulwarze Kurfürstendamm 15 lipca 1935 roku. Wood (w cywilu kompozytor muzyki popularnej) przebywał na tarasie kawiarni, kiedy silny mężczyzna przewrócił Żydówkę na ziemię, inna na to zareagowała i też została pobita. Mężczyzna odezwał się do Wooda: I co ty na to? Wood, stając w obronie zaatakowanych kobiet, wdał się w bójkę z napastnikiem[40][41]. Zamieszki były znaczne i zaczęły się w poniedziałek 15 lipca po godzinie 20. Następnego dnia władze niemieckie starały się załagodzić sytuację. Później, bo 21 sierpnia 1935 roku, „The Times Hammond Indiana” w artykule Uratowana z rąk nazistów raportował, że Ola Lilith została pobita przez nazistów w Berlinie, ale uratował ją midszypmen Wood ze statku USS „Wyoming”. Wraz ze zdjęciem uśmiechniętej Lilith podano, że przybyła do USA, a jej prawdziwym nazwiskiem jest Leya Cedarbaum[42].

Powrót do USA w 1935

Jeszcze 27 lipca 1935 roku występowała w łódzkim Helenowie razem z Godikiem, a także Zymrą Zeligfeld i Judytą Berg[43]. W podróż do Stanów Zjednoczonych udała się bez Władysława Godika. Na dzień przed wyjazdem udzieliła wywiadu „Naszemu Przeglądowi”, zapowiadając, że w Nowym Jorku wystąpi w specjalnie dla niej napisanej sztuce w Folksteatrze (Yiddish Folks Theatre)[44].

Do Stanów Zjednoczonych przybyła 15 sierpnia 1935 roku na statku SS „President Harding” z Hawru we Francji. Natychmiast złożyła wniosek o obywatelstwo USA, które uzyskała 20 grudnia 1935 roku[45]. W podaniu imigracyjnym napisała, że nie jest zamężna, jest blondynką, ma zielone oczy i wzrost 5 stóp 2 cale (157 cm).

We wrześniu 1935 odbyła się w Yiddish Folks Theatre premiera musicalu Fishel der Gerutener (Fiszel, wybraniec losu), w którym wystąpiła jako główna gwiazda obok Menasze Skulnika. Libretto napisał Louis Freiman, muzykę Rumshinsky. Występowali również Paul (Pesah) Burstein, Diana Goldberg i Irving Grossman[46]. W swojej autobiografii[47] Burstein napisał, że była wtedy związana z Aleksandrem Olshanetskym (kompozytorem słynnego „Miasteczka Bełz”). Nie chciała przyłączyć się do amerykańskiego stowarzyszenia aktorów żydowskich (Jewish Actors’ Union), nazywając ich przesłuchania inkwizycją[1]. Śpiewała w programach radia WEVD w Nowym Jorku (w tym czasie śpiewał tam także Mordechaj Yardeini jako „The Palestinian Singer”, później napisał o niej wspomnienie[48]). W 1938 roku Noach Nachbusz pisał, że Ola Lilith w teatrze „Arte 7” w USA dopiero teraz znajdzie uznanie należne jej już od dawna[49].

W 1940 roku w Yiddish Folks Theatre na Manhattanie oraz w marcu 1941 w Hopkinson Theatre na Brooklynie występowała wraz z Ludwikiem Satzem i Edmundem Zayendą (z Polski) w operetce Ven di zun geyt oyf (ang. Sunrise, pol. Gdy słońce zachodzi) z librettem Abrahama Bluma i muzyką Josepha Rumshinskiego[50].

20 października 1943 roku wstąpiła do armii amerykańskiej[51] po otrzymaniu wiadomości, że jej matka została zamordowana w Polsce przez Niemców. Służyła w Women’s Army Corps (WAC), pracując jako tłumaczka z języków francuskiego, niemieckiego, rosyjskiego, polskiego oraz angielskiego. W styczniu 1944 przebywała w San Mateo oraz Burlingame w Kalifornii jako rekruter. Dla żołnierzy w Chinach, Japonii oraz na Południowym Pacyfiku nadano wtedy na falach krótkich audycję o jej życiu. Szkoliła się w Des Moines w Iowa. Jej stałym miejscem pobytu było San Francisco, 444 Market St. (punkt rekrutacyjny WAC)[52].

Tort weselny Oli Lilith i Lelanda M. Bentona

Życie prywatne i śmierć

Była związana przez wiele lat z Władysławem Godikiem. Błaszczyk[6] (za Leksykonem Zylbercwajga[1]) podaje, że Lilith „wraz z mężem, Władysławem Godikiem, założyła w 1925 w Warszawie teatr rewiowy Azazel”. W wywiadzie dla czasopisma „Ewa” z września 1929 roku Lilith mówiła o sobie i Godiku jako o małżeństwie[4]. We wrześniu 1931 roku[22] „New York Times” wspominał, że Willy Godick występuje z Olą Lilith w przedstawieniu „The Girl from Warsaw” i że jest jej mężem („off-stage husband Willy Godick”). Jednak małżeństwo z Władysławem Godikiem jest trudne do pogodzenia z opisanymi wcześniej innymi faktami z życiorysu Oli Lilith: używała panieńskiego nazwiska Cederbaum w czasie wspólnej z Godikiem podróży do USA w 1930 roku, w 1935 roku podała we wniosku o nadanie amerykańskiego obywatelstwa, że nie jest zamężna („I am not married”); ponadto zawarła w 1942 kolejne małżeństwo, przy braku w źródłach informacji o rozwodzie z Godikiem.

Wyszła za mąż jako szeregowiec (ang. private – pvt.) w jednostce wojskowej Stanów Zjednoczonych Camp Huckstep w Kairze w Egipcie 1 września (lub dzień wcześniej) 1944 roku. Poślubiła piętnaście lat od niej młodszego sierżanta Lelanda M. Bentona[c]. Na ślubie piosenkę „Oh, Promise Me”(ang.) zaśpiewała Mary Juneau. Zarówno wesele, jak i ślub odbywały się według ceremoniału wojskowego, jednak dzwoniły dzwony, a na przyjęciu weselnym był tort – prezent od kadry oficerskiej. Małżonkowie pojechali w czterodniową podróż poślubną do Mena House koło piramid w Egipcie[53]. Od tego czasu aktorka nosiła nazwisko Ola L. Benton.

Po wojnie mieszkała w Miami Beach oraz w Miami Springs na Florydzie. W 1955 roku jej adresem było Miami Springs, Carlisle Drive 41[48]. Jej mąż, który pracował dla firmy „Joe Daniels” i zajmował się pracami budowlanymi i usługami przeładunkowymi, zmarł tragicznie 30 października 1970 roku. Zmarła w mieście Hialeah, w hrabstwie Miami-Dade, blisko Miami Springs 1 lub 6 grudnia 1980[54].

Uwagi

  1. ↑ Inne warianty spotykane w publikacjach: Olya Lilith, Lolya Tsederboym, Leonore Cederbarum), po ślubie posługiwała się nazwiskiem Ola L. Benton.
  2. ↑ Pewne informacje – wątpliwe i wymagające dalszego potwierdzenia – zawarte są w artykule Cederbarum to Lilith Diany Klotts w „The Wisconsin Jewish Chronicle” z 7 października 1938. Według jego autorki, Ola Lilith była siostrzenicą barona Horace’a Ginzburga (Гораций Евзелевич Гинцбург?), a w 1919, kiedy miała 8 lat, rodzina przeniosła się z Rosji do Polski. Dziennikarka pisze dalej, że rodzina Cederbarumów mieszkała w zamku na Wołyniu, a jej ojciec był członkiem polskiego senatu. Według tego samego źródła Lilith chciała być aktorką, ale bogata rodzina była temu przeciwna. W związku z tym uciekła z domu i w wieku lat 17 została znaną piosenkarką w Polsce. W wieku lat 19 była we Francji i Anglii, śpiewała w Prince Edward Theatre, a przyszły król Jerzy VI (wówczas jeszcze Książę Yorku) napisał do niej notatkę z komplementem dotyczącym jej talentu scenicznego. Informacja ta była wydrukowana w każdym z programów jej przedstawień w Anglii. Dziennikarka wspomina, że Ola Lilith urodziła się jako Leonore Cederbarum.
  3. ↑ Leland M. Benton (ur. 26 lipca 1921 na Florydzie, zm. 30 października 1970), jego matką była F. Sallie Benton (ur. ok. 1900), która wraz z synem w 1935 oraz 1940 mieszkała w Miami przy 43rd Street pod numerem 1821. Ojcem był William Benton (ur. ok. 1897), miał też brata Williama Bentona Jr. (ur. ok. 1919).

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h i j Zalmen Zylbercweig: Leksikon fun Yidishn teater. T. Book 2. Warszawa: Farlag „Elisheva”, 1934, s. 1088. (jid.)
  2. ↑ [bez autora]. Kronika. Ola Lilith i Wł. Godik.... „Chwila”. Rok XV (nr 5113), s. 13, 17 czerwca 1933. Henryk Hescheles (red. odp.). Lwów: Nakładem Spółki Wydawniczej „Chwila” Spółki z ogr. poręką (pol.). [dostęp 2016-11-08]. 
  3. ↑ Ola Lileth, the 1940 United States Federal Census. [Dane dostępne w serwisie ancestry.com; bezpłatny 14-dniowy dostęp wymaga rejestracji].
  4. ↑ a b c d e f Thea Weinberg. Ola Lilith. Z „Qui Pro Quo” przez „Azazel” do Ameryki. „Ewa”. Rok II (nr 35 (81)), s. 5, 1 września 1929. Paulina Appenszlakowa (red.). Warszawa: P. Appenszlakowa i R. Iza Wagmanowa (pol.). [dostęp 2016-11-08]. 
  5. ↑ a b [bez autora]. Pierwszy Żydowski Teatr Miniatur „Azazel” [reklama]. „Nasz Przegląd”. Rok IV (nr 34 (1094)), s. 1, 2 lutego 1926. Daniel Rozencwajg (red. odp.). Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Unja” (pol.). [dostęp 2016-11-08]. 
  6. ↑ a b L. T. Błaszczyk: Żydzi w kulturze muzycznej działający na ziemiach polskich w XIX i XX wieku: słownik biograficzny. Warszawa: Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce, 2014, s. 161. ISBN 83-939735-1-1. (pol.)
  7. ↑ [bez autora]: Lilith Ola (pol.). W: Portal „Wirtualny Sztetl”. sztetl.org.pl > Ludzie > L > Lilith Ola [on-line]. Muzeum Historii Żydów Polskich „Polin”. [dostęp 2019-02-11].
  8. ↑ Anna Tytkowska: Lilith. O obecności hebrajskiej bogini nocy i burzy w polskim dramacie. W: Eleonora Udalska (red.), Anna Tytkowska (red.): Żydzi w lustrze dramatu, teatru i krytyki teatralnej. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2004, seria: Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach (nr 2198). ISBN 83-226-1306-7. (pol.)
  9. ↑ Anna Tytkowska: Kultura jako przestrzeń wspólnych lęków i fascynacji. Casus Lilith. W: Renata Tańczuk (red.), Dorota Wolska (red.): Aksjotyczne przestrzenie kultury. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005. ISBN 83-229-2606-5. (pol.)
  10. ↑ Z „Azazelu”. „Nasz Przegląd : organ niezależny”. 4 (45), s. 8, 13 lutego 1926 (pol.). [dostęp 2017-09-07]. 
  11. ↑ [bez autora]. Possof wystąpi w sobotę jako śpiewak i pianista. Wielki Koncert Monstre w Teatrze „Nowości”. „Nasz Przegląd”. Rok VI (nr 49 (1460)), s. 8, 18 lutego 1928. Daniel Rozencweig (red. odp.). Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Unja” (pol.). [dostęp 2016-11-09]. 
  12. ↑ Saul Wagman. Azazel redivivus. „Nasz Przegląd”. Rok VI (nr 228 (2038)), s. 7, 20 sierpnia 1929. Daniel Rozencweig (red. odp.). Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Unja” (pol.). [dostęp 2016-11-09]. 
  13. ↑ [bez autora]. Wielki bal maskowy w salach kino-teatru „Wodewil” [reklama]. „Nasz Przegląd”. Rok VII (nr 45 (2475)), s. 2, 14 lutego 1930. Daniel Rozencweig (red. odp.). Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Unja” (pol.). [dostęp 2016-11-09]. 
  14. ↑ List or manifest of alien passengers for the United States, S. S. Majestic, December 31st, 1930. Passengers sailing from Southhampton. [Dane dostępne w serwisie ancestry.com; bezpłatny 14-dniowy dostęp wymaga rejestracji].
  15. ↑ Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji Warsaw comics in debut. „The New York Times”, s. 28, 9 marca 1931. Nowy Jork. ISSN 0362-4331 (ang.). [dostęp 2016-11-07]. Cytat: Ola Lilith and Willy Godick, actors from Warsaw making their first American appearance at the Civic Repertory Theatre last night, helped to bring a pretty bleak season of the local Yiddish stage to a happy end. 
  16. ↑ Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji Direct from the old Warsaw. „The New York Times”, s. 113, 15 marca 1931. Nowy Jork. ISSN 0362-4331 (ang.). [dostęp 2016-11-07]. Cytat: Following their second and last appearance tonight on the stage of the Civic Repertory Theatre, Ola Lilith and Willy Godick, of Warsaw’s Theatre Azazel, will be off on a transcontinental tour of what are still being called „the principal cities”. 
  17. ↑ Ri-Lam.. Ola Lilith. Wywiad. „Trubadur Warszawy”. Rok XXVI (nr 38), s. 1, 7, 21 października 1934. Roman Jaxa Kwiatkowski (red.). Warszawa: Roman Jaxa Kwiatkowski (pol.). [dostęp 2016-11-09]. 
  18. ↑ Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji Ola Lilith and Willy Godik to Give Their Sketches and Songs. „The New York Times”, s. 33, 31 marca 1931. Nowy Jork. ISSN 0362-4331 (ang.). [dostęp 2016-11-07]. 
  19. ↑ Piotr Stratus: Ola Lilith (pol.). W: Strona „TangoPL”. tangopl.wikidot.com > Felietony [on-line]. Piotr Stratus, 10 listopada 2016. [dostęp 2016-11-11]. Cytat: Występowała między innymi w przedstawieniu „Dziewczyna z Warszawy” gdzie śpiewała piosenkę Varshe: Varshe! Jak słodko brzmi dla mnie Twoje imię/Varshe! Ty śpiewasz piosenkę dla mnie/Varshe! Księżniczki i bohaterowie/Varshe! Mały Paryż, uroczy i pełen życia/Varshe! Miasto tysiąca kolorów/Dla Warszawy jestem gotowa umrzeć/Każda ulica i każdy róg są mi bliskie/Varshe! Chciałabym oddać dla Ciebie życie (tł. Piotr Stratus, 2015).
  20. ↑ Nuty, Varshe. 1931, słowa Stutchkoff, Nahum (1893–1965), muzyka Rumshinsky, Joseph (1881–1956). Ze spektaklu „The Girl from Warsaw/ Dos meydel fun Varshe” – libretto, Menahem Boraisho and Benjamin Ressler, wystawiane w „Kessler’s Second Avenue Theatre”, New York, 1931, śpiewane przez Willy Godicha oraz Olę Lilith. W Heskes. Library of Congress; Dorot Jewish Division – New York Public Library.
  21. ↑ Amanda Miryem-Khaye. Nahum Stutchkoff’s Yiddish Play and Radio Scripts in the Dorot Jewish Division, New York Public Library. „Judaica Librarianship”. Vol. 16/17, s. 55–82 (PDF – 2–29), 2011. Zachary M. Baker (Editor-in-Chief). Teaneck: Association of Jewish Libraries. DOI: 10.14263/2330-2976.1004. ISSN 0739-5086 (ang.). [dostęp 2016-11-09]. 
  22. ↑ a b Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji W.S.. Ola Lilith Delights East Side. „The New York Times”, s. 15, 14 września 1931. Nowy Jork. ISSN 0362-4331 (ang.). [dostęp 2016-11-07]. Cytat: By the time the first act curtain was ready to fall on „The Girl From Warsaw,” at the Second Avenue Theatre, it was apparent that a new comedienne was carving a place for herself among the favorites of the Yiddish theatre. This was Ola Lilith, who with her stage associate and off-stage husband, Willy Godick, made her debut here last Spring; after they had achieved a reputation at the Azazel, in Warsaw, as entertainers in the Chauve Souris manner. In her present appearance Miss Lilith confirms the impression she made then of a vivid personality, excelling as a gamin, a purveyor of nonsense and an interpreter of certain folk manners. 
  23. ↑ Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji Pleasure, Boisterous play. „The New York Times”, s. 21, 28 grudnia 1931. Nowy Jork. ISSN 0362-4331 (ang.). [dostęp 2016-11-07]. 
  24. ↑ Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji „The New York Times”, s. 24, 4 listopada 1932. Nowy Jork. ISSN 0362-4331 (ang.). 
  25. ↑ Richard Lamparski: Whatever Became Of...? Eighth Series. Nowy Jork: Crown Publishers, 1982, s. 182–183. ISBN 0-517-54855-0. (ang.)
  26. ↑ Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji Vaudeville is ending at the famous old house this week. „The New York Times”, s. 21, 14 listopada 1932. Nowy Jork. ISSN 0362-4331 (ang.). [dostęp 2016-11-07]. Cytat: Vaudeville is singing its swan song at the Palace this week [...] Headlining the bill are Nick Lucas, guitarist and singer [...] Supporting these entertainer [...] are Sid Marion, a comic of the old school: Giovanni, sensationalist and sleight-of-hand performer; Ross and Edwards, in a pantomime comedy skit; Ola Lilith, singer of sad and gay songs, and the Honey Family who are swinging the old Palace’s trapeze for what may be the last time. Sic transit gloria mundi. 
  27. ↑ a b E. B.. Wieczór pieśni Oli Lilith i Wł. Godika. „Ilustrowana Republika”. Rok XI (nr 69), s. 4, 10 marca 1933. Wacław Smólski (red. odp.). Łódź: Wydawnictwo „Republika”, Sp. z ogr. odp. (pol.). [dostęp 2016-11-09]. 
  28. ↑ Diana Klotts: Speaking of women. Worldwide News Service, 1937.
  29. ↑ Po powrocie z Ameryki [opis zdjęcia]. „Nasz Przegląd Ilustrowany”. Rok XI (nr 35), s. 5 (skan 4), 27 sierpnia 1933. Daniel Rozencweig (red. odp.). Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Unja” (pol.). [dostęp 2016-11-09]. Cytat: Ola Lilith, znana artystka scen żydowskich została zaangażowana do „Rexu” na szereg występów gościnnych.  (Bezpłatny dodatek do nr. 239 „Naszego Przeglądu”).
  30. ↑ [bez autora]. Kronika artystyczna. Teatr Music-Hall „Rex”. „Trubadur Warszawy”. Rok 25 (nr 38), s. 8 (skan 5), 16 września 1933. Wacław Klimowicz (red.). Warszawa: Wacław Klimowicz (pol.). [dostęp 2016-11-09]. 
  31. ↑ [bez autora]. Wszystko dla wszystkich [reklama]. „ABC”. Rok VIII (nr 267), s. 3, 15 września 1933. Czesław Chmielewski (red. odp.). Warszawa: Mazowiecka Spółka Wydawnicza (pol.). [dostęp 2016-11-09]. Cytat: Jeszcze tylko kilka dni grana będzie w Rexie rekordowa rewja nad rewjami. 
  32. ↑ [bez autora]: Dzieje śmiechu! Wielka rewja w 25 obrazach [program spektaklu]. Warszawa: Dyrekcja Teatru Music-Hall „Rex”, 1933, s. 15, 20, 24, 26. [dostęp 2016-11-09]. (pol.)
  33. ↑ [bez autora]. Premjera „Złotego Pieprzyka” w sali Colosseum. „Awangarda. Niezależny tygodnik ilustrowany poświęcony sprawom teatru, kina i radja”. Rok I (nr 10), s. 7, 17–23 grudnia 1933. Emil Janusz Igel (red. odp.). Lwów: Mieczysław Friedman (pol.). [dostęp 2016-11-09]. 
  34. ↑ Tom Rawicz. Kronika artystyczna. „Colosseum”. „Trubadur Warszawy”. Rok XXVI (nr 9), s. 8 (skan 5), 26 lutego 1934. Roman Jaxa-Kwiatkowski (red.). Warszawa: Roman Jaxa-Kwiatkowski (pol.). [dostęp 2016-11-09]. 
  35. ↑ Miecz. Rawicz. Rewja. „Colosseum”. „Trubadur Warszawy”. Rok XXVI (nr 34), s. 8 (skan 5), 24 września 1934. Roman Jaxa Kwiatkowski (red.). Warszawa: Roman Jaxa Kwiatkowski (pol.). [dostęp 2016-11-09]. Cytat: Na czoło wykonawców wysunęła się Ola Lilith, która jako „Dziewczę ulicy” wzruszała szczerością akcentów uczuciowych. 
  36. ↑ zb. Halama i Parnel w Poznaniu. „Kurjer Poznański”. Rok 29 (nr 543), s. 11, 29 listopada 1934. Witold Noskowski (kier. działu kultury i sztuki). Poznań: Wydawnictwo Sp. Akc. Drukarnia Polska (pol.). [dostęp 2016-11-09]. 
  37. ↑ [bez autora]. Kino-Rewja „Nil” [reklama]. „Nasz Przegląd”. Rok XIII (nr 19 (4457)), s. 1, 19 stycznia 1935. Daniel Rozencweig (red. odp.). Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Unja” (pol.). [dostęp 2016-11-09]. 
  38. ↑ [bez autora]. Wspaniała rewja-koncert [reklama]. „Kurjer Wileński”. Rok XII (nr 92 (3338)), s. 10, 3 kwietnia 1935. Witold Kiszkis (red. odp.). Wilno: „Kurjer Wileński” Sp. z o.o. (pol.). [dostęp 2016-11-09]. 
  39. ↑ „Arklite (tygodnik z pancernika USS Arkansas)”, 1935 (ang.). 
  40. ↑ Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji Midshipman tells of flight in Berlin. „The New York Times”, s. 4, 17 lipca 1935. Nowy Jork. ISSN 0362-4331 (ang.). Cytat: W. Wood Jr. of New York, a midshipman of the U. S. S. Wyoming, had a fight during the anti-Jewish riots in the Kurfuerstendamm last night. Several hundred American midshipmen spending a holiday in Berlin witnessed the riots. Wood said he had been standing on a cafe terrace when a woman was felled by a man. Another woman protested, whereupon she too was knocked down. 
  41. ↑ [bez autora]. Didn’t Like to See Woman Knocked Down. „Lawrence Daily Journal-World”. Vol. LXXVIV (nr 169), s. 1, 16 lipca 1935. Lawrence: The World Company (ang.). [dostęp 2016-11-09]. 
  42. ↑ Rescued from Nazis. „The Hammond Times”, 21 sierpnia 1935. Hammond (ang.).  [Tekst dostępny w serwisie newspapers.com; bezpłatny 7-dniowy dostęp wymaga rejestracji].
  43. ↑ Park „Helenów” [reklama]. „Ilustrowana Republika”. Rok XII (nr 203), s. 12, 26 lipca 1935. Wacław Smólski (red. odp.). Łódź: Wydawnictwo „Republika”, Sp. z ogr. odp. (pol.). [dostęp 2016-11-09]. Cytat: Rewelacyjny występ ulubieńców całej Polski. 
  44. ↑ [bez autora]. Ola Lilith wyjeżdża do Ameryki. Rozmowa z artystką w przeddzień wyjazdu. „Nasz Przegląd”. Rok XIII (nr 216 (4654)), s. 12, 31 lipca 1935. [nie podano]. Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Unja” (pol.). [dostęp 2016-11-09]. Cytat: Jestem dzieckiem Warszawy [...] tu przeżyłam moje dzieciństwo, tu chodziłam do szkół i tu też odniosłam pierwsze moje sukcesy sceniczne. Wyjeżdżając obecnie z Polski, już teraz zanim jeszcze wsiądę na okręt, który zawiezie mnie za Ocean, odczuwam tęsknotę i żal... [...] Ale czuję, że nawet w blasku i przepychu tamtejszej sceny, z westchnieniem żalu, wspominać będę błogie, choć pozbawione blasku i bogactwa zewnętrznego, chwile na scenie warszawskiego „Azazelu”, kolebki mojej pracy artystycznej. 
  45. ↑ Naturalization record 370188, court district New York (podanie o naturalizację 378563 w Dystrykcie Południowym sądu Nowego Jorku z 16 sierpnia 1935).
  46. ↑ Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji Comedy at Folks Theatre. „The New York Times”, s. 12, 30 września 1935. Nowy Jork (ang.). [dostęp 2016-11-07]. Cytat: There is an engaging variety of talents in „The Perfect Fishel” the musical comedy with which the Folks Theatre, Second Avenue and Twelfth Street [...] Ola Lillith is a diseuse of fastidious artistry who can give style to even a commonplace song. Diana Goldberg. 
  47. ↑ Pesach Burstein: What a Life!: The Autobiography of Pesach’ke Burstein, Yiddish Matinee Idol. Syracuse: Syracuse University Press, 2003, s. 151. ISBN 0-8156-0784-9. (ang.)
  48. ↑ a b Mordecai Yardeini: Ṿort un ḳlang eseyen, eseyeṭn, eseyeṭḳes, poetsye. T. II. Nyu-Yorḳ: National Yiddish Book Center. Farlag „Malka”, 1979, s. 214, seria: The Max Palevsky Yiddish Literature Collection. Steven Spielberg Digital Yiddish Library No. 08028. (jid.)
  49. ↑ [bez autora]. Renesans kulturalny żydostwa amerykańskiego. Noach Nachbusz, artysta b. Trupy Wileńskiej, o perspektywach sceny żydowskiej w Ameryce. „Nasz Przegląd”. Rok XVI (nr 276 (8606)), s. 10, 1 października 1938. Daniel Rozencweig (red. odp.). Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Unja” (pol.). [dostęp 2016-11-10]. Cytat: Z artystów z Polski [...] subtelna zaś i wysoce kulturalna Ola Lilith dopiero teraz w wyniku większych wymagań publiczności znajdzie należne jej już od dawna uznanie. 
  50. ↑ Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji Operetta opens in Brooklyn. „The New York Times”, s. 17, 7 marca 1941. Nowy Jork (ang.). Cytat: „Sunrise” the Yiddish operetta will begin week long performance starting tonight (with Ludwik Satz, Ola Lillith, Edmund Zayenda). 
  51. ↑ United States World War II Army Enlistment Records, serial number A-206717, affiliate ARC identifier 1263923.
  52. ↑ Polish girl WAC seeks revenge for slain mother. „San Mateo Times”, 12 stycznia 1944. San Mateo (ang.).  [Tekst dostępny w serwisie newspapers.com; bezpłatny 7-dniowy dostęp wymaga rejestracji].
  53. ↑ Publikacja w zamkniętym dostępie – wymagana rejestracja, też płatna, lub wykupienie subskrypcji Huckstep Chapel is scene of first Wac-GI wedding. „Stars and Stripes”, s. 5, 1 września 1944 (ang.). 
  54. ↑ US Social Security Death Index, SSN 059-14-9027, 33012, Hialeah, Miami-Dade.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Closed Access logo alternative.svg
Autor: Jakob Voß, influenced by original art designed at PLoS, modified by Wikipedia users Nina and Beao, Licencja: CC0
Closed Access logo, derived from PLoS Open Access logo. Alternative version.
Ola lilith1933nasz.jpg
Ola Lilith, znana artystka scen żydowskich została zaangażowana do "Rexu" na szereg występów gościnnych
Ola lilith1944.jpg
Ola Lilith and Leland M. Benton Wedding 1944
Ola lilith1933a.jpg
Ola Lilith Dzieje Śmiechu 1933
Ola-lilith.jpg
Ola Lilith in Fishl der Gerotener
Podpis Ola Lilith.PNG
Podpis Oli Lilith