Olbrzymka

Olbrzymka

Cyathea arborea
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	telomowe
Gromada	naczyniowe
Klasa	paprocie
Podklasa	paprotkowe
Rząd	olbrzymkowce
Rodzina	olbrzymkowate
Rodzaj	olbrzymka
Nazwa systematyczna
Cyathea J. E. Smith Mém. Acad. Roy. Sci. (Turin) 5: 416. 1793[3]
Typ nomenklatoryczny
C. arborea (Linnaeus) J. E. Smith[3]
Synonimy
Alsophilaceae, Presl, 1847

Cyathea dealbata

Blaszka liścia Cyathea dealbata

Cyathea caracasana

Olbrzymka^[4] (Cyathea) – rodzaj paproci z rodziny olbrzymkowatych. Liczba zaliczanych tu gatunków zależy od ujęcia rodzaju, które jest bardzo zmienne u różnych autorów. Nierzadko uznaje się, że jest to jedyny rodzaj w obrębie olbrzymkowatych i zalicza się tu wszystkie należące do niej gatunki tj. ok. 650^[5][6]. W systemie Smitha i in. z 2006 był to jeden z 5 rodzajów^[7], a w systemie PPG I z 2016 – jeden z trzech rodzajów z ok. 265 gatunkami^[2]. Stale odkrywane są też nowe gatunki, np. tylko z Peru w 2017 opisano ich 11^[8]. Są to paprocie drzewiaste rozpowszechnione na wszystkich kontynentach w strefie międzyzwrotnikowej z centrum zróżnicowania w tropikach amerykańskich i na wyspach Oceanu Spokojnego, mniej licznie reprezentowane w Afryce (14 gatunków). Na półkuli południowej sięgają wysp subantarktycznych, ale na półkuli północnej brak ich w strefie klimatu umiarkowanego^[6].

Są to paprocie naziemne, rzadko epifityczne^[5]. Spotykane są często w górskich lasach mglistych, rzadko wchodząc w strefę roślinności alpejskiej. Liczne gatunki rosną także w podszycie lasów wilgotnych, często w wąwozach. Niektóre gatunki zasiedlają tereny otwarte, w tym mokradła^[6]. Wiele gatunków bardzo szybko porasta luki powstające w lasach i poręby^[5]. Paprocie te przyrastać mogą 30 cm na wysokość rocznie^[9].

Pnie olbrzymek wykorzystywane bywają jako materiał konstrukcyjny, wydrążone używane są jako ule. Bogate w skrobię wnętrze pni bywa wykorzystywane jako pożywienie lub karma dla świń, posiekane zewnętrzne części pni używane są jako podłoże dla uprawy storczyków. Niektóre gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne i wykorzystywane jako rośliny lecznicze^[5].

Nazwa rodzaju utworzona została od greckiego słowa κυαθος (kyathos) oznaczającego „filiżankę/kielich” w nawiązaniu do kształtu zawijki otaczającej zwykle u tych roślin kupki zarodni^[9].

Morfologia

Cyathea delgadii

(c) John Game, CC BY 2.0

Cyathea howeana

Cyathea microdonta

Pokrój

Paprocie drzewiaste zwykle osiągające duże rozmiary, rzadziej średniej wielkości^[6], o średnicy pnia do 20 cm^[9]. Do rodzaju należy prawdopodobnie najwyższa paproć drzewiasta – C. brownii osiągająca ponad 20 m wysokości^[5]. Pęd zwykle silnie wydłużony i wzniesiony, cienki lub tęgi^[6], zwieńczony pióropuszem pierzasto podzielonych liści, co nadaje tym roślinom wygląd podobny do palm^[10]. Pęd w górnej części pokryty jest łuskami^[6]. Ponieważ pędy paproci nie mają możliwości przyrostu wtórnego na grubość – mechanicznie wzmacniane są przez bardzo liczne korzenie przybyszowe, które wraz z trwałymi nasadami liści tworzą zbitą okrywę pędu, wzmacniającą go od zewnątrz^[10]. U niektórych gatunków poza nasadą zachowują się także osie liści, które zwisając wzdłuż pnia tworzą osłaniającą go „suknię”, chroniącą górną część pnia z pąkiem szczytowym przed pnączami i epifitami^[5]. Pęd rzadko się dzieli, zwykle jeszcze pod powierzchnią gruntu^[6] (jedynym wyjątkiem z pniem rozwidlającym się nad powierzchnią jest C. tuyamae)^[5].

Liście

Skupione w formie pióropusza na szczycie pędu^[6], osiągające do 4 m długości^[10]. Oś liścia tęga, zwykle owłosiona i zawsze pokryta łuskami, często wyrastającymi na różnego rodzaju brodawkowatych lub kolczastych wyrostkach. Blaszka liściowa jest pierzasto podzielona, zwykle co najmniej podwójnie. Pokryta jest przynajmniej za młodu włoskami i łuskami, od spodu u niektórych gatunków sinego koloru^[6].

Zarodnie

Skupione na spodniej stronie liści w kupki (sori), rozwijające się na żyłkach przewodzących, zwykle w ich rozwidleniach^[6]. W przeciwieństwie do paproci drzewiastych z rodziny diksoniowatych sori znajdują się na obrzeżach listków i mają kształt okrągły lub eliptyczny^[11]. Zarodnie są zwykle liczne, drobne i okryte zawijką wyrastającą dookoła u ich nasady^[6].

Systematyka

Cyathea pungens w podszycie lasu w Brazylii

Rodzaj należy do rodziny olbrzymkowatych Cyatheaceae Kaulf.^[7][5][6][2] Jego ujęcie jest jednak bardzo różne u różnych autorów i w różnych systemach. W obrębie rodziny wyróżniany bywa jako jedyny i obejmuje wówczas wszystkie 650 gatunków należących do rodziny^[5][6]. Był też wyróżniany jako jeden z 3, 5, 6 rodzajów^[6]. W 2007 na podstawie badań molekularnych zaproponowano podział rodziny na trzy monofiletyczne rodzaje^[11] i takie ujęcie przyjęte zostało w systemie klasyfikacyjnym paproci PPG I z 2016^[2]. Zgodnie z tym ujęciem do rodzaju tego zaliczanych jest około 265 gatunków opisywanych w przeszłości m.in. w takich rodzajach jak: Actinophlebia C.Presl; Chnoophora Kaulf.; Cnemidaria C.Presl; Cnemidopteris Reichenb.; Cormophyllum Newm.; Disphenia C. Presl; Hemitelia R.Br.; Hemistegia C.Presl; Hymenophyllopsis K.I.Goebel; Microstegnus C.Presl; Trichopteris C.Presl; ×Cyathidaria Caluff. Wyodrębniane jako osobne rodzaje są natomiast Sphaeropteris Bernh. i pierzastka Alsophila R.Br.^[2]

Wykaz gatunków^[12]

Przypisy